Justynian I Wielki, Flavius Petrus Sabbatius, ur. ok. 482, Tauresium k. Bederiany (w pobliżu dzisiejszego Niszu), zm. 14 XI 565, Konstantynopol, cesarz bizant. od 527. Pochodził z rodziny chłopskiej. Do stolicy sprowadził go wuj, późniejszy ces. Justyn I. Zapewnił mu wykształcenie, uczynił swoim doradcą i wyniósł 1 IV 527 na stanowisko współcesarza (wkrótce koronowany na jedynowładcę). W 525 J.W. poślubił Teodorę, którą koronował na cesarzową. Celem jego polityki była odbudowa uniwersalnego imperium rzym., z jedną ortodoksyjną wiarą. Do realizacji tej polityki znalazł zdolnych, energicznych i lojalnych współpracowników: Jana z Kapadocji — prefekta pretorium, Tryboniana — prawnika, Belizariusza i Narsesa — wodzów, i przede wszystkim własną żonę. Doprowadził do skodyfikowania prawa rzym. i opublikowania Corpus Iuris Civilis; przeprowadził zmiany w systemie adm. i zreorganizował finanse; dbał o rozwój handlu i rzemiosła; rozwinął system emfiteuzy; jego prawodawstwo poprawiło położenie niewolników i pogorszyło pozycję kolonów, prowadząc do zacierania się różnic między nimi. Głęboko przekonany o boskim charakterze władzy cesarskiej, uważał zwycięstwo chrześcijaństwa za swoje posłannictwo, traktując zaś religię za część składową państwa, starał się rządzić Kościołem jak państwem; zwołał V sobór ekumeniczny (553), brał udział w dyskusjach teol. (m.in. wprowadził doktrynę teopasyjną), atakował nestorian; starał się podporządkować papieża władzy cesarskiej; 529 zamknął Akad. Platońską w Atenach — ostoję pogaństwa; prześladował heretyków i Żydów. Jego wódz, Belizariusz, podbił 533–534 państwo Wandalów w Afryce; 535 zaczął wojnę z Ostrogotami w Italii, zakończoną 561 przez Narsesa; wojska bizant. zajęły 554 pd. część Płw. Iberyjskiego; na Wschodzie po nieudanej ofensywie bizantyńskiej J.W. zawarł 532 z Persją tzw. pokój wieczysty, zerwany 540 przez króla Chosroesa I, który złupił Antiochię (540), zajął Lazykę (541) i najeżdżał Mezopotamię, Armenię i Syrię (542–544); walki z Persami przerwał pokój zawarty 545 i tzw. pokój 50-letni (562); na Bałkanach Bułgarzy splądrowali Grecję, a wyprawy grabieżcze Słowian (548) sięgały do Dyrrachium (ob. Durrës) i zalewały Trację (550); wewnątrz państwa J.W. spacyfikował powstania Samarytan (529–530), plemion mauretańskich (547), Żydów (549) oraz zdławił groźne powstanie Nika w Konstantynopolu. J.W. przyczynił się do znacznego rozwoju kultury, zwł. piśmiennictwa; na niespotykaną skalę prowadził akcję budowlaną, nie tylko w Konstantynopolu (m.in. Hagia Sophia), lecz we wszystkich niemal prowincjach, odbudowywał miasta i wzmacniał system fortyfikacyjny w Europie i Azji. J.W. był człowiekiem wszechstronnie wykształconym, o dużej kulturze osobistej, pracowitym, o silnej osobowości; jako władca był jednym z najwybitniejszych cesarzy bizantyńskich. Okres jego panowania opisał historyk Prokopiusz z Cezarei.
gregoriańska reforma, ruch rel.-społ. w Kościele zach. (XI i XII w.). Nazwa została nadana reformie w latach 40. XX w. przez fr. historyka A. Fliche’a, który wyprowadził ją od imienia jednego z liderów ruchu, papieża Grzegorza VII; jest to jednak mylące, gdyż w ocenie współcz. historiografii reforma była raczej ruchem „oddolnym” — papiestwo nie wypracowało jej programu, a jedynie nadało jej ogólnokośc. zasięg.
