Wykłady – Prawo – dr Naworski
Ogólne wiadomości o prawie
Istota prawa
Trzeba odróżnić prawo w znaczeniu przedmiotowym (prawo przedmiotowe) od prawa w znaczeniu podmiotowym (prawo podmiotowe). Prawo w znaczeniu przedmiotowym jest podstawowym pojęciem używanym w naukach prawnych.
Prawo – zespół norm wydanych lub usankcjonowanych przez państwo i zagwarantowanych przymusem państwowym.
Normy prawne powstają w dwojaki sposób: są wydawane (ustanawiane) przez państwo lub też przez nie sankcjonowane. Z wydaniem normy mamy do czynienia wówczas, gdy państwo tworzy nową, nie istniejącą przedtem normę. O usankcjonowaniu mówimy natomiast, gdy państwo normę stosowaną dotychczas zwyczajowo uznaje za obowiązującą poprzez działalności organów stosujących prawo. W państwach współczesnych, o rozwiniętym systemie prawnym, prawo powstaje niemal wyłącznie w drodze ustanawiania norm.
Prawo jest nierozerwalnie związanie z państwem. Prawo nie może istnieć bez państwa, bez ośrodka najwyższej władzy, ograniczającej wszystkich ludzi na terytorium kraju. Wynika to z faktu, że integralną cechą prawa jest przymus, stanowiący zabezpieczenie jego przestrzegania. Przymusem zaś dysponuje państwo, które stwarza w tym celu specjalny aparat, zwany aparatem przymusu.
Prawo nie jest zwykłym, bezwładnym zbiorem norm, lecz stanowi zbiór uporządkowany. Uporządkowanie prawa wyraża się w podziale na gałęzie, w ramach których występują instytucje prawne.
Prawo a moralność
W wielu sytuacjach nie uregulowanych przez prawo ludzie przejawiają podobny sposób postępowania.
Czynnikami pozaprawnymi kształtującymi postępowanie są normy obyczajowe, a także normy towarzyskie, sportowe i inne. Ważną rolę odgrywają normy moralne.
Moralności – to ukształtowany w procesie długotrwałego rozwoju społeczeństwa zespół norm postępowania, według których ocenia się określone zachowanie jako dobre lub złe. U podłoża moralności leżą wyobrażenia ludzi o tym, co jest dobre i o tym, co jest złe.
W każdym społeczeństwie istnieje zespół norm moralnych wspólnych dla całego społeczeństwa. Są to tzw. elementarne normy moralne.
Prawo i moralność regulują wiele stosunków społecznych. Są takie dziedziny, w których postępowanie ludzi reguluje tylko prawo lub tylko moralność. Na wielu jednak płaszczyznach prawo i moralność stykają się i może między nimi dochodzić do kolizji. Kolizje polegają na tym, że prawo zobowiązuje do takiego sposobu posterowanie, którego moralność nie aprobuje lub wręcz zabrania. Rozbieżność między normą prawną a moralnością może być całkowita lub częściowa.
Z punktu widzenia określonej moralności można następująco sklasyfikować normy prawne:
− Moralnie pozytywne
− Moralnie negatywne
− Moralnie obojętne
Różnice między prawem a moralnością:
− Na straży norm prawnych stoi aparat państwowy, do przestrzegania norm moralnych składnia nas presja wywierana przez opinię publiczną, wpojone w trakcie wychowania nawyki, sumienie i inne bodźce.
− Normy prawne mają charakter dwustronny, moralne jednostronny.
− Normy prawne odnoszą się tylko do czynów i słów człowieka, moralność ingeruje także w dziedzinę myśli i uczuć.
− Normy prawne regulują bardzo dokładnie postępowanie człowieka, moralność wskazuje ogólny kierunek postępowania.
Świadomość prawna
Świadomość prawna – ocena obowiązującego prawa przez społeczeństwo, postulaty dotyczące zmiany prawa w pożądanym przez społeczeństwo kierunku.
