INGARDEN „SZKICE Z FILOZOFII LITERATURY” (1947)
- pokazanie czytelnikom szczegółów tez zawartych w jego dotychczasowych dziełach
- zwracają uwagę na dwutorową – poziomą, czyli składającą się z czasowych faz (diachroniczną) oraz pionową, czyli warstwową (synchroniczną) budowę dzieła literackiego
- opierają teorię na konkretnym materiale literackim
Człowiek i jego rzeczywistość
- człowiek bez wątpienia należy do gatunku, który opanował świat
- człowiek opanowuje przyrodę, przekształca ją, ale przede wszystkim TWORZY WŁASNĄ RZECZYWISTOŚĆ – quasi-rzeczywistość
- człowiek stwarza dzieła sztuki, teorie naukowe, systemy metafizyczne, teologiczne, języki, państwa, instytucje, pieniądze itp.
- tworzy rzeczywistość historyczną – poprzez dowiadywanie się od przodków o przeszłości oraz przekazywanie jej potomkom
- wytworzenie narzędzi to moment przełomowy – pokonanie zwierząt
- też narzędzia z punktu widzenia fizyczno-biologicznego zupełnie niepotrzebne, ale ważne dla zaspokojenia potrzeb psychicznych, np. malunki na ścianach
- sami jesteśmy kształtowani przez quasi-rzeczywistość
- idee, dzieła sztuki, teorie filozoficzne nie istnieją tylko w naszej psychice, ale i poza nią mimo tego, że nie są materialne. Nadal należą do naszego świata jako jego nieodłączne elementy – WYTWORY DUCHA LUDZKIEGOàpowodują, że ludzie są powiązani ze sobą, mają przodków, tworzą jeden organizm ludzkości
- tworząc nowe narzędzia zmieniamy się cieleśnie i duchowo
- jesteśmy ludźmi, bo tworzymy nowe rzeczy, mimo zdobycia natury potrzebujemy wytworów duchowych
- wartości jak dobro, piękno, sprawiedliwość występują dopiero w wytworzonej przez nas rzeczywistości – w niej znajdują ucieleśnienie
- człowiek stoi na pograniczu świata, który istnieje, a który sam wytworzył
Dwuwymiarowa budowa dzieła sztuki literackiej
-„Stepy akermańskie” są w artykule przykładem dzieła sztuki literackiej, na którym Ingarden
chce pokazać zasadniczy rys jego budowy; chce znaleźć najogólniejszą strukturę dzieła lit.
-dwuwymiarowość budowy jest cechą wyróżniającą dzieło spośród wszystkich rodzajów dzieł
sztuki:
I. następstwo faz – części dzieła po sobie
II. współwystępowanie warstw – różnorodnych składników
-wymiary te są do siebie przynależne
-ostatecznym, względnie samodzielnym składnikiem dzieła jest zdanie; zawiera ono wiele po
sobie następujących słów; słowa, posiadając brzmienie, znaczenie i odniesienie do czegoś,
wnoszą w dzieło lit. różnorodność składników
-warstwy w typie ogólnym w każdej fazie dzieła są takie same (różnią się szczegółami):
a) pewien twór językowo-brzmieniowy, w szczególności brzmienie słowa
b) znaczenie słowa
c) to, o czym w dziele mowa, przedmiot przedstawiony w dziele
d) pewien wygląd, w którym przejawia się w sposób naoczny odpowiedni przedmiot
przedstawiony
-ad. a) warstwa brzmień językowych dzieła: elementy jednorodne, występujące w różnych
fazach, wiążą się w całości wyższego rzędu, prowadząc do pojawienia się tworów całkiem
nowych, np. brzmienia słów, występując po sobie w pewnym określonym porządku, wiążą się
nieraz w całości nazywane „wierszami” („Wpłynąłem na suchego przestwór oceanu”), te zaś
łączą się w strofy, składające się na całość jeszcze wyższego rzędu (np. forma sonetu)
ad. b) warstwa znaczeniowa: podobnie jak brzmienia, znaczenia wiążą się ze sobą w zwroty
lub zdania, twory wyższego rzędu jak np. opowiadanie lub przemówienie; pojawiają się nowe
zjawiska np. „lekkość” lub „zawiłość” zdań; sensy zdań tworzą warstwę znaczeniowa dzieła
lit.