Ruch reformistyczny rozpoczął się od środowiska monastycznego; jego przejawem było zarówno odrodzenie się zakonu benedyktynów, jak i powstanie nowych wspólnot zakonnych, najczęściej o genezie eremickiej (np. kartuzi, kameduli i cystersi), a także całej rodziny zakonów kanonickich (kanonicy regularni żyjący wg reguły św. Augustyna, np. norbertanie). Największe znaczenie w tym nurcie r.g. uzyskał benedyktyński klasztor w Cluny (ufundowany 909), który pod rządami wybitnych opatów, zwł. Hugona z Semur (1049–1109), przekształcił się w potężną, obejmującą całą Europę Zach., kongregację. Z grona mnichów kluniackich wywodzili się niektórzy papieże r.g. (Grzegorz VII, Urban II). Od strony refleksji teol. reformę przygotował ośrodek lotaryński ze szkołą katedralną w Leodium (ob. Liège, np. Vaso z Liège, Fryderyk Lotaryński — późniejszy papież Stefan IX). Najbardziej radykalnie kwestie reformy były stawiane przez ruchy rekrutujące się z miejskiej biedoty, np. mediolańska pataria (zainicjowana 1057 wystąpieniem diakona Arialda), wymuszające zmiany m.in. na drodze bojkotu liturgii sprawowanej przez niegodnych kapłanów.
Postulaty reformy koncentrowały się wokół 4 istotnych kwestii: symonii, celibatu duchownych (celibat), świeckiej inwestytury (inwestytura) oraz — uznanego za źródło kryzysu w Kościele — systemu „kościołów prywatnych” (Eigenkirchentum). Zdecydowaną walkę z symonią i naruszaniem zasad wstrzemięźliwości seksualnej przez wyższych duchownych rozpoczął już, uważany za pierwszego z papieży r.g., Leon IX (1049–54), wspierany przez grono reformatorów i pisarzy teol. (Piotr Damiani, Humbert z Moyenmoutier). Jego energiczna działalność synodalna, połączona z podróżami apostolskimi (nie tylko na terenie Włoch, ale również we Francji i Niemczech) przyniosła — obok efektów doraźnych — także realny wzrost autorytetu papieskiego w całym Kościele. Walce z symonią służyć miały także dekrety ogłaszane przez kolejnych papieży, zakazujące najpierw przyjmowania kościołów przez duchownych z rąk świeckich (Mikołaj II), a następnie posiadania kościołów przez świeckich (Urban II). W miejsce systemu „prywatnych kościołów” miała się pojawić wyraźniej podporządkowana biskupowi sieć parafialna, co ostatecznie potwierdził Sobór Laterański IV (1215). W 1059 papież Mikołaj II (1059–61) w bulli Vigilantia universalis ustanowił nowe zasady wyboru bpa Rzymu: odtąd miał on być obierany nie przez kler i lud (jak w starożytności), ani tym bardziej przez cesarza (jak się przyjęło od czasu Ottona I), lecz przez kardynałów. Najbardziej sporną kwestią r.g. okazała się inwestytura. Jako pierwszy zakazał jej Grzegorz VII. Jego spór z ces. Henrykiem IV skończył się jednak klęską i wygnaniem papieża z Rzymu. Podobnym fiaskiem zakończyły się starania papieża Paschalisa II (1099–1118). Kompromisowe rozwiązanie (wypracowane od strony teoret. przez Jana z Salisbury) przyjęto dopiero w tzw. konkordacie wormackim (1122, Kalikst II i Henryk V), przekazującym prawo wyboru biskupa w ręce kośc. (ostatecznie biskupi mieli być wybierani przez kapituły katedralne), zobowiązującym wszakże elekta do złożenia przysięgi lennej władcy. Mimo to konkordat był niewątpliwie zwycięstwem Kościoła i zasadniczym krokiem na drodze do jego emancypacji spod wpływów władzy świeckiej. Ad intra r.g. prowadziła do przekształcenia Kościoła w swego rodzaju „monarchię papieską”, w której pełnia władzy (plenitudo potestatis) przysługuje tylko papieżowi, a pozostali biskupi pełnią właściwie jedynie rolę jego wikariuszy. Zasadnicze zręby tego modelu zostały sformułowane już przez Grzegorza VII w jego Dictatus papae (1075), a swą pełną realizację uzyskały w XIII w. za pontyfikatów Innocentego III i Innocentego IV.