Świadomość prawna to zbiór tych wszystkich norm, które – zdaniem społeczeństwa – powinny tworzyć prawo. Im większa jest różnica między prawem, które w rzeczywistości istnieje, a takim, które zdaniem społeczeństwa powinno istnieć, tym większa rozbieżność między prawem i świadomością prawną.
Świadomość prawna tworzy się pod wpływem wyobrażeń o tym, co sprawiedliwe i niesprawiedliwe, wyobrażeń o prawie, praworządności itp. Świadomość prawna wchodzi w skład moralności.
Niezgodność obowiązującego prawa ze świadomością prawną osłabia działanie prawa. Dlatego państwo nie może lekceważyć świadomości prawnej społeczeństwa i dopuszczać do zbyt wielkiej rozbieżności między prawem a świadomością.
Praworządność i jej elementy
Praworządność – zasada przestrzegania prawa przez organy państwa.
Na praworządność składają się dwie przesłanki:
1. Istnienie stosunkowo szerokiej regulacji prawnej, obejmującej wszystkie istotne dziedziny życia. Przyjmuje się, że są w państwie dwie dziedziny życia społecznego wymagające uregulowania:
a. Sfera stosunków majątkowych między wszystkimi podmiotami prawa
b. Sfera stosunków miedzy państwem i obywatelami
2. Przestrzeganie prawa przez wszelkie organy państwowe – organy państwowe mogą działać tylko na podstawie obowiązujących przepisów i w zakreślonych przez nie granicach. Szczególne znaczenie ma rygorystyczne stosowanie się do przepisów organów uprawnionych do stosowania przymusu i organów wymiaru sprawiedliwości. Każde naruszenie prawa przez te organy jest na wyraz niebezpieczne, prowadząc z reguły do naruszenia swobód obywateli.
Ustroje współczesnych państw stwarzają zazwyczaj warunki dla wprowadzenia pełnej praworządności. Same warunki oczywiście niczego jeszcze nie gwarantują. Jest rzeczą aparatu państwowego odpowiednie ich wykorzystanie i stworzenie takiego systemu kontroli poszczególnych organów, by naruszenia prawa uczynić niemożliwym. System taki składa się z poszczególnych form społecznej kontroli. Formy te nazywamy formalnymi albo prawnymi gwarancjami praworządności. Najskuteczniejszym środkiem zapewnienia praworządności w działaniu administracji państwowej jest wprowadzenie sądownictwa administracyjnego.
Norma prawna
Norma – powszechnie obowiązująca reguła postępowania, wydana lub usankcjonowana przez państwo, zagwarantowana przymusem państwowym.
Cechy normy prawnej:
− Ma charakter ogólny i nie indywidualizuje osoby, na której ciąży wynikający z niej obowiązek
− Ma charakter dwustronny. Z jednej normy wynika dla jednej obowiązek, a dla drugiej prawo, będące korelatem tego obowiązku.
− Zagwarantowana jest przymusem państwowym, stosowanie się do niej nie jest więc zależne od woli zainteresowanych osób.
W skład normy prawnej wchodzą:
− Hipoteza – każda norma prawna znajduje zastosowanie tylko w pewnej sytuacji
− Dyspozycja – część normy prawnej, która wskazuje obowiązujący sposób zachowania
− Sankcja – część normy prawnej, która mów, jakie ujemne skutki pociągnie za sobą niestosowanie się do dyspozycji.
