1500-1592 - POLSKA I TURCJA SCHRONIENIEM ŻYDÓW.doc

1500-1592  -  POLSKA  I  TURCJA  SCHRONIENIEM  ŻYDÓW

-------- DZIEJE NOWOŻYTNE ----------

Do końca XV wieku istniało 61 żydowskich gmin na ziemiach polskich i ruskich.
    W Europie Wschodniej coraz większy wpływ uzyskiwali Aszkenazyjczycy, którzy zakładali nowe ważne jesziwy. Ich zasób wiedzy świeckiej był mniejszy niż Sefardejczyków, a kontakty z ludnością miejscową słabe. Język Żydów aszkenazyjskich był biedną gwarą niemiecką, odciętą od rodzimego pnia. Nie brał udziału ani w rozwoju języka niemieckiego, ani też w bogactwie języka polskiego. Trudno było tutejszym rabinom tworzyć piękne kazania. Dla nich najważniejsza była myśl religijna, która sobą wszystko przesłaniała i wszystko w sobie pochłaniała. Ich oczy skupiały się na Talmudzie w świecie myśli i wzniosłych modlitw zaziemskich. Dużo się modlono, Talmud studiowano do upojenia, i już mało czasu zostawało na głoszenie kazań pięknych mową.

Do 1500 r. większość królestw i księstw chrześcijańskich wygnało już Żydów. Tylko w Polsce i Królestwie Neapolu panowały jeszcze warunki pozwalające im żyć. W Polsce mieszkało około 20-30 tys. Żydów, a na Litwie 6 tys. (mniej niż 1% ludności). W ciągu 75 lat liczba Żydów w Polsce wzrosła do 150 tys.

Obławy na Żydów zagnały do większych miast we Włoszech i Turcji żydowskich zbiegów z Hiszpanii, Portugalii i Niemiec. Każda z tych grup utrzymywała własną niezależność, starannie pielęgnując separatyzm. W ten sposób w jednym mieście mogły istnieć obok siebie żydowskie gminy włoska, romańska (grecka), hiszpańska, portugalska, niemiecka, a czasami nawet magrebska (afrykańska). Konstantynopol, Adrianopol, Saloniki i wiele innych miast tworzyły pstrą mozaikę korporacji gminnych, z własnymi odrębnymi zarządami, rytuałami synagogalnymi, rabinami, uczelniami itp. W takich warunkach upadły siły duchowe żydostwa. Dominującym kierunkiem było objaśnianie starożytnych komentarzy i pisanie komentarzy do komentarzy. Talmudyści wykładali Talmud, a uczeni filozofowie wykładali nauki Majmonidesa.

W 1500 r. wyprawy portugalskie dotarły do Ameryki Południowej i Środkowej. Pedro Cabral dotarł do Brazylii, Vincente Pinzon odkrył ujście rzeki Amazonki.

W 1501 r. czeski król Władysław zatwierdził ustawę tolerującą Żydów na terytorium Czech po wieczne czasy.

W 1501 r. król Aleksander Jagiellończyk (1501-1506) doszedł do wniosku, że po wygnaniu Żydów z Litwy finanse podupadły, dlatego zezwolił na ich powrót do kraju. Żydzi musieli jednak wracając opłacać tzw. "powrotne".

W owym czasie kabaliści oświadczyli, że wyłącznie oni są w posiadaniu tradycji mojżeszowych, a Talmud i rabini powinni uznać swoją niższość. Kamieniem węgielnym wszystkich nauk mistyków była nadzieja mesjańska. Za pomocą obliczeń liczbowych próbowano ustalić czas nadejścia oczekiwanego królestwa mesjańskiego.
    Pobożny Izaak Abrabanel ogłosił trzy dzieła, w których na podstawie Pisma Świętego (głównie księgi proroka Daniela) obliczył, że początek doby mesjańskiej rozpocznie się w 1503 r., a jej urzeczywistnienie nastąpi w 1531 r.
    W 1502 r. wystąpił w północnych Włoszech Aszer Lamlein, ogłaszając się jako zwiastun Mesjasza. Wzywał on Żydów do pokuty, umartwień i dobrych uczynków, które sprawią, że Mesjasz się objawi. Lamlein znalazł licznych zwolenników we Włoszech i Niemczech. Przez rok czasu Żydzi pokutowali i nieustannie się modlili, po czym ruch wraz ze śmiercią Lamleina umarł śmiercią naturalną.

W 1503 r. Gerson Kohen założył w Pradze (Czechy) drukarnię hebrajską, pierwszą w Niemczech. W owym czasie w Pradze nauczał rabin Jakub Polak (1460-1535), najgruntowniejszy i najbystrzejszy talmudysta tego czasu.

