Ludność na świecie i w Polsce
1. Zmiany liczby ludności świata i Polski:
Liczbę ludności określa się na podstawie spisów powszechnych, a między spisami na podstawie szacunków i bieżącej rejestracji. Jest wypadkową dwóch zmiennych: przyrostu naturalnego i salda migracji. Liczba ludności świata, od czasu pojawienia się człowieka, aż do XIX wieku zwiększała się bardzo wolno. Szacunki mówią, że na początku naszej ery Ziemię zamieszkiwało około 250 mln ludności. Dopiero w XX wieku, a zwłaszcza w drugiej połowie liczba ludności zaczęła gwałtownie rosnąć. Demografowie zjawisko to nazywają eksplozją demograficzną. Gwałtowny wzrost liczby ludności był związany ze spadkiem umieralności, który wynikał z poprawy warunków życia (więcej żywności, lepsze warunki higieniczne) i rozwoju nauk medycznych. Na koniec roku 2001 liczba ta wynosiła 6134 mln. Obecnie średnie tempo wzrostu liczby ludności nie jest już tak wysokie. Nadal jednak najszybciej rośnie liczba ludności w krajach rozwijających się, co niesie za sobą wiele problemów (np. głód, przeludnienie, wzrost zapotrzebowania na miejsca w szkołach, miejsca pracy). Są także kraje gdzie z powodu niskiego, bądź wręcz ujemnego przyrostu naturalnego liczba ludności zaczyna maleć. Zjawisko to dotyczy zarówno wysoko rozwiniętych państw jak np. Niemcy, Włochy, jak i państw uboższych leżących w Europie Środkowej i Wschodniej jak np. Ukraina, Rosja, Białoruś. Trudności ekonomiczne, związane z pogorszeniem się warunków życia w tych państwach, powodują obniżenie stopy urodzeń.
Według spisu z 2002 r. liczba ludności Polski wynosiła 38,2 mln. Przed II wojną światową Polskę zamieszkiwało 34,8 mln ludności. Po wojnie w 1946 roku pierwszy spis powszechny wykazał 23,9 mln mieszkańców. W okresie powojennym przyrost naturalny w Polsce powiększał się do roku 1955, by osiągnąć rekordową wartość 19,5 promila. Był to tzw. przyrost kompensacyjny, wywołany wzrostem liczby zawieranych małżeństw i wzrostem urodzeń dzieci po wojnie (wyż demograficzny). Od roku 1955 do roku 1970 przyrost naturalny spadał (niż demograficzny), po czym znowu zaczął się zwiększać. Było to tzw. echo wyżu demograficznego. Od lat 80 –tych notuje się w Polsce obniżanie się przyrostu naturalnego (bo nastąpiło obniżenie stopy urodzeń, np. z powodu strachu przed utratą pracy, braku mieszkań, późniejszego wieku zawierania małżeństw, wygodnictwa). W roku 2002 przyrost naturalny w Polsce wyniósł -0,1 promila.
Pojęcia:
Demografia – jest nauką zajmującą się stanem liczbowym ludności, przyrostem naturalnym, migracjami oraz strukturą wieku, płci a także strukturą zawodową, narodowościową i wyznaniową. Zajmuje się też opisem zmian liczby ludności, jej struktury i rozmieszczenia na Ziemi, zarówno w ujęciu historycznym jak i prognostycznym. Demografia wyróżnia 4 fazy (czasami 5) rozwoju liczby ludności – patrz opis w podręczniku.
Przyrost naturalny – różnica między liczbą urodzeń i liczbą zgonów w danym okresie i na danym obszarze. Może być dodatni lub ujemny. Przedstawiony za pomocą współczynnika przyrostu naturalnego – to różnica między współczynnikiem urodzeń i współczynnikiem zgonów (wyrażony w promilach, na 1000 mieszkańców).
Saldo migracji – to różnica między ilością osób, które przybyły do danego kraju (imigracją), a ilością osób, które go opuściły (emigracja)
Przyrost rzeczywisty – to suma przyrostu naturalnego i salda migracji.
2. Rozmieszczenie ludności na świecie i w Polsce:
Rozmieszczenie ludności na świecie jest bardzo nierównomierne. Występują obszary stale zamieszkane przez człowieka (ekumeny), okresowo zamieszkiwane lub wykorzystywane tylko do celów gospodarczych (subekumeny) i tereny niezamieszkane (anekumeny). Ludność świata przekroczyła granicę 6mld. Największy procent tej ludności żyje w Azji, szczególnie w Indiach (około 1mld) i Chinach (około 1mld 300mln). Liczba ludności tych dwóch krajów stanowi praktycznie 1/3 całkowitej sumy ludzi na Ziemi.Na nierównomierne rozmieszczenie ludności na świecie wpływ mają następujące czynniki:Przyrodnicze: klimat (głównie temperatura i opady), gleby, wysokość nad poziomem morza, ukształtowanie powierzchni, surowce mineralne, dostęp do wody, szata roślinna.Pozaprzyrodnicze: m.in.: sytuacja polityczna, polityka ekonomiczna, przeszłość historyczna.