W Polsce r.g. rozpoczęła się z kilkudziesięcioletnim opóźnieniem, spowodowanym m.in. konfliktem między Bolesławem Śmiałym a biskupem krak. Stanisławem ze Szczepanowa. Od poł. XII w. idee gregoriańskie zaczęły jednak stopniowo przenikać do pol. Kościoła, przede wszystkim dzięki częstym legacjom papieskim, połączonym z synodami prowincji i poszczególnych diecezji (na których ogłaszano np. surowe kanony dotyczące celibatu duchownych). Pierwszy zdecydowany wyłom w systemie „prywatnych kościołów” stanowiły decyzje synodu w Łęczycy (1180), na którym książęta pol. zrzekli się tzw. ius spolii [‘prawo do zajęcia’], egzekwowanego przez władców prawa do majątku ruchomego po zmarłych duchownych. Zasadniczo jednak uniezależnienie się Kościoła w Polsce od władzy książęcej (np. immunitet sądowy, wybory kapitulne biskupów) nastąpiło za czasów wybitnego arcybiskupa gnieźnieńskiego, Henryka Kietlicza. Pierwszym wybranym przez kapitułę biskupem pol. był Wincenty Kadłubek, biskup krak. (1207).
schizma wschodnia, rozłam w chrześcijaństwie w XI w., w wyniku którego uformowaly się 2 niezależne od siebie organizacje rel.: Kościół bizant.-ortodoksyjny oraz Kościół rzymskokatolicki. Schizmę poprzedził długi okres pogłębiania się — na tle rozbieżności kulturowych, polit. i językowych — różnic między Kościołem państwa bizant. pozostającym pod kontrolą cesarzy a Kościołem rzym. działającym na obszarze państw niezależnych od Bizancjum. Jej zapowiedzią były 2 wcześniejsze schizmy przejściowe: tzw. schizma Akacjusza (484–518) oraz tzw. schizma Focjusza (861–867), których tło było gł. personalne i polityczne. Zwaśnione strony bardziej oddaliły różnice w sferze kultury, prawa i obrzędów niż kwestie dogmatyczne (np. spór o filioque, czyli o pochodzenie Ducha Świętego). Do ostatecznego zerwania jedności Kościoła doszło 1054, gdy legaci papieża Leona IX ekskomunikowali patriarchę Michała Cerulariusza, który z kolei ekskomunikował papieża i Kościół rzymski. Rywalizacja krzyżowców z Bizancjum i zdobycie przez nich Konstantynopola (1204) pogłębiły obopólną niechęć, natomiast próby doprowadzenia do jedności podejmowane od XIII w. nie przyniosły już rezultatów. Pierwszą udaną próbą porozumienia było zniesienie 1965 przez papieża Pawła VI i patriarchę Atenagorasa I wzajemnych ekskomunik i nawiązanie dialogu katol.-prawosławnego.
schizma zachodnia, rozłam w Kościele zach. trwający 1378–1417. S.z. zaczęła się po powrocie papieży z Awinionu do Rzymu, gdy część kardynałów, ulegając wpływom fr. hierarchii kościelnej, 1378 ogłosiła papieżem Klemensa VII, który zapoczątkował linię antypapieży rezydujących w Awinionie i sprawujących władzę obok legalnie wybranych papieży mających siedzibę w Rzymie. Aby zakończyć dwuwładzę papieską, 1409 zwołano tzw. sobór reformatorski w Pizie, który orzekając nieważność wyboru obu papieży, Grzegorza XII (rzymskiego) i Benedykta XIII (awiniońskiego), wybrał nowego papieża Aleksandra V. Wobec braku powszechnego uznania dla nowego papieża, 1417 zwołano sobór w Konstancji, który doprowadził do ustąpienia zarówno Grzegorza XII, Benedykta XIII, jak i Jana XXIII (następcy Aleksandra V) i dokonał wyboru powszechnie uznawanego Marcina V, który przywrócił jedność Kościołowi.
nuna21