Zon J., Starostoicka doktryna pneumy a koncepcja bioplazmy.pdf

Opublikowano w:

Roczniki Filozoficzne

42, z. 3 (Fil. Przyr.) 35-64, 1994

Józef Zon

Lublin

STAROSTOICKA DOKTRYNA PNEUMY

A KONCEPCJA BIOPLAZMY

I. WŁASNO CI PNEUMY I PLAZMY FIZYCZNEJ

W WIECIE „NIEO YWIONYM"

1. UWAGI WPROWADZAJ CE................................................................................................................................. 1

2. PNEUMA W WIECIE „NIEO YWIONYM”....................................................................................................... 3

2.1. P ODSTAWOWE WŁASNO CI I ROZPOWSZECHNIENIE ................................................................................................ 3

2.2. P IERWOTNO ........................................................................................................................................................ 6

3. PLAZMA..................................................................................................................................................................... 7

3.1. P ODSTAWOWE WŁASNO CI I ROZPOWSZECHNIENIE ................................................................................................ 7

3.2. P IERWOTNO ........................................................................................................................................................ 9

4. PODOBIE STWA I RÓ NICE ............................................................................................................................. 11

4.1. S UBTELNO ........................................................................................................................................................ 11

4.2. W SPÓŁISTNIENIE PNEUMY / PLAZMY Z MATERI I RÓ NYMI JEJ STANAMI .............................................................. 13

4.3. D ETERMINOWANIE WŁA CIWO CI ........................................................................................................................ 13

4.4. D YNAMIKA ........................................................................................................................................................... 14

4.5. R OZPOWSZECHNIENIE I ROLA WE W SZECH WIECIE .............................................................................................. 14

4.6. P IERWOTNO ...................................................................................................................................................... 15

5. UWAGI KO COWE ............................................................................................................................................... 16

BIBLIOGRAFIA .......................................................................................................................................................... 19

SUMMARY................................................................................................................................................................... 21

1. Uwagi wprowadzaj ce

We współczesnej filozofii powi zanej z naukami przyrodniczymi narastaj cym zainteresowa-

niem ciesz si ró ne nurty uj holistycznych, gdzie Ziemi , a nawet cały Kosmos, traktuje si

jako cało lub składniki jednolitego strumienia rozwojowego (Teilhard de Chardin 1984a,b;

Bohm 1980; Margineau 1984; Sheldrake 1981; Barrow, Tippler 1986; Lovelock 1988). Taki spo-

sób podej cia nie jest nowo ci . Mo na bowiem wskaza na niektóre staro ytne doktryny filozo-

ficzne, których centralny motyw stanowi nauka o Kosmosie jako jedynej substancji przenikanej

przez ten sam jednorodny czynnik organizuj cy wszystkie byty i tworz cy z nich jedn organiczn

cało . Mówi si tam o subtelnej materii, energii czy te informacji (słowie) przenikaj cych

Wszech wiat, stanowi cych program i najistotniejszy czynnik sprawczy jego rozwoju jako cało ci

oraz stanowi cej najistotniejszy element konstytutywny wszystkich bytów. Doktryny te s wa n

cz ci składow trzech głównych staro ytnych tradycji filozoficzno-przyrodniczych: indyjskiej,

chi skiej i europejskiej. Praca niniejsza odnosi si do tej ostatniej.

Bezpo rednim motywem do podj cia poszukiwa akurat w tym kierunku stały si dostrze one

przez autora zbie no ci pomi dzy wprost lub po rednio formułowanymi uogólnieniami w obr bie

rozwijanej i popularyzowanej przez W. Sedlaka „teorii" bioplazmy (np. Sedlak 1972; Sedlak

1976) a staro ytnymi koncepcjami subtelnego składnika o ywiaj cego materi . Prze ledzenie tych

analogii stało si na tyle interesuj ce, i autor uznał za celowe rozpatrzenie ich w odniesieniu do

trzech wspomnianych wy ej nurtów docieka . Jednak e ze wzgl du na gł bokie powi zanie

