Lodowce i lądolody na kuli ziemskiej

1.       Rozmieszczenie obszarów zlodowaconych: obszary współcześnie zlodowacone stanowią około 10% powierzchni lądów. Około 85% obszarów zlodowaconych przypada na Antarktydę, 12% na Grenlandię, a tylko 3 % stanowią lodowce górskie (np. w Alpach, Himalajach i na Alasce). Obecnie zauważa się, że powierzchnia lodów na Ziemi powoli się kurczy.

2.       Warunki powstawania lodowców i lądolodów: lodowce i lądolody powstają tam gdzie występują obfite opady atmosferyczne w postaci śniegu, ujemna temperatura powietrza oraz odpowiednie ukształtowanie terenu sprzyjające gromadzeniu się dużych ilości śniegu (masa śniegu pod wpływem niskiej temperatury, dużej wilgotności powietrza i ciśnienia przekształca się w firn, a następnie w zbity lód lodowcowy). Takie warunki występują powyżej granicy wiecznego śniegu. Przebieg granicy wiecznego (wieloletniego) śniegu na powierzchni kuli ziemskiej obniża się od równika w stronę biegunów. W strefie międzyzwrotnikowej wznosi się ponad 5 tys. m n.p.m., a w okolicach podbiegunowych schodzi do poziomu morza.

3.       Podział ziemskich mas lodowych: współcześnie istniejące masy lodowe ze względu na ich kształt i wielkość można podzielić na: lądolody, lodowce górskie i niekiedy oddzielnie wydziela się tzw. czapy lodowe.

4.       Lodowce górskie występują we wszystkich strefach klimatycznych w wysokich górach świata. Składają się z dwóch części: górnej – zwanej polem firnowym (miejsce gdzie gromadzi się śnieg) - oraz dolnej, zwanej jęzorem lodowcowym. Wyróżniamy lodowce typu alpejskiego (dolinne) z rozłożystym polem firnowym i wypływającym z niego jęzorem, lodowce himalajskie mające liczne długie jęzory, które łączą się ze sobą jak dopływy z rzeką główną, lodowce norweskie zwane też fieldowymi, które powstają na płaskich grzbietach gór Skandynawskich w postaci czap lodowych z krótkimi jęzorami, lodowce podgórskie (piedmontowe) np. na Alasce powstają przez połączenie lodowców spływających z gór w jedno pole lodowcowe u podnóża gór. W Alpach najdłuższy lodowiec Aletsch ma 26 km długości, lodowce Himalajów osiągają 20-30 km, najdłuższe są na Alasce – do 185 km długości. Niektóre lodowce alpejskie przemieszczają się z prędkością 1 m na dobę, lodowce Himalajów i Alaski od 2 do 8 m na dobę, natomiast najszybsze są lądolody Grenlandii. Niektóre strumienie lodowe w obrębie lądolodu poruszają się z prędkością od 31 do 38 m na dobę.

5.       Lądolody (lodowce kontynentalne) to potężne, wypukłe pokrywy lodowe poruszające się szerokim frontem we wszystkich kierunkach (współcześnie na Antarktydzie i Grenlandii), jak również tarcze pokrywające w plejstocenie północną część Europy i Ameryki Północnej. Średnia ich grubość przekracza 2000 m, największa zaś wynosi około 4500 m. Lód spływa z wnętrza kontynentu ku wybrzeżom z różną prędkością. Spływający lód tworzy tzw. lody szelfowe (np. Bariera Rossa – największy lodowiec szelfowy na Ziemi), które załamując się dają początek górom lodowym (1/7 masy lodu wynurza się nad powierzchnię wody; 6/7 jest pod wodą).

6.       Działalność lodowców górskich i lądolodów: może być niszcząca, transportująca i akumulacyjna. Zwłaszcza zlodowacenie, które miało miejsce w plejstocenie (czwartorzęd) na obszarze północnej Europy, Azji i Ameryki Północnej, pozostawiło po sobie liczne ślady w postaci form i osadów polodowcowych (szerzej omówione w punkcie 7 i 8).