W latach 1505-1515 Portugalczycy podbili zachodnie i częściowo wschodnie wybrzeże Indii. Rozwijał się handel złotem i korzeniami indyjskimi. Portugalczycy zbudowali imperium kolonialne (Indie, Indochiny, Indonezja i Brazylia).

W latach 1506-1548 w Polsce panował król Zygmunt I Stary.
    Kapitał i handel żydowski umożliwiały eksploatację bogactw naturalnych Polski i dostarczały niezbędnych finansów królowi oraz szlachcie. Większa część handlu i rzemiosła znajdowały się w rękach Żydów. Najmocniejszą ostoję mieli Żydzi polscy w szlachcie, która żywiła uprzedzenie dla niemieckiego osadnictwa i posługiwała się Żydami do zwalczania i ograniczania niemieckiego mieszczaństwa. A ponieważ szlachta piastowała urzędy wojewodów, kasztelanów, starostów i inne godności, więc ustawy kanoniczne pozostawały względem Żydów zapomniane. Rabini wielkich miast byli zatwierdzani przez króla. Żydzi mieli pełne sądownictwo cywilne i kryminalne.
    Wraz z przyjazdem do Polski królowej Bony, małżonki Zygmunta I Starego, z Włoch przybyli żydowscy medycy. Obok umiejętności medycznych przywieźli także inne umiejętności świeckie.

W 1507 r. polski król Zygmunt Stary wyznaczył radom miejskim wysokie kary i kaucje zapobiegające powstawaniu tumultów przeciwko Żydom. W przypadku zamieszek, połowę pieniędzy dostawali poszkodowani Żydzi, a drugą połowę skarb państwa. Zabroniono też oskarżania Żydów o mordy rytualne czy profanację hostii.
    W XVI wieku w Polsce rozwinął się wyjątkowy samorząd żydowski. Każda gmina (kehila) posiadała swój własny organ administracyjny (kahał). Członków kahału wybierano spośród najbardziej poważanych i najczęściej najbogatszych członków gminy. Czuwali oni nad spokojem i bezpieczeństwem. Kontrolowali łaźnie, przetwórstwo mięsa, szkolnictwo i usługi pogrzebowe. Państwo nakładało na nich podatki, które oni dzielili pomiędzy członków gminy i następnie nadzorowali ich ściągniecie. W ściąganiu podatków, żydowski samorząd był bardziej skuteczny niż urzędy państwowe.

W 1507 r. Dominikanie obwieścili wielki cud w Lizbonie (Portugalia). W miejscowym kościele miała okazać się Maria. Przy tej sposobności fanatyczni Dominikanie podburzyli lud do nienawiści dla nowonawróconych Żydów (marranów). Podczas straszliwej rzezi okrutnie zamordowano ponad 2 tys. osób.

W 1509 r. oszczerstwa niemieckiego duchowieństwa pobudziły cesarza Maksymiliana do nienawiści dla Żydów. Cesarz udzielił mandat nowonawróconemu Żydowi Józefowi Pfefferkornowi. Mandat dał mu moc nad niemieckimi Żydami. Mógł rewidować w całym państwie książki żydowskie i niszczyć te, w których wykryto by treści obraźliwe dla chrześcijaństwa. Pfefferkorna popierali Dominikanie, którzy wydawali publikacje antyżydowskie pod jego nazwiskiem.
    W 1509 r. Pfefferkorn rozpoczął w niemieckim mieście Frankfurt konfiskatę żydowskich książek. Jednakże pod wpływem protestów Żydów i wysokiego duchowieństwa niemieckiego, akcja konfiskaty książek została przerwana i skierowana pod sąd cesarski.
    W 1509 r. cesarz Maksymilian nadał mandat arcybiskupowi Uriel von Gemmingen, który był przychylny dla Żydów. Mandat uprawniał do konfiskaty żydowskich książek i oceny ich treści. W tym celu powołano profesorów akademii w Kolonii, Moguncji, Erfurcie i Heidelburgu. W skład komisji weszli: sędzia trybunału inkwizycyjnego w Kolonii Hochstraten, Wiktor von Karben i Jan Reuchlin (1455-1522). Reuchlin tak mówił o języku hebrajskim: "Język Hebrajczyków jest prosty, niezepsuty, święty, zwięzły i jędrny. Za pomocą tej mowy obcuje Bóg z ludźmi, a ludzie z aniołami bezpośrednio i bez tłumacza, oko w oko, jak przyjaciel zwykł rozmawiać z przyjacielem".