Twórcy „teorii" bioplazmy z kultur chrze cija sk , w której kształtowaniu si - jak wiadomo -

stoicyzm odegrał rol , analiz odniesiono najpierw do starostoickiej doktryny pneumy . Drugim

powodem uczynienia przedmiotem rozwa a wła nie doktryny pneumy je st fakt, i stoicka fizyka

stanowi syntez wcze niej j u prowadzonych w staro ytnej Grecji docieka na temat jednorodnego

czynnika organizuj cego i zespalaj cego wszelkie byty. Jest te ta doktryna specyficznym uj ciem

tego, co o roli Ognia i Logosu w przemianach Kosmosu mówił Heraklit, podsumowuj c tym sa-

mym ci g rozwojowy filozofii jo skiej 1 . Porównanie wyst powania i zaanga owania pneumy w

wiecie ywym z wyst powaniem i rol przypisywan plazmie fizycznej i bioplazmie b dzie wi c

przedmiotem drugiej cz ci głównego tematu niniejszego opracowania.

Ju na wst pnym etapie urzeczywistniania tego zamiaru okazało si , e nie b dzie jednak

mo liwe dokonanie tej pierwszej cz ci zadania w ramach jednego artykułu. Postanowiono zatem

podzieli go na dwa opracowania, za przedmiot pierwszego bior c pneum i plazm fizyczn w

wiecie nieo ywionym 2 . Wst pnym bowiem warunkiem stwierdzenia podobie stw i ró nic jest

zestawienie danych o istotnych aspektach porównywanych doktryn. 3 W tym te celu w dwu

pierwszych fragmentach niniejszej pracy zestawiono sposoby rozumienia poj „ pneumy " i „pla-

zmy". Po wi cono uwag najpierw pogl dom na temat ich własno ci i rozpowszechnienia, pó -

niej - na temat pierwotno ci. Opracowanie zamyka zestawienie podobie stw i ró nic, ocena mery-

torycznej i poznawczej warto ci dostrze onych podobie stw oraz ewentualnych funkcji heury-

stycznych.

Wybranie akurat plazmy jako analogonu starostoickiej pneumy w pierwszej chwili mo e wy-

dawa si zaskakuj ce. Przedsi wzi cie to mo na uzna za prób pokazania pewnych odpowied-

nio ci pomi dzy intuicjami fizykalnymi staro ytnych my licieli tej szkoły a nauk współczesn .

Interesuj ce dygresje na ten temat czynili ju inni autorzy, wskazuj c na gł boki wgl d tej szkoły

w odniesieniu do teorii pól fizycznych, propagacji fal w o rodku, idei nierozró nialno ci cz stek

fizyki kwantowej, ujmowania rzeczywisto ci fizycznej w kategoriach pól fizycznych (Sambursky

1959, 7, 22, 29, 31, 32, 37, 48; Christensen 1962, 30n) czy wreszcie teorii oscyluj cego Wszech wia-

ta (Hunt 1976, x).

1 Nie mo na te zapomnie o roli, jak w stoickiej oryginalnej syntezie wcze niejszych nurtów odegrała filozofia Arysto-

telesa, szczególnie nauka o zasadzie biernej i zasadzie czynnej, wyst puj cych we wszelkich bytach. Stoicy w miejsce Ary-

stotelesowej niematerialnej zasady czynnej postawili form cielesn (a wi c zdoln do oddziaływania).

2 Wyra enie to nie jest adekwatne w odniesieniu do pneumy , która jest uto samiana przez stoików z czynnikiem ycia obec-

nym w ka dym bycie.

3 Teori bioplazmy mo na by nazwa doktryn , o ile by j powi za z kontekstem pogl dów filozoficznych analogicz-

nych do doktryny pneumy .

2. Pneuma w wiecie „nieo ywionym” 4

2.1. Podstawowe własno ci i rozpowszechnienie

W przedstoickiej filozofii i literaturze ducha o ywiaj cego ciała uto samiano z pneum - cie-

płym powietrzem wydechu (tchnieniem). W miar upływu czasu i rozwoju wiedzy filozoficznej poj -

cie to w filozofii odgrywało coraz wi ksz rol , uzyskuj c w filozofii starej szkoły stoickiej rang

jednej z dwu zasad rzeczywisto ci.

Przekazy nauki stoickiej pozwalaj na wyró nienie przynajmniej trzech znacze wyrazu

pneuma , których jednak nie mo na traktowa rozł cznie: pierwsze akcentuje charakter i pocho-

dzenie tej zasady bytów, drugie - przedstawia jej własno ci dynamiczne, trzecie z kolei - jej naj-

gł bsz natur .