-ad. c)„przedmioty przedstawione”, ludzie i rzeczy, stosunki między nimi zachodzące
tworzą warstwę przedmiotową/świat przedstawiony w dziele; dzięki ścisłym związkom
tworzą pewien obraz
-ad d) przedmioty posiadają wyglądy; wygląd to nie obiekt spostrzeżeń, lecz jego konkretna,
naoczna treść (to np. wygląd w danej chwili – niewyraźny, zamglony itp.), w przeciwieństwie
do innych warstw wyglądy nie łącza się na ogół w ciągłą całość, pojawiają się od czasu do
czasu, są aktualizowane przez czytelnika
-czterowarstwowość jest minimum, które musi występować w dziele, żeby było ono dziełem
sztuki literackiej; zdarza się, się ilość warstw pomnaża się: zachodzi to wszędzie tam, gdzie w
tekście utworu przytacza się słowa wypowiedziane przez osobę przedstawioną w dziele
Schematyczność dzieła literackiego
-schematyczność jest własnością strukturalną dzieła lit., która występuje we wszystkich czterech
warstwach, ale uderza przede wszystkim w warstwie przedmiotów przedstawionych
-w „Stepach Akermańskich” emocja podmiotu przeżywającego i rzeczowe otoczenie nie są
naprawdę konkretne, naszkicowane są zaledwie kilku najniezbędniejszymi rysami, całej
reszty trzeba się tylko domyślać; nie jest to brakiem czy zaniedbaniem, lecz wypływa z
sytuacji w wierszu naszkicowanej, np. niedookreślone, ogólnie opisane stepy są tylko jednym
z czynników w całości sytuacji przedstawionej w sonecie i są uwzględnione tylko w taki sposób, w jaki biorą w niej udział
-niedookreślony jest także podmiot liryczny, można wprawdzie wyciągnąć jakieś ogólne
wnioski, np. dot. wrażliwości artystycznej podmiotu lirycznego, ale wtedy zachodzi ryzyko
pomylenia podmiotu z autorem, ponadto wychodzimy poza obręb samego dzieła
-sam utwór odznacza się właśnie niedopełnieniem podmiotu lirycznego, które nie tylko
stanowi jego charakterystyczną cechę strukturalną, ale nadto odgrywa w utworze istotną rolę
artystyczną; to, że na tle szkicowo, a jednak sugestywnie przedstawionego „krajobrazu”
wybija się na pierwszy plan rozedrgane uczucie, wyładowujące się, a nie opisane, przy zresztą
prawie zupełnie nieokreślonym podmiocie lirycznym, tworzy specyficzny układ sił
działających utworu; zostałby on zaburzony w sposób istotny, być może nawet zrujnowany,
gdyby przez dookreślenie podmiotu lirycznego dokonało się przesunięcie punktu ciężkości
utworu, zaburzenie równowagi współgrających z sobą czynników jakościowych
-ilość i rozmieszczenie miejsc niedookreślenia w świecie przedstawionym jest zmienna (inna
w krótkim utworze lirycznym, inna w powieści)
-schematyczność każdego dzieła sztuki literackiej da się w odniesieniu do warstwy
przedmiotów przedstawionych uzasadnić całkiem ogólnie; płynie ona przede wszystkim z:
a) istotnej dysproporcji między językowymi środkami przedstawienia a tym, co ma być
w dziele przedstawione
b) warunków percepcji estetycznej dzieła sztuki literackiej
-ad. a):
-przedmioty przedstawiane w dziełach, to w ogólnej istocie przedmioty
indywidualne (np. róg Wojskiego)
-przedmioty te, jako indywidualne, odznaczają się pewnymi właściwościami
strukturalnymi , charakterystycznymi dla nich, np. posiadają nieskończoną
mnogość cech; każdy przedmiot przedstawiony, choć indywidualny, a więc
nieskończenie wiele cech posiadający, posiada tylko skończoną ilość cech
efektywnie określonych, co zaś do pozostałych jest nijaki, nie wiadomo jaki
-wyznaczenie, nazwanie cechy jest ogólnikowe
-słowa określające posiadają pewne „zmienne”, nie są jednoznaczne
-ad. b):
-gdyby jednak można było w jakiś sposób uzyskać w dziele literackim zupełne