W 1510 r. w niemieckim mieście Brandenburg oskarżono Żydów o kradzież hostii i dzieciobójstwo. Aresztowanych Żydów torturowano i następnie spalono (38 osób) w Berlinie.

W 1510 r. powołana przez cesarza Maksymiliana komisja do zbadania zawartości żydowskich ksiąg złożyła swój pierwszy raport. Reuchlin argumentował aby nie konfiskować i nie palić żydowskich książek, proponował utworzenie na wszystkich niemieckich uniwersytetach dwóch nowych katedr, języka hebrajskiego i rabinicznego. Peuchlin podkreślał, że Żydzi są obywatelami państwa niemiecko-rzymskiego i korzystają z tych samych, co inni, praw i opieki. Poza tym Żydzi znajdują się poza obrębem Kościoła Rzymsko-Katolickiego i nie są zmuszani do przyjęcia wiary chrześcijańskiej, nie można więc zastosować do nich oskarżeń o kacerstwo i niewiarę.
    Pozostały skład komisji oskarżył o kacerstwo i niewiarę Talmud i pozostałe książki żydowskie. Proponował postawienie Żydów niemieckich przed trybunałami inkwizycyjnymi, i jeśli się nie wyprą swoich herezji i bluźnierstw, należałoby ich spalić na stosach.
    Równocześnie Dominikanie wydali panflet "Zwierciadło ręczne" (niem. "Handspiegel"), w którym ostro zaatakowali Reuchlina za sprzyjanie żydowskiej sprawie.

W 1511 r. Reuchlin wydał słynną odpowiedź "Zwierciadło oczne", w którym objawił publiczności wszystkie tajemne knowania Dominikanów podburzających do nienawiści dla Żydów. "A wreszcie chrześcijanin powinien kochać Żyda, jako bliźniego; to wszystko zasadza się na prawach".
    Spory w Niemczech trwały przez długie następne lata. Cały zakon Dominikanów zjednoczył się przeciwko Reuchlinowi i starał się zniszczyć niemieckie żydostwo.

W 1511 r. Królestwo Neapolu wypędziło Żydów.

W latach 1512-1520 w Turcji panował sułtan Selim I. Pokonując Mameluków zdobył on Egipt, Palestynę i Mezopotamię.
    Prowadził on politykę przychylną Żydom. Zezwolił on Żydom osiedlać się we wszystkich tureckich miastach, zajmować się handlem i rzemiosłem. Dlatego żydowscy wygnańcy z Europy (w szczególności z Hiszpanii) osiedlali się w granicach Turcji. Przynosili ze sobą wysoką kulturę, kapitał i przedsiębiorczość. Dzięki nowym przybyszom, Bliski Wschód ożył gospodarczo i kulturowo.
    Turcja na długi czas stał się oazą dla Żydów okrutnie prześladowanych przez chrześcijan.

W 1516 r. kontrolę nad Palestyną rozpoczęli sprawować Turcy (sułtan Selim I). Od tego momentu rozpoczęła się tam duża imigracja Żydów z Turcji i Europy.

W 1516 r. Portugalczycy (Tome Pirez) dotarli do Chin. Był to początek portugalskiej ekspansji kolonialnej w Chinach.

W 1517 r. do niemieckiego miasta Wittemberg przybył dominikański mnich Tetzel z zadaniem zbierania datków na przebudowę kościoła Św. Piotra w Rzymie. Ofiarowujący datek otrzymywał list odpustowy. Pieniądze były zbierane do banku Fuggerów, który zbierał je dla papieży. Wywołało to w Niemczech powszechne zgorszenie i oburzenie.
    W 1517 r. Marcin Luter (1483-1526) przybił 95 tez na drzwiach kościoła w Wittembergu. W ten sposób rozpoczął się okres reformacji.

W latach 1518-1522 polski król Zygmunt Stary postanowił rozciągnąć samorząd żydowski w Polsce poza obszar gminy. Utworzono cztery żydowskie ziemstwa, które wybierały swoją starszyznę i miały swoich poborców podatkowych. Żydzi skupiali się w kahałach, czyli gminach, w których zgromadzenie członków wybierało trzy lub czteroosobowe kolegium. Cztery ziemstwa: (1) kahały wielkopolskie i mazowieckie, (2) kahały Ziemi Krakowskiej, (3) kahały małopolskie i Rusi Czerwonej, (4) kahały litewskie. Kwestie sporne pomiędzy ziemstwami rozstrzygał stały trybunał rozjemczy w Lublinie (utworzony w 1530r.).
    Przychylne Żydom prawa i życzliwość dwóch ostatnich królów z dynastii Jagiellonów spowodowały rozwój gmin i autonomii żydowskiej w Polsce w XVI wieku. Rzeczpospolita stała się centrum nauk i literatury talmudycznej, tutaj żyli i tworzyli wielcy rabini, myśliciele, autorzy dzieł filozoficznych i kabalistycznych, tacy jak Mosze Isserles Remu, Salomon Luria. Jednocześnie w dużych miastach narastała gospodarcza walka konkurencyjna pomiędzy polskim mieszczaństwem a Żydami.
    Z początkiem XVI wieku zobowiązano polskich Żydów do wystawiania własnych oddziałów wojskowych. W praktyce często ten obowiązek zastępowano świadczeniami pieniężnymi.

W 1519 r. po śmierci Maksymiliana wypędzono Żydów (800 osób) z niemieckiego miasta Ragensburg. Synagoga została zburzona. Stało się to za sprawą kaznodziei Baltazara Hubmaiera.

W latach 1519-1556 w Niemczech panował cesarz Karol V. Był jednym z najpotężniejszych władców w Europie. W jego cesarstwie znalazły się: Hiszpania, Niemcy, Włochy, Niderlandy i środkowa oraz północno-zachodnia część Ameryki Południowej.

W latach 1519-1522 Ferdynand Magelan (Hiszpan) odbył pierwszą podróż dookoła świata. Przekonała ona wszystkich o kulistości ziemi.

W latach 1520-1566 w Turcji panował sułtan Sulejman II Wspaniały. Był to okres największej potęgi imperium osmańskiego. Turcja połączyła w swoich granicach dawne posiadłości Cesarstwa Bizantyńskiego i Kalifatu Arabskiego. W zasięgu jej panowania pozostawała znaczna część Morza Śródziemnego, Morze Czerwone i Zatoka Perska.

Sułtan Sulejman nadał Żydowi, Józefowi Nassi, ziemię nad jeziorem Tyberiadzkim, aby odbudował miasto Tyberiadę pod własnymi rządami, z wyraźnym zezwoleniem, że tylko Żydzi mają w nim mieszkać.

W latach 1522-1557 w Portugalii panował król Joao III. W owym czasie marranie przynosili wielkie zyski Portugalii. Prowadzili handel na wielką skalę, rozwijali interesy bankowe, rozwijali rzemiosło i posiadali monopol w naukach medycznych oraz przyrodniczych.

W 1525 r. ostatni książę mazowiecki (Polska) ponowił wygnanie Żydów z Warszawy, a po jego śmierci, dwa lata później potwierdził to król Zygmunt Stary.

W 1526 r. Węgry wypędziły Żydów.

W 1527r. Żydzi w Polsce zostali zrównani z kupcami chrześcijańskimi w zakresie ceł.

W 1528 r. urząd Wielkiego Inkwizytora w Hiszpanii objął Ksimenes de Cisneos. Był równie okrutny dla marranów jak poprzednicy.
    Cesarz Karol V postanowił za cenę 800.000 złotych koron nadać hiszpańskim marranom prawo swobodnego wyznania judaizmu.
    Przeciwko cesarzowi otwarcie wystąpił Inkwizytor Cisneos, wzywając władcą do prawowierności zabraniając tolerancji dla Żydów.

W 1529 r. w Krakowie (w Polsce) doszło do spalenia na stosie za herezję Żydówki, Barbary Weiglowej. Wcześniej przyjęła ona wiarę chrześcijańską, a następnie powróciła do judaizmu. Za ten czyn została spalona na stosie.

W 1529 r. w Boesing na Morawach oskarżono Żydów o dzieciobójstwo. Wszystkich Żydów uwięziono, a następnie po osądzeniu spalono na stosie 36 osoby.

W latach 1530-1584 w Rosji panował car Iwan IV Groźny. Za jego rządów okrucieństwo prześladowań Żydów w Rosji osiągnęło swój punkt kulminacyjny. Zakazano nawet handlu żydowskiego. Car mówił: "Nie chcemy tych ludzi, którzy przynieśli nam jad dla ciała i duszy i sprzedawali u nas zabójcze zioła i bluźnili naszemu Panu i Zbawicielowi". W Rosji nie tolerowano Żydów.

W 1531 r. zaprowadzono w Portugalii Inkwizycję na wzór hiszpański. Wielkim Inkwizytorem został Franciszkanin, Dioga de Silva. Ustanowiono trzy trybunały w Lizbonie, Evorze i Coimbrze. Położenie marranów portugalskich stało się o wiele gorsze niż marranów hiszpańskich.

W 1532 r. papież Klemens VII (1523-1534) ogłosił breve, którym zawiesił działalność Inkwizycji w Portugalii, aż do nowego rozporządzenia. Wszyscy portugalscy marroni zostali objęci amnestią, jednakże w rzeczywistości wielu z nich pozostawała nadal w więzieniach.

W 1532r. Żydzi w Polsce Żydzi uzyskali prawo wolnego handlu w całym państwie.
    W XVI wieku żydowscy kupcy z Polski regularnie uczestniczyli w wielkich targach w Wenecji, Florencji, Lipsku, Hamburgu, Wrocławiu i Gdańsku. Aby pozyskać wystarczające fundusze, zakładali towarzystwa handlowe, które zaciągały potrzebne kredyty. Żydowskie centra udzielania kredytów znajdowały się w Krakowie, Poznaniu i Kaliszu. Z umiejętności żydowskich bankierów często korzystali królowie i zamożna szlachta polska. Bankierzy swoje zyski lokowali w dzierżawę podatków, ceł, myt, zup solnych, młynów, gorzelni, browarów, szynków i dóbr ziemskich. Zarządzali nimi biedniejsi Żydzi, przez co nasilał się społeczny konflikt z polskimi chłopami.

W latach 1534-1549 głową Kościoła Rzymsko-Katolickiego był papież Paweł III. Był to papież-humanista angażujący się w sprawy świeckie. Szczególnie sprzyjał Żydom. Jego przybocznym medykiem był Jakub Mantina.

W 1534 r. polski król Zygmunt Stary zwolnił Żydów z obowiązku noszenia specjalnych ubrań.
    W 1534 r. założono w Krakowie w Polsce, pierwszą żydowską drukarnię. Publikowano książki w hebrajskim i jidysz.
    Jednym z największych uczonych ówczesnych czasów w Polsce był Mojżesz Isserles (1520-1572). Prowadził on wyższą szkołę talmudyczną (jesziwę) w Krakowie. Napisał ważny komentarz "Obrus" (hebr. "Mapa") do talmudycznego dzieła "Nakryty stół" (hebr. "Szulchan aruch") Józefa Karo.
    Od XVI wieku Żydzi w Polsce mieli obowiązek posyłania swoich synów w wieku od czterech do ośmiu lat do kahalnych szkół. Dzieci uczyły się w nich języka hebrajskiego, czytały Torę i poznawały podstawy rachunków. Szkoły drugiego stopnia obejmowały chłopców w wieku od ośmiu do trzynastu lat. W tych szkołach uczono Talmudu z komentarzami. Dziewczęta trzymano z dala od szkół.
    Poziom żydowskiej oświaty w Polsce XVI wieku był wysoki. Wszystkie duże miasta miały własne jesziwy. Wielu młodzieńców studiowało Talmud, uznając to za cel własnego życia. Rodziny lub lokalne gminy były przy tym zobowiązane do utrzymywania ich.

W 1535 r. papież Paweł III ogłosił bullę, którą udzielił portugalskim marranom amnestii i wziął ich w opiekę przeciwko wszystkim karom kościelnym lub świeckim. Dopiero wówczas wypuszczono z więzieni w Portugalii 1800 marranów.

W 1536 r. papież Paweł III pod silnym naciskiem duchowieństwa oraz cesarza Karola, ponownie zaprowadził w Portugalii trybunały inkwizycyjne.

W 1538 r. w Safed w Galilei powstał zawiązek nowego Sanhedrynu. Rabin Jakub Berab zebrał 25 rabinów, którzy udzielili mu godności sędziego-rabina.
    Powstaniu Sanhedrynu w Safedzie przeciwstawił się pierwszy rabin Jerozolimy, Lewi Ben-Jakub Chabib. W wyniku gwałtownych sporów wewnętrznych Sanhedryn upadł w 1541 r.
    Rabin Jakub Berab przez cały czas szczególnie mocno wyróżniał Józefa Karo, gorącego zwolennika mesjanizmu kabalistycznego. Józef Karo (1488-1575) w mieście Cfat (Safed) założył jesziwę. Poświęcił się on badaniu tekstu Miszny, który znał na pamięć. Podjął on olbrzymie dzieło, które po dwudziestu latach (1522-1542) doprowadził do końca i którego powtórna rewizja zajęła mu dalsze dwanaście lat (1542-1554). Był to komentarz "Dom Józefa" (hebr. "Bet Josef", komentarz do "Arba Turim") i kodeks religijny "Nakryty stół" (hebr. "Szulchan Aruch...