Zgodnie z pierwszym znaczeniem pneum stanowi doskonała mieszanina 5 ognia i powie-

trza 6 przy czym składniki te w poszczególnych typach pneumy mog wyst powa w rozmaitych

proporcjach wzgl dem siebie. Ogie za konstytuuj cy pneum nie jest ogniem zwykłym, który

niszczy i unicestwia, lecz subtelnym 7 ogniem boskim, ogniem twórczym 8 (Verbeke 1942, 447;

Lapidge 1978, 164, 167). Powietrze, ich zdaniem, wnosi w pneum spr ysto , za ogie twórczy

- zdolno do aktywizowania i odczuwania. 9 Zarówno powietrze, jak i ogie cechuj si wielk

zdolno ci do przenikania. Chryzyp s dzi, i im wy sza zawarto ognia, w stosunku do powietrza

w danej pneumie , tym bardziej jest ona aktywna. 10 Ogie ten nosi w sobie spermatikoi logoi - za-

wi zki (dynamiczne wzorce) wszystkich maj cych zaistnie rzeczy. 11

Zgodnie z drugim rozumieniem, pneuma - jakkolwiek nierozdzielnie powi zana z materi -

jest w istocie aktywn zasad 12 (Hunt 1976, 39), czynnikiem energetycznym 13 (Sambursky 1959,

36n), rozumnym 14 i opatrzno ciowym 15 przenikaj cym przestrze wiata 16 i wi cym w cało

poszczególne byty. 17

Trzecie z rozpowszechnionych znacze 18 wyrazu pneuma , odnoszone do najczystszej po-

staci ognia twórczego, sprowadza si do uto samienia jej z Bogiem, 19 a szczególnie z Dusz wia-

ta 20 (Lapidge 1978, 170). Pneuma jest tutaj najsubtelniejszym, 21 najbardziej rozrzedzonym

4 Jak ju wcze niej zauwa ono, w przypadku stoików nie mo na mówi o bytach nieo ywionych, gdy wszystko, co

istnieje, niezale nie od stopnia uorganizowania i aktywno ci, jest przenikane przez te sam dla całego Kosmosu sił

o ywiaj c (Scott J991, 40)

5 SVF II, 310. Jest to odniesienie do zbioru cytatów referuj cych pogl dy stoików: Arnim H. von, Stoicorum veterum

fragmenta , vol. I-IV, Teubner, Stuttgart 1968 ( odt d cytowany jako SVF z podaniem tomu i numeru cytatu).

6 SVF II, 442, 444, 471, 787, 841, 879; SVF III, s. 267-10; Alex. Aphrod., De Mixtione p. 225,8 (tekst w tłumaczeniu i

opracowaniu R. B. Todda, 1976).

7 SVF I, 157, SVF II, 473, 579, 688.

8 SVF I, 120; SVF II, 774; Cicero Marcus Tulius, O naturze bogów , [w:] ten e, Pisma filozoficzne , T. 1, Warszawa

1960, II, 57-58.

9 SVF I, 504.

10 SVF II, 750

11 SVF I, 98, 107; SVF II, 1027.

12 SVF I, 85, 102; SVF II, 300, 411, 413, 418, 449, 432, 483.

13 vSVF II, 1047.

14 Stobaios, I, 538, w 213,15; [Doxogr. 467].

15 SVF I, 153.

16 SVF I, 155, 161, 162; SVF II, 441, 473, 555, 1027.

17 SVF I, 85, 102; SVF II, 411, 413, 418, 421, 432, 483.

18 Dał mu pocz tek Kleantes.

19 SVF I, 154, 157; SVF II, 644.

20 SVF I, 530, 534.

ogniem 22 kształtuj cym byty 23 oraz wnosz cym w nie zdolno do odczuwania i bosk rozum-

no . 24 Ta boska siła twórcza, a zarazem rozum i opatrzno , przenika 25 cały Kosmos, ale w ró -

nych miejscach w ró nym stopniu 26 i przenika ro liny, wreszcie powietrze i ziemi . 27

Najczystsz posta ognia nazywa si te eterem, 28 który jest uwa any za składnik najszla-

chetniejszy, wietlisty i w najwy szym stopniu napr ony. Z niego, na co ju zwrócono uwag ,

utworzona jest - tworz ca zewn trzn 29 powłok Kosmosu 30 (Colish 1985 I, 26) - czynnik steruj -

cy Kosmosem - Dusza wiata. 31 Bior c z kolei za punkt wyj cia eter i jego przeciwie stwo - mate-

ri (składnik bierny) - pneum mo na okre li jako czynnik cechuj cy si w ró nych bytach zró -

nicowanymi stanami napi cia i stanowi cy zasad ich indywidualno ci (Duszy ska 1948, 1, 3, 7,

10).