jednoznaczne określenie przedmiotów przedstawionych, to byłoby to osiągnięcie,
które poszłoby zupełnie na marne; byłoby to bowiem coś, co przekracza granice
możliwości percepcji estetycznej dzieła sztuki, a co w pewnych wypadkach (np. w
liryce) jest nawet szkodliwe dla uzyskania swoistych efektów artystycznych
-percepcja dzieła sztuki jest z istoty swej ograniczona i wskutek tego jednostronna;
przeładowanie dzieła szczegółami – np. zbyt daleko posunięta charakterystyka
osób, natłoczenie faktów itp. – nie tylko utrudnia percepcje działa nużąco, ale
prowadzi często do wyników wręcz odwrotnych niż zamierzone
- przedmiot indywidualny:
· posiada nieskończoną mnogość indywidualnych cech
· popada pod zasadę wyłączonego środka, jest jednoznaczny
· przedstawiane za pomocą tworów językowych
Funkcje tworów językowych:
a) znaczenia à przede wszystkim nazwy (rzeczowniki, przymiotniki, czasowniki, przysłówki, ale też całe zdania orzekające coś o podmiocie)
b) powiadamiania
c) wyrażania stanów i przeżyć àokreślają bliżej osobę mówiącą i jednocześnie należącą do świata przedstawionego w dziele; wyposaża w pewien konkretny stan psychiczny; należy brać po uwagę wieloznaczność wyrażeń, zmienność, ogólnikowość
d) poruszania, wpływania na słuchacza
-schematyczność występuje też w warstwie wyglądów; to wszystko, co treść samego utworu
wyznacza w zawartości omawianego wyglądu, który uzyskujemy lub możemy uzyskać w
trakcie czytania, to jedynie schemat, który uzupełniamy, jeśli mamy bezpośrednio doznawać
wyglądu
-metafora, nakładanie się wyrazu przenośnie użytego i wyrazu w pierwotnym, właściwym
znaczeniu daje efekt dwoistości, przeświecania, opalowości wyglądu przedmiotu
- obrazowe wyrażanie się to czynnik aktualizacji wyglądów w utworze
DZIAŁANIE PRZENOŚNI: ocean = ogrom = step
ocean – przedmiot właściwego znaczenia słowa użytego przenośnie
step – przedmiot przenośni danego słowa
-w warstwie brzmień językowych schematyczność zachodzi, gdy dzieło literackie jest
utrwalone graficznie w piśmie lub w druku
-w ramach każdego języka żywego przeważająca większość słów posiada szereg
fonetycznych odchyleń od brzmienia należącego do tzw. „dobrej wymowy”; istnieje tu więc
sfera możliwej zmienności, np. pismo w dialekcie
- ton wypowiedzi również należy do warstwy brzmieniowej języka, a nie da się go zapisać poza takimi przypadkami jak znak zapytania lub wykrzyknik
- warstwa znaczeń i sensów zawiera również szereg niedookreśleń ze względu na wieloznaczność oraz treści potencjalne
- luki między członami sensu – mogą być między zdaniami (niedopowiedzenia, opuszczenia), albo w obrębie zdania, gdzie traktowane są jako skażenia, błąd tekstu
Dzieło literackie i jego konkretyzacje
-dzieło literackie jest schematem, szkieletem, który czytelnik przekształca lub zmienia
konkretyzuje, tworzy „ciało”; dzieło literackie dopiero z tymi uzupełnieniami stanowi dla
czytelnika bezpośredni obiekt percepcji i rozkoszy estetycznej
-poszczególne konkretyzacje różnią się znacznie pomiędzy sobą, a także mniej lub więcej od
samego dzieła, każda z nich bowiem odpowiada jednemu odczytaniu dzieła
- konkretyzacja to efekt spotkania dzieła i czytelnika, a w zasadzie działań jakie dokonuje on w trakcie czytania
-różnice między dziełem literackim a jego konkretyzacją:
1. Bardzo doniosła różnica zachodzi w warstwie brzmieniowej. Akt twórczy autora,
system znaków przez niego dobrany, wyznacza w sposób myślowo-intencjonalny
twory językowo-brzmieniowe w dziele; twory te przyjmują postać konkretną przy
głośnym odczytaniu (wygłoszeniu) dzieła, na konkretnym materiale głosowym.