Do obszarów najgęściej zaludnionych zaliczamy: obszar wschodnioazjatycki (np. Nizina Chińska, wyspa Jawa, Indie, Bangladesz), obszar europejski (z wyjątkiem Europy N i E), obszar północnoamerykański (na wybrzeżu atlantyckim). Do obszarów najsłabiej zaludnionych zaliczamy: obszary zlodowacone (Antarktyda, Grenlandia), pustynie (np. Sahara, Gobi), masywy górskie i wysokie wyżyny (np. Atlas, Tybet), tundrę i obszary lasów iglastych (np. Syberia, Alaska), lasy równikowe (np. Nizina Amazonki, Kotlina Kongo).
W literaturze można znaleźć informacje na temat przyrodniczych barier rozmieszczenia ludności. Należą do nich: bariera świetlna, termiczna, wodna i wysokościowa.
Rozmieszczenie ludności na świecie nie jest równomierne i wykazuje wyraźne uwarunkowanie czynnikami środowiska przyrodniczego, czynnikami ekonomicznymi i historycznymi. Najstarsze skupiska ludności powstawały nad rzekami, na obszarach żyznych gleb, w sprzyjających rozwojowi rolnictwa klimacie. Potem skupiska ludności powstawały w miejscach obfitych w źródła energii i w surowce mineralne oraz naturalne. Ludność także osiedlała się w miejscach bezpiecznych, trudno dostępnych, chroniących przed ewentualną napaścią. Obecnie czynnikiem wpływającym na rozmieszczenie ludności są duże miasta, oferujące miejsca pracy i zamieszkania, co przyciąga dużą liczbę ludności.
Najbardziej zaludnione na świecie są tereny w pobliżu mórz – 50% ludności świata mieszka do odległości 200 km od morza. Także najczęściej zamieszkiwane są obszary o małej wysokości bezwzględnej, obszary nadające się do rolnictwa i rozwoju przemysłu. Do takich obszarów należy Nizina Chińska. Panuje tu klimat podzwrotnikowo-monsunowy, umożliwiający rozwój rolnictwa. Dzięki działalnością rzek, powstały tu bardzo żyzne gleby – mady. Występują tu także bogactwa mineralne, takie jak: żelazo, miedź, mangan, wolfram, boksyty, cyna, złoto, srebro, co spowodowało rozwój przemysłu. Kolejnym obszarem o dużej koncentracji ludności jest płw. Dekan. Są tam bardzo żyzne gleby, powstałe na skałach magmowych, rozwija się rolnictwo. Występują tu także kopalnie diamentów, mangan, chrom i boksyty, dzięki którym rozwinął się przemysł. Kolejnym obszarem dużego zaludnienia jest dolina Nilu, ze względu na występowanie tam żyznych mad i możliwości rozwoju rolnictwa. Już w starożytności ludzie wykorzystywali wylewy Nilu do celów rolniczych. Bardzo zaludniona jest także wyspa Jawa. Pomimo występowania tam wielu wulkanów, ludność się osiedla dla celów rolniczych. Na skałach magmowych tworzą się bardzo żyzne gleby. Dobrze zaludniona jest dolina Padu ze względu na dobre gleby, rozwój rolnictwa, występowanie surowców mineralnych. Z kolei wschodnie wybrzeże Ameryki Północnej jest zaludnione ze względów historycznych, gdyż dotarli tu pierwsi osadnicy i założyli miasta, które przekształciły się w megalopolis. Korzystny klimat podzwrotnikowy i umiarkowany oraz bogactwa mineralne sprawiają, że występuje tu duża liczba ludności. W Bangladeszu koncentracja ludności spowodowana jest występowaniem żyznych mad doliny Brahmaputry, a z kolei w Kalifornii przez występowanie klimatu podzwrotnikowego i bogactw mineralnych. Nad Zatoką Gwinejską ludność osiedla się dla korzystnych warunków klimatycznych – obok przepływa ciepły prąd Gwinejski.
Czynnikami wyznaczającymi granice masowego zaludnienia są: dostępność do światła słonecznego, temperatura, woda, wysokość n.p.m. Światło słoneczne jest jednym z czynników bezpośrednio działającym na człowieka. Brak lub nadmiar światła są dla ludzi szkodliwe. Deficyt światła występuje na dużych szerokościach geograficznych – tam, gdzie są dni i noce polarne. Ograniczają one możliwości działań człowieka poprzez wpływ na rozwój rolnictwa i negatywne oddziaływanie na psychikę.
