Wychowanie patriotyczne w Szko�ach Komisji Edukacji Narodowej Kalina Bartnicka Wychowanie patriotyczne w szko�ach Komisji Edukacji Narodowej Wydanie drugie Wydawnictwo Akademickie ��ak' Warszawa 1998 Redakcja J�zef Marek �nieci�ski Opracowanie graficzne Dariusz G�rski Korekta Stefan Lewandowski � Copyright by Wydawnictwo ��ak' and Kalina Bartnicka ISBN 83-86770-73-2 Wydawnictwo Akademickie ��ak" Teresa i J�zef �nieci�scy 02-127 Warszawa, ul. Mo�dawska 13/56 tel./fax 822-82-67 Motto: �Najlepiej bi� tamy, kiedy woda jest nisko; przes�dy, g�upstwa ludzkie zni�y�y si� w tym czasie, niech�e nauki i o�wiecenie mi�dzy nami tak g�r� wezm�, i�by�my si� ju� nigdy powrotu ciemno�ci a zatem biedy naszej nie obawiali (...) ". Franciszek Barss, 1791 Spis tre�ci Wst�p 7 Spu�cizna po czasach saskich i reforma szkolna Stanis�awa Konarskiego , 10 Wychowanie m�odzie�y jako sprawa pa�stwowa w po�owie XVIII wieku 35 Idea� wychowawczy Komisji Edukacji Narodowej 56 Nowe programy szkolne ..70 Walka o pozyskanie opinii szlacheckiej 88 Ustawy dla stanu akademickiego 109 Obywatelskie i patriotyczne tre�ci w programach nauczania szk� �rednich Komisji Edukacji Narodowej 126 Inne formy wychowania obywatelskiego i patriotycznego w szko�ach �rednich 169 Sprawa wychowania obywatelskiego i patriotycznego w szko�ach parafialnych 195 Lata wielkich przemian 215 Zako�czenie .........240 Bibliografia 243 Druk i oprawa: Tel. (0-22) 7&9 35 54 Wst�p Utworzenie przed dwustu laty Komisji Edukacji Narodowej by�o dzie- �em naj�wiatlejszych umys��w w kraju, dowodem ich patriotyzmu i troski obywatelskiej o Rzeczpospolit�. W ci�kiej sytuacji politycznej pa�stwa, w obliczu zagro�enia jego suwerenno�ci, w chwili gdy mocarstwa o�cien- ne dokonywa�y grabie�y ziem polskich - Rzeczpospolita nie mia�a si�, by si� temu sprzeciwi� i obroni�. Oczy m��w stanu zwr�ci�y si� w�wczas na m�ode pokolenie. W radykalnej odmianie wychowania m�odzie�y dostrze- �ono mo�liwo�� zaradzenia z�u i odbudowy zagro�onego bytu pa�stwowe- go. M�odzie� to przyszli obywatele kraju, nale�a�o wi�c tak pokierowa� ich wychowaniem, by nie dopu�cili w przysz�o�ci do jego dalszego upadku, �eby odbudowali pa�stwo i umieli go broni�, gdy zajdzie ku temu potrze- ba. Ten cel przy�wieca� powo�aniu do �ycia Komisji Edukacji Narodowej i przeprowadzonej przez ni� reformie wychowania. Niech edukacja nasza - m�wi� Hugo Ko���taj - usposabia ml�d� Pola- k�w na obywatel�w i �o�nierzy, trzymaj�c w jednej r�ce �wiat�o prawdy, w drugiej miecz obrony Ojczyzny, a dokonamy wszystkiego...l S�owa te mog� s�u�y� za motto wychowania obywatelskiego i patriotycznego w szko�ach Komisji Edukacji Narodowej. Patriotyzm i poczucie obowi�zk�w obywatelskich leg�y u podstaw re- formy wychowania i nada�y pi�tno ca�ej pracy Komisji Edukacji Narodo- wej i jej szk�. Dlatego te�, omawiaj�c problem wychowania patriotyczne- go w szko�ach Komisji, nie mo�na wydzieli� go sztucznie z kontekstu, w kt�- 1 �Memoria� H. Ko���taja". Biblioteka Czartoryskich w Krakowie. R�kopis nr 1871. Cyt. wg �Komisja Edukacji Narodowej. Pisma Komisji i o Komisji". Zebra� i opracowa� S. Tync. Wroc�aw 1954, s. 256. 7 caiu w^iiuwaww.�cgu, [Jiugiamu iiaui/.&aiua, metod wychowawczych w szko�ach, sytuacji nauczycieli i stosunku spo�e- cze�stwa do szk� i przeprowadzonej w nich reformy. Autorka tej ksi��ki pragn�a ukaza� wychowanie patriotyczne w szko- �ach Komisji Edukacji Narodowej na tle ca�okszta�tu pracy szkolnej i dzia- �alno�ci Komisji. Zamieszczenie w tek�cie oryginalnych fragment�w pism i wypowiedzi ludzi zwi�zanych z Komisj� Edukacji Narodowej i prac� w szko�ach, a nawet fragment�w literatury pi�knej, traktuj�cej o sprawach wychowania, mia�o na celu jak najwierniejsze odtworzenie obywatelskiej i patriotycznej troski o wychowanie m�odzie�y i zwi�zku idea��w wycho- wawczych Komisji z �wczesnym �yciem. Wydaje si�, �e nic nie jest w sta- nie lepiej tego dokona� ni� autentyczne wypowiedzi pochodz�ce z tego okresu. Wydaje si� r�wnie�, �e cytuj�c �r�d�a najlepiej mo�na wprowadzi� czytelnika w atmosfer� tamtych czas�w i u�atwi� zrozumienie, czym by�a Komisja Edukacji Narodowej i przeprowadzona przez ni� reforma wycho- wania publicznego. Ksi��ka nie wyczerpuje tematu. Sprawy og�lniejsze ukazane s� tylko o tyle, o ile wi��� si� z podstawowym tematem ksi��ki. Nie interesuje nas tu analiza ca�okszta�tu dzia�alno�ci Komisji, Towarzystwa do Ksi�g Ele- mentarnych, zagadnie� nauczycielskich czy spraw nauczania, tylko ich zwi�- zek lub wp�yw na obywatelski i patriotyczny charakter wychowania w szko- �ach. Czytelnik chc�cy pog��bi� swoj� wiedz� mo�e si�gn�� do literatury przedmiotu. Wprowadza do niej do��czona do ksi��ki bibliografia. Wychowanie w czasach saskich, reforma szk� przeprowadzona przez Konarskiego, atmosfera Szko�y Rycerskiej, og�lny pogl�d na problematy- k� edukacyjn� w wieku O�wiecenia - s� poruszone w tej ksi��ce jedynie jako wprowadzenie do zagadnie� wychowania obywatelskiego i patriotycz- nego w czasach Komisji Edukacji Narodowej. Konarski wprowadzi� do wychowania szkolnego edukacj� obywatelsk� i patriotyczn�, Komisja Edu- kacji Narodowej za� nada�a temu zagadnieniu now� tre�� i form�. Od jasno postawionych cel�w wychowawczych dzia�acze Komisji przeszli do opra- cowania program�w, adaptuj�c dla potrzeb szko�y polskiej najlepsze wzo- ry, szczytowe osi�gni�cia w dziedzinie my�li i praktyki pedagogicznej. Tw�rcy koncepcji wychowawczych i program�w dla szk� Komisji Edu- kacji Narodowej dobrze znali realia �ycia polskiego i rozumieli, na czym polega�y wady tradycyjnego wychowania m�odzie�y, st�d te� przeprowa- i leiorma euuKacji oyia KonKretna w doborze metod i �rod- k�w dzia�ania. Programy i tre�ci nauczania by�y bardzo nowoczesne, pod- porz�dkowane celom wychowawczym i g��wnemu zadaniu szko�y: wy- chowaniu patrioty - obywatela, kt�rego uczucia mi