W systemie prawnym występują dwa rodzaje norm prawnych, które różnią się miedzy sobą charakterem i mocą obowiązywania. Są to:
− Normy bezwzględnie obowiązujące (imperatywne) – zawierając niepodważalny nakaz państwa, od wypełnienia którego nie można się uchylić. Każde odstępstwo od nakazanego sposobu postępowania jest naruszeniem prawa i pociąga za sobą zastosowanie przewidzianej przez normę sankcji. Normy imperatywne stanową większość obowiązujących w państwie norm prawnych. Występują one przede wszystkim w tych gałęziach prawa, które charakteryzują się nierównością stron połączonych stosunkiem prawnym (prawo konstytucyjne, administracyjne, finansowe, karne)
− Normy względnie obowiązujące (dyspozytywne) – strony umowy zobowiązane są w trakcie jej wykonania postępować zgodnie z normami dyspozytywnymi tylko wtedy, gdy spraw, których norma dotyczy, nie uregulowały inaczej w umowie.
Przepis prawny
Akt normatywny składa się z przepisów prawnych.
Przepisem nazywamy elementarną część ustawy lub innego aktu normatywnego. Przepisem jest więc artykuł, paragraf, punk, ustęp, itp.
Przepis nie musi pokrywać się z normą prawną. Względy techniczno-prawne uzasadniają często zamieszczenie pewnych elementów normy w różnych artykułach i paragrafach lub też sformułowanie w danym przepisie jedynie sankcji, postanowieniem określenia innych elementów normy odrębnym aktom normatywnym (tzw. przepisy blankietowe).
Nie należy utożsamiać norm prawnych z przepisami prawnymi. Normy prawne są w pewien, najczęściej dość złożony i zawiły sposób zakodowane w przepisach prawnych; wykładnia przepisów polega na odkodowaniu zawartych w tych przepisach norm.
W większych aktach normatywnych przepisy są pogrupowane na księgi, części, działy i rozdziały, itp. Niektóre akty prawne zaopatrzone są także we wstęp, zawierający określone deklaracje ustawodawcy, zwłaszcza wyjaśnienie celu w jakim akt został wydany, tzw. preambuła.
Stosunek prawny
Człowiek w swoim powszednim dniu wiele razy styka się z ludźmi, także instytucjami, przedsiębiorstwami itd. Dochodzi do powstawania więzi zwanych stosunkami społecznymi. Stosunek społeczny zachodzi między co najmniej dwiema osobami, z których przynajmniej jedna oddziaływa na drugą lub których postępowanie wobec siebie albo innych osób jest w jakiś sposób uregulowane.
Stosunkami stanowionymi nazywają się te stosunki społeczne, których dotyczy jakaś norma postępowania. Wskazuje ona uczestnikom stosunku, jakie mają wobec siebie obowiązki i jakie prawa. Pozostałe stosunki, do których nie odnosi się żadna reguła postępowania, noszą nazwę stosunków faktycznych.
Stosunkiem prawnym jest stosunek społeczny uregulowany przez prawo. Osoby lub grupy uczestniczące w stosunku prawnym nazywają się podmiotami albo stronami stosunku prawnego. W każdym stosunku uczestniczą przynajmniej dwa podmioty.
Istotą stosunku prawnego jest to, że podmiot stosunku prawnego może żądać od drugiego podmiotu określonego zachowania i sam może wobec niego postępować w określony sposób.
W każdym stosunku prawnym występuje 5 elementów:
− Prawo podmiotowe
− Obowiązek odpowiadający prawu podmiotowemu
− Podmiot prawa
− Podmiot obowiązku
− Przedmiot stosunku prawnego
Stosunki występujące w sferze majątkowej mają z reguły charakter złożony. Każda ze stron występuje jednocześnie jako podmiot prawa i podmiot obowiązku.
Prawo podmiotowe
Prawo podmiotowe – przysługująca określonemu podmiotowi prawa możność domagania się od innego podmiotu pewnego zachowania się. Prawa podmiotowe wynikają z przepisów prawa. Egzekwowanie praw podmiotowych może zastępować na grodze prawnej. Uprawniony może domagać się od odpowiednich organów państwowych, najczęściej sądów, pomocy w działaniu zmierzającym do uzyskana świadczenia, do którego ma prawo, a którego osoba zobowiązana nie chce dobrowolnie spełnić.