Dzięki rozwojowi techniki człowiek w pewnym stopniu zdołał uniezależnić się od wpływu wysokich bądź niskich temperatur. Nadal jednak stosunki cieplne wpływają na działalność gospodarcza – strefy o małych zasobach energii słonecznej (obszary polarne i wysokogórskie) posiadają mało roślinności i zwierząt oraz mają ograniczoną możliwość rozwoju rolnictwa.
Woda jest niezbędna do życia i jej brak lub nadmiar wyznacza granice ekumeny. Od najdawniejszych czasów skupiska ludzkie sąsiadowały z linią brzegową mórz i oceanów. Podobna rolę jak morza odgrywają w głębi lądu rzeki, pełniące rolę szlaków komunikacyjnych, źródeł wody pitnej i odbiornika ścieków dla rozwijających się miast. Obszarami deficytu wody są strefy klimatu gorącego suchego, gdzie brak wody stanowi barierę osadniczą, która można przełamać poprzez duże inwestycje w sztuczne nawadnianie, budowę zbiorników retencyjnych i studni głębinowych. Również nadmiar wody jest niekorzystny dla osiedlania się ludności. W strefach wysokich opadów następuje bujny rozwój naturalnej roślinności, wypierającej rośliny uprawne, wprowadzone przez człowieka. Wysokie opady sprzyjają też powstawaniu terenów bagiennych, trudnych do zagospodarowania.
Wysokość nad poziomem morza stanowi kolejną barierę osadnictwa. Wraz z wysokością maleje ciśnienie, które wpływa na rozwój rolnictwa (szybsza erozja gleb), transportu i budownictwa.
Rozmieszczenie ludności w Polsce jest nierównomierne. Przyczyniły się do tego: przeszłość historyczna (wojny, zmiany granic, przesiedlenia) oraz procesy uprzemysłowienia i urbanizacji kraju. Największa gęstość zaludnienia występuje na Wyżynie Śląskiej (bo praca), najsłabiej zaludnione są obszary wschodnie i północno-wschodnie (bo słaby rozwój gospodarczy, lasy, jeziora, bagna, obszary przygraniczne). Średnia gęstość zaludnienia dla Polski wynosi 124 osoby na km².
3. Struktury demograficzne w Polsce i na świecie:
Struktura biologiczna ludności:
Struktura biologiczna obejmuje strukturę płci i wieku. Strukturę płci wyraża się najczęściej stosunkiem liczby kobiet do liczby mężczyzn – współczynnik feminizacji, np. w Polsce wynosi 106, co oznacza, że na 100 mężczyzn mamy w 106 kobiet. Zachwianie równowagi w proporcjach między płciami może stać się przyczyną problemów demograficznych, np. na wsi europejskiej, w okręgach przemysłu ciężkiego np. w GOP przeważają mężczyźni, którzy mają problemy ze znalezieniem żony. Zaś w okręgach o dominacji przemysłu włókienniczego, czy w państwach objętych wojnami jest nadwyżka kobiet, które z kolei mają problemy ze znalezieniem męża. Strukturę wieku wyraża się % udziałem grup wiekowych w ogólnej liczbie ludności. Zależy to głównie od: przyrostu naturalnego, ruchów migracyjnych oraz zmian granic wywołanych wojnami. Średnia długość życia na świecie waha się od 50 lat w Afryce, 60 lat w Azji do powyżej 70 lat w Europie. W Polsce średnia długość życia wynosi dla kobiet prawie 80 lat dla mężczyzn nieco ponad 70 lat. Dla porównania struktury wieku różnych państw oraz dla potrzeb planowania gospodarczego demografowie określają % udział w ogólnej liczbie ludności osób w wieku: przedprodukcyjnym (do 17 lat), produkcyjnym (od 18 do 59/64 lat) i poprodukcyjnym (powyżej 60/65 lat). Korzystając z tych wskaźników demografowie dzielą społeczeństwa krajów na młode (np. kraje afrykańskie), starzejące się (np. Polska) i stare (np. Szwecja). Konsekwencją starzenia się społeczeństwa jest wzrost zapotrzebowania na domy późnej starości oraz usługi świadczone na rzecz ludzi starszych. Dla budżetów państw poważnym obciążeniem są koszty związane z wypłacaniem rent i emerytur. Zmniejszająca się ilość ludności w wieku produkcyjnym powoduje niedobory na rynku pracy, czego skutkiem jest napływ imigrantów – siły roboczej.