- w konkretyzacji realne, konkretne dźwięki, a w dziele tylko zasób potencjalnych brzmień
2. Zaktualizowanie w konkretyzacji przynajmniej niektórych składników dzieła, które w nim samym są tylko w stanie potencjalności. Należą tu przede wszystkim wyglądy
przedmiotów przedstawionych, które w samym dziele są jedynie schematycznie
wyznaczone i trzymane niejako przez dzieło „w pogotowiu”. Nie są to jednak całkiem
konkretne wyglądy spostrzeżeniowe, ale zmienne i chwiej w swej naoczności,
przygasające i rozbłyskujące na chwilę wyglądy wyobrażeniowe.
Drugim czynnikiem, który zostaje zaktualizowany w konkretyzacji dzieła literackiego, to potencjalne elementy znaczeń („treść potencjalna”), zwłaszcza nazw występujących w tekście
dzieła. Aktualizacji podlegają też jakości estetycznie aktywne , pojawiają się one
wśród jakości zmysłowych, np. brzmień słownych, barw a także jakości
metafizycznych.
3. Czytelnik uzupełnia dzieło o składniki w nim niewystępujące, ale wyznaczone jako
możliwe wypełnienie miejsc niedookreślenia istniejących w dziele (np. możemy
wyobrazić sobie, że oczy Baśki z Pana Wołodyjowskiego były niebieskie, o ile ich
kolor nie został wcześniej ustalony, ale wyobrażenie sobie, że Baśka ubrana była w
minispódniczkę przekracza granice dopuszczalne do wypełnienia w danym dziele,
albowiem byłoby niezgodne ze stylem danej epoki historycznej). U poszczególnych
czytelników wytwarzają się typowe dla nich uzupełnienia dzieł w konkretyzacjach.
Zależy to od fantazji odtwórczej czytelnika, od skali różnorodności jego doświadczeń,
od upodobań, od subtelności wyczucia estetycznego. Sposób, w jaki to uzupełnienie
się dokonuje, ma rozstrzygające znaczenie zarówno dla stopnia wierności
rekonstrukcji danego dzieła w konkretyzacji, jak też i dla wartości estetycznej,
ucieleśnionej w danej konkretyzacji. Uzupełnienia w konkretyzacjach, podobnie jak
aktualizacje momentów jakościowych, mogą nadać miernemu dziełu aspekt
wybitnego, mogą tez dziełu wielkiemu odebrać całą jego urodę.
4. Samo dzieło jest tworem wielofazowym, o jednoznacznie ustalonym porządku
następstwa swoich części – faz. Ale to następstwo nie jest samo w sobie niczym
czasowym. Gdy jednak zaczynamy dzieło czytać i w czytaniu tworzyć jego
konkretyzację, poszczególne jej części rozwijają się efektywnie w konkretnym czasie
przeżyć czytelnika i nabierają różnych charakterów czasowych, których w samym
dziele nie posiadają. Nie chodzi w tym wypadku o czas przedstawiony w dziele, lecz o
strukturę czasową poszczególnych faz dzieła w jego czterowarstwowej budowie. To,
co się przy odczytywaniu przede wszystkim rozwija w czasie, to każde zdanie
występujące w tekście. Rozwijanie się faz dzieła w konkretyzacji przed „okiem
czytelnika” dotyczy nie tylko samych zdań, lecz także i warstwy przedmiotów
przedstawionych, i warstwy wyglądów. I ich składniki dochodzą do skonkretyzowania
po sobie, uzyskując kolejno aktualność teraźniejszości i zapadając powoli w
przeszłość, przybierając kolejno ró...
szczesliwa_liczba