Zdarzenia prawne i ich podział
W pewnych przypadkach, dość rzadkich jednak, stosunek prawny powstaje w chwili wejścia w życie aktu prawnego, ustanawiającego prawa i obowiązki będące treścią stosunku prawnego. Z reguły jednak norma prawna ustala, że przewidziany w niej obowiązek określonego zachowania się różnych podmiotów prawa wobec siebie powstaje dopiero wtedy, gdy zajdzie pewne zdarzenie wskazane przez normę prawną. Powstanie stosunku prawnego, wraz ze stanowiącymi jego treść prawami i obowiązkami stron, uzależnione jest więc od jakiejś zaszłości w świecie zewnętrznym. Nazywamy ja zdarzeniem prawnym.
Zdarzenie prawne – każde zdarzenie pociągające za sobą skutki prawne (powstanie, zmianę lub rozwiązanie stosunku prawnego).
Do kręgu zdarzeń prawnych należą wydarzenia z różnych dziedzin życia: legalne i sprzeczne z prawem, dokonane celowo i przypadkowe. Wszystkie te różnorodne wydarzenia łączy jedno: każde z nich wywołuje skutki prawne.
Zdarzenia prawne dzielą się na zdarzenia sensu stricte (w ścisłym tego słowa znaczeniu) i na działania. Różnica między nimi polega na tym, że pierwsze są niezależne, a drugie zależne od woli człowieka. Zdarzenia w ścisłym tego słowa znaczeniu tworzą niewielką grupę i nie podlegają dalszemu podziałowi. Działania natomiast tworzą rozgałęziony system.
Działania dzielą się na czyny i akty prawne. Czynami są takie zdarzenia, które zostały dokonane bez zamiaru wywołania skutków prawnych. Natomiast aktami prawnymi są zdarzenia wywołane w zamiarze spowodowania skutków prawnych.
Czyny dzielą się na dozwolone i niezadowolone. Czynem niedozwolonym jest każdy czyn zabroniony przez prawo. Czynem dozwolonym jest natomiast czyn, którego prawno nie zabrania, łącząc z nim jednak określone skutki prawne.
Akty prawne dzielą się na: czynności prawne, akty administracyjne oraz orzeczenia sądowe konstytucyjne.
Stosowanie prawa
Stosowanie prawa należy do tych pojęć, które wywołują nieporozumienia, jest ono bowiem często mylone z przestrzeganiem prawa. Przez przestrzegania prawa należy rozumieć takie postępowanie obywateli i organów państwowych, które jest zgodne z obowiązującymi przepisami.
Stosowanie prawa polega na posługiwaniu się przez organy państwowe przepisami prawnymi jak instrumentami, służącymi do podejmowania decyzji.
Stosowaniem prawa zajmują się tyko organy państwowe, zwłaszcza organy wymiaru sprawiedliwości i organy administracyjne, oraz organy samorządu terytorialnego.
Stosowanie prawa odbywa się w jednej z dwóch następujących form:
− Ustalenie istnienia (lub braku) miedzy stronami stosunku prawnego i sprecyzowanie jego treści
− Stworzenie (zniesienie, zamiana) między stronami nowego stosunku prawnego.
Pierwsza z wymienionych form polega na tym, że sąd lub organ administracji państwowej – najczęściej na żądanie jednej ze stron – autorytatywnie stwierdza, że między stronami istnieje (lub nie) stosunek prawny o określonej treści i że w związku z tym strony mają wobec siebie takie to a takie prawa i obowiązki.
Druga z wymienionych form stosowania prawa polega na tym, że wskutek wydania przez organ państwowy aktu prawnego nienormatywnego między stronami powstaje nowy stosunek prawny, bądź też stosunek poprzednio istniejący ulega likwidacji lub zamianie.