7.       Polodowcowe formy terenu:

*Formy zaznaczone tłustym drukiem należy szczególnie zapamiętać

Objaśnienie terminów:

·          Cyrki lodowcowe (kotły): dawne obszary źródłowe, w których powstawały pola firnowe, obecnie są tu jeziora

·          U –kształtne doliny: doliny o wklęsłym szerokim dnie i stromych, prawie pionowych zboczach, przemodelowane przez lodowiec górski dawne doliny rzeczne V –kształtne

·          Moreny czołowe: wały usypywane u czoła lodowca lub lądolodu, wyznaczają zasięg i przebieg czoła lądolodu

·          Morena denna: pokrywa złożona z materiału morenowego (mieszanina głazów, piasków, pyłów) pozostawiona przez wycofujący się lodowiec lub lądolód

·          Morena boczna: wały pozostawione przez lodowiec u zboczy doliny

·          Fiordy: zatopione U –kształtne doliny polodowcowe

·          Fieldy: wygładzone skalne powierzchnie szczytowe

·          Głazy narzutowe: głazy przetransportowane ze Skandynawii

·          Rynny: podłużne południkowe zagłębienia wyżłobione przez wody topniejącego lądolodu płynące w jego wnętrzu lub dnie, w zagłębieniach tych są obecnie jeziora np. Hańcza

·          Jeziora morenowe: jeziora powstały w zagłębieniach pomiędzy wzniesieniami moreny czołowej oraz w zagłębieniach moreny dennej, np. Jezioro Śniardwy

·          Ozy: długie wzniesienia o ostrych falistych grzbietach towarzyszące rynnom

·          Kemy i drumliny: pojedyncze pagórki powstałe przez wody topniejących brył lodu

·          Sandry: rozległe piaszczyste pola położone na południe od moren czołowych

·          Pradoliny: dolina rzeczna wyżłobiona u czoła lądolodu przez wody wypływające spod lądolodu, z jego czoła oraz wody rzek płynących z południa

8.       Osady polodowcowe: to utwory powstałe przez bezpośrednią działalność lodowca i lądolodu, czyli: gliny zwałowe (mieszanina piasku, iłów, żwiru, głazów) oraz osady wodnolodowcowe: iły, mułki , piaski, żwiry.

9.       Wpływ zlodowaceń na rzeźbę Polski: zlodowacenie czwartorzędowe objęło parokrotnie obszar Polski i wpłynęło na ukształtowanie jej rzeźby terenu. Źródło tego zlodowacenia znajdowało się na Półwyspie Skandynawskim. Najwięcej wiadomo o trzech ostatnich zlodowaceniach: południowopolskim (krakowskim lub Sanu 2), środkowopolskim (Odry) i północnopolskim (bałtyckim lub Wisły). Na obszarze najmłodszego zlodowacenia północnopolskiego (dzisiejsze pobrzeża i pojezierza) formy polodowcowe są bardzo dobrze zachowane, nie zniszczone, np. spotykamy tu najwyższą morenę czołową – Wieżycę 329 m n.p.m, liczne jeziora morenowe np. Śniardwy, czy rynnowe np. Gopło, rozległe pola sandrowe, czy liczne głazy narzutowe. Obszar ten ma rzeźbę młodoglacjalną. Na terenie nizin środkowopolskich, gdzie lądolód nie dotarł podczas ostatniego zlodowacenia, rzeźba polodowcowa została mocno przekształcona przez procesy denudacyjne. Teren jest tu mało urozmaicony, równinny, brak jezior, ma rzeźbę staroglacjalną.

10.   Pytania i ćwiczenia kontrolne do tematu:

1). W jakich warunkach tworzy się lodowiec?

2). Czym różni się lodowiec górski od lądolodu? Podaj co najmniej 2 cechy.

3). Które elementy krajobrazu świadczą o tym, że w przeszłości na tym obszarze znajdował się lądolód? Wymień co najmniej 5 elementów.

4). Po czym można rozpoznać dawną obecność lodowca górskiego na danym obszarze? Wymień co najmniej 5 elementów.

5). W których górach występują współcześnie lodowce górskie? Wymień co najmniej 3 pasma górskie.

6) Jaka jest różnica między krajobrazem młodoglacjalnym a staroglacjalnym? Dokonaj porównania na przykładzie Polski.

7). Obszary w Polsce, gdzie mamy do czynienia z efektami działalności lodowców i lądolodów, to m.in. Tatry Wysokie i Pojezierze Mazurskie. Opisz krajobraz polodowcowy jednej i drugiej krainy. Jakie są podobieństwa i różnice? Dla jakich celów i w jaki sposób człowiek wykorzystuje walory krajobrazowe tych regionów?

8). Sprawdź w atlasie zasięgi trzech ostatnich zlodowaceń w Polsce. Czy obszar, na którym mieszkasz, był pokryty lodowcem? W czasie którego ze zlodowaceń?

* Zachęcam Was do samodzielnego sprawdzenia swojej wiedzy

**Odpowiedzi na pytania zostaną dołączone do kolejnej prezentacji

                            Życzę udanego zgłębiania tematu

                                                                                                  Magda Kuk

3