Podział społeczeństwa według wieku i płci najlepiej obrazuje wykres zwany piramidą wieku i płci. Z tego wykresu możemy przeczytać m.in, że obecnie na świecie i w Polsce w młodszych rocznikach przeważa płeć męska. W wieku około 30-40 lat różnice te zanikają i następuje równowaga w liczbie kobiet i mężczyzn (nadumieralność mężczyzn jest spowodowana wypadkami, stresującą pracą, konsumpcją używek). W wieku powyżej 40 lat zaczynają przeważać kobiety, które w ostateczności żyją dłużej od mężczyzn średnio o kilka lat.
Struktura zatrudnienia ludności:
Ludność ze względu na źródło utrzymania, dzieli się na: aktywną i bierną zawodowo. W skład ludności aktywnej zawodowo wchodzą osoby pracujące i osoby poszukujące pracy. Ludność zawodowo bierna składa się z ludności utrzymywanej (dzieci, współmałżonek), utrzymującej się ze źródeł niezarobkowych (np. emeryci) oraz ludności bezrobotnej nie poszukującej pracy. Najwięcej ludności aktywnej zawodowo występuje w krajach wysoko rozwiniętych, najwięcej ludności biernej zawodowo w krajach słabo rozwiniętych. Ludność zatrudniona jest w trzech sektorach gospodarki:
Sektor I – rolnictwo, rybołówstwo, leśnictwo i górnictwo (największe zatrudnienie w krajach słabo rozwiniętych),
Sektor II – przemysł i budownictwo,
Sektor III – usługi (największe zatrudnienie w krajach wysoko rozwiniętych).
W Polsce ludność aktywna zawodowo stanowi około 44% ogółu ludności. W 2000 r. w sektorze I pracowało 28,1 %, w II – 26,4%, w III - 45,5% ogółu zatrudnionych. Zmiany w strukturze zatrudnienia są przyczyną narastania wielu problemów społecznych, z których najważniejsze jest bezrobocie.
Przyczynami dużego bezrobocia są:
- kryzys gospodarczy, zamykanie przedsiębiorstw (np. w Polsce na początku lat 90 – tych),
- szybka modernizacja przemysłu i restrukturyzacja (likwidacja przestarzałych technologii, wprowadzanie automatyzacji produkcji, poprawa organizacji pracy),
- powszechny brak szacunku do pracy, bierność osobista, brak przedsiębiorczości,
- niedostosowanie kształcenia w szkołach do zmieniających się potrzeb gospodarki
Skutkami bezrobocia są:
- konieczność zmian kwalifikacji zawodowych,
- wzrost szacunku do pracy, zmiany obyczajowe,
- niewykorzystanie części ludzi zdolnych do pracy,
- obniżenie poziomu życia, patologie społeczne,
- potrzeba znalezienia znacznych środków pieniężnych na zasiłki dla bezrobotnych.
Bezrobocie w Polsce wynosi około 18%. Największe jest w województwach: warmińsko-mazurskim, zachodniopomorskim, kujawsko-pomorskim i lubuskim. Najmniejsze bezrobocie jest w dużych miastach zwłaszcza na terenie aglomeracji warszawskiej. Problem bezrobocia pojawił się w Polsce na początku lat 90 –tych i był związany z procesem transformacji ustrojowej.
4. Migracje – ruchy ludności, wędrówki, zmiana miejsca pobytu. W migracjach ludności wyróżnia się:- emigrację – gdy ktoś wyjeżdża,- imigrację – gdy ktoś przyjeżdża,- reemigrację – gdy ktoś wyjechał i wrócił,- repatriację – powrót do ojczyzny, zorganizowany przyjazd,- deportację – wydalenie z miejsca pobytu,- ewakuację – opuszczenie miejsca pobytu wynikające z zagrożenia klęskami żywiołowymi. Przyczyny migracji:- chęć poprawy bytu materialnego (o podłożu ekonomicznym);- repatriacja i wysiedlenia (podłoże polityczne);- pielgrzymki do miejsc kultu (charakter religijny);- konflikty religijne;- wyjazdy turystyczne i służbowe;- przesiedlenia z obszarów klęsk żywiołowych;- powstawanie nowych ośrodków przemysłu;- odkrycia geograficzne;- zmiana granic.Podział migracji ze względu na:- czas trwania: okresowe, stałe- wolność wyboru: dobrowolne, przymusowe- zasięg: zewnętrzne - do innego kraju (międzypaństwowe) lub na inny kontynent (międzykontynentalne) i wewnętrzne - z jednego obszaru na drugi na terenie kraju np. ze wsi do miast (np. w Polsce po II wojnie).
Skutki migracji:- zmiany w rozmieszczeniu ludności- mieszanie się ras i kultur- ubożenie lub bogacenie państw- rozbudowa miast- większa przestępczość- kraje które przyjmują emigrantów – bogacą się,
- odpływ wykształconej siły roboczej (np. z Polski do krajów UE, tzw. „drenaż mózgów”)
BIEDRONKA102