Etapy procesu stosowania prawa:
− Ustalenie stanu faktycznego
− Wyszukiwanie (ustalenie) normy prawnej odnoszącej się do danego stanu
− Wnioskowanie i wydanie decyzji
Ustalenie właściwej normy prawnej nosi nazwę kwalifikacji prawnej. Kwalifikacja niektórych stanów faktycznych jest trudna, wymaga dobrej znajomości przepisów i właściwego ich rozumienia.
Wnioskowanie polega na ustaleniu prawnych konsekwencji, jakie w danej sytuacji wynikają dla stron z zastosowania odpowiedniej normy.
Wykładnia prawa
Wykładnia to zespół czynności polegających na formułowaniu jednoznacznych, generalnie abstrakcyjnych norm z treści przepisów prawnych.
Wykładnią nazywamy zarówno sam proces objaśniania przepisów prawnych (wykładnia w znaczeniu pragmatycznym), jak i rezultat tego procesu (wykładnia w znaczeniu pragmatycznym). Celem wykładni jest ustalenie znaczenie norm prawnych zawartych w przepisach.
Przyczyny powodujące konieczność posługiwania się wykładnią:
1. Popełnione przy formułowaniu przepisów błędy językowa
2. Rozbieżność miedzy gramatycznym sformułowaniem normy a celem, dla realizacji którego powołana jest norma lub akt normatywny.
3. Zmiana ustroju społeczno-gospodarczego lub politycznego i inne poważniejsze zmiany w stosunkach politycznych
4. Ogólny (abstrakcyjny) charakter norm prawnych mogący powodować wątpliwości, czy norma odnosi się do konkretnego stanu faktycznego.
Zmiana sensu norm prawnych, dokonanych w drodze wykładni nie mogą przekraczać pewnych granic. W drodze interpretacji nie możne nadać normie treści sprzecznej z jej wyraźnym brzmieniem (interpretacja contra legem).
Rodzaje wykładni:
1. Podział ze względu na podmiot dokonujący wykładni:
a. Wykładnia autentyczna – dokonana przez ten sam organ, który wydał interpretowany przepis; ma charakter obowiązujący i nie można od niej odejść.
b. Wykładnia legalna – dokonana przez organ państwowy, któremu to zadanie zostało specjalnie powierzone; ma charakter obowiązujący.
c. Wykładnia praktyczna – dokonana przez organ państwowy w toku stosowania prawa, przy rozstrzyganiu konkretnych spraw (wykładnia sądowa); nie ma charakteru obowiązującego.
d. Wykładnia doktrynalna (naukowa) – zawarta jest w naukowej literaturze prawniczej: monografiach, artykułach, recenzjach, itp. Nie ma charakteru obowiązującego.
2. Podział z punktu widzenia metody wykładni:
a. Wykładnia słowna (gramatyczna, językowa, werbalna) – ustalenie norm prawnych poprzez analizę struktur językowych przepisów, znaczenia poszczególnych wyrazów i zwrotów, zastosowanej interpunkcji itd.
b. Wykładnia celowościowa (teologiczna, funkcjonalna) – ustalenie znaczenia norm prawnych poprzez określenie celu, dla którego normy te zostały wydane.
c. Wykładnia systematyczna – ustalenie znaczenia norm prawnych poprze określenie miejsca, jakie dana norma zajmuje w ramach aktu normatywnego czy w ramach całego ustawodawstwa.
d. Wykładnia historyczna – ustalenie znaczenia norm prawnych za pomocą materiałów historycznych; stosowana jest najczęściej w literaturze naukowej.
3. Podział ze względu na wymiar jaki przynosi wykładnia:
a. Wykładnia rozszerzająca – nakazuje interpretowaną normę rozumieć i stosować szerzej niżby to wynikało z wykładni słownej
b. Wykładnia ścieśniająca – nakazuje interpretowaną normę rozumieć i stosować węziej niżby to wynikało z wykładni słownej.
c. ...
katka5725