Jak ju zauwa ono, istotn cech pneumy stanowi ci gło i spr ysto , dzi ki którym

urzeczywistnia si pole siłowe, tonos , przenikaj ce wszystkie rzeczy 32 spajaj ce je 33 i nadaj cy im

wła ciwo ci oraz spajaj ce Kosmos. 34

Pneuma bezustannie wykonuje ruchy wibracyjne, 35 które s jej ruchami naturalnymi i

wiecznymi. 36 Ich ustanie w okre lonym ciele jest równoznaczne z utrat spoisto ci, a wi c z jego

rozpadem (Lapidge 1978, 174). W ich trakcie nie zachodzi przemieszczanie si pneumy - zmienia

si jedynie jej stan napr enia. 37 O drganiach tego rodzaju mówi si czasami jako o ruchu "ku-

sobie" i "od-siebie" 38 dokonuj cym si jednocze nie w przeciwnych kierunkach 39 tam i z powro-

tem 40 od rodka ciała ku jego granicom, znów do rodka i tak bez ko ca lub wr cz o ruchu zag sz-

czaj co-rozrzedzaj cym. Ruch pierwszego z wymienionych typów wi załby si z rozrzedzaniem,

natomiast ruch ku wn trzu - z kondensacj . Ruchy pneumy „ku stronie zewn trznej" determinuj

rozmiary ciała i inne jego własno ci, 41 za ruchy "ku wn trzu" s odpowiedzialne za spoisto cia-

ła i jego indywidualno . 42 Dzi ki temu, e jest ona zasad sił i aktywno ci, jest te przyczyn

wszystkich własno ci bytów.

Pneuma nadaje wła ciwo ci zarówno ciałom "nieo ywionym", jak i o ywionym, 43 zarów-

no poszczególnym bytom, jak i Kosmosowi jako cało ci. W tym pierwszym przypadku, jej stru-

mienie 44 i jej ró ne poziomy napr enia 45 nadaj ciałom hexis - kwalifikacje najprostsze, statycz-

21 SVF II, 644.

22 SVF II, 527, 579.

23 SVF II, 310.

24 SVF II, 300.

25 SVF II, 416, 1033, 1027; Alex. Aphrod., De Mixtione p. 218, 2-6; 224,31; 225, 3.

26 SVF II, 634

27 Diogenes Laertios, ywoty i pogl dy słynnych filozofów , PWN, Warszawa 1968: VII, 139.

28 SVF I, 134; SVF II, 527, 580.

29 Chryzyp wyst powanie eteru ograniczał wył cznie do niebios.

30 SVF I, 115, 154; SVF II 527, 581, 597.

31 SVF I, 484, 499, 521

32 SVF II, 441, 473, 1027.

33 SVF II, 447.

34 SVF I, 99, 407, 439, 563, SVF II, 442, 444, 447-450, 453, 863.

35 SVF II, 447, 451, 452, 471.

36 SVF II, 442, 446.

37 SVF II, 448.

38 SVF II, 442, 471.

39 Alex. Aphrod., De Mixtione p. 224, 23.

40 SVF I, 87.

41 SVF II, 451, 452.

42 SVF II, 51, 452.

43 SVF II, 714-716; Alex. Aphrod., De mixtione , 217,33-218,2.

44 SVF II, 449.

ne, o charakterze trwałym (Lapidge 1978, 171): mówi c j zykiem współczesnym - podstawowe

cechy fizyczne. Hexis to nic innego jak pneuma spajaj ca ciało "nieo ywione". 46

Spełnia ona wi c rol najwy szej zasady organizuj cej takie ciało, zasady niesprowadzal-

nej do prostego zsumowania własno ci jego składników (Duszy ska 1948, 55; Sambursky 1959,

9).

Poszczególne byty z kolei, podobnie jak cały Kosmos, s zło eniem bezkształtnej i bez-

wiednej materii oraz organizuj cej je aktywnej zasady - pneumy , 47 w której przede wszystkim pro-

porcja pomi dzy zawarto ci ognia i powietrza decyduje o ustrukturyzowaniu ciał (Hunt 1976,

40). Wszystko, co istnieje, zawiera w sobie te dwie zasady, przy czym najwi ksza czysto pneu-

my i jej nat enie cechuje tworzon przez eter Dusz wiata - Hegemonikon Kosmosu 48 (Lapidge

1978, 171).

Pod wzgl dem poziomów ustrukturyzowania, ciała mo na podzieli na dwie kategorie. Do

pierwszej nale , nierozkładalne na prostsze, ciała pierwiastkowe, zło one jedynie z dwu składni-

ków - materii i pneumy , za do drugiej - ciała politoniczne (jednostkowo- wielokrotne) (Duszy ska

1948, 11). Podczas gdy wła ciwo ci ciał pierwiastkowych s jedynie rezultatem proporcji, jakie

zachodz pomi dzy materi i pneum , własno ci drugich zale tak e od skomplikowanych kom-

binacji ró nej liczby ciał pierwiastkowych s jedynie rezultatem proporcji, jakie zachodz pomi -

dzy materi a pneum , własno ci drugich zale tak e od skomplikowanych kombinacji ró nej

liczby ciał pierwiastkowych wchodz cych z sob w uporz dkowane interakcje dokonuj ce si

zgodnie z jedn zasad determinuj c oraz ruchów do rodkowo-od rodkowych pneumy . Ka de

ciało zło one charakteryzuje si przy tym niepowtarzalnym, typowym dla niego tonosem , 49 przy

czym im jest on wy szy, tym wi ksza jest zło ono i doskonało danego ciała (Duszy ska 1948,

46).

Jak ju wcze niej wspomniano, w obecnie istniej cym Kosmosie pneuma wyst puje po-

wszechnie 50 (jakkolwiek jest zró nicowana co do proporcji pomi dzy tworz cymi j ogniem i po-

wietrzem, jak te co do poziomów napr enia 51 w głównych kategoriach bytów: ciał "nieo ywio-

nych", ro lin, 52 zwierz t, ludzi i Duszy wiata (Verbeke 1942, 497)). Wypełnia ona sob zupełnie

przestrze kulistego 53 Kosmosu, otoczonego bezkresn pustk . 54 Jednoczy 55 i organizuje nie tylko

poszczególne byty, 56 lecz tak e Kosmos w jedn samouzgodnion (b d c w sympatii z sob ), 57

wszechogarniaj c , 58 o ywion 59 i rozumn 60 cało . 61 Pneuma przenikaj c wszystko, spaja byty

w skoordynowan wewn trznie cało , dokładnie tak jak dusza przenika i organizuje ciało czło-

wieka 62 (Lapidge 1978 169, 175). Dzi ki takiemu powszechnemu wzajemnemu "posprz ganiu"

45 SVF II, 449.

46 SVF II, 368.

47 SVF I, 85, 102 ; SVF II, 411, 418, 421, 432, 449, 483.

48 SVF II, 644.

49 SVF II, 447.

50 SVF I, 161, 162; SVF II, 1027, 1051.

51 SVF II 443, 634.

52 SVF II 715.

53 SVF II, 543.

54 SVF II, 543.

55 SVF II, 549.

56 SVF II, 473, 555.

57 SVF II, 448, 473.

58 Zdecydowanym głosicielem tej tezy był trzeci scholarcha starej szkoły stoickiej - Chryzyp.

59 SVF I, 110, 112-114; SVF II, 1013; Diogenes Laertios, ywoty i pogl dy , VII, 139.

60 SVF I, 110-114; Cicero, O naturze bogów , II 30; Diogenes Laertios, ywoty i pogl dy , VII, 139.

61 SVF I, 99, 220, 518, 563; SVF II, 444, 449, 473.

62 SVF I, 134-141, 143, 216-220, 518, 519, 520, 525, 526; SVF II 773-89; 823-49; III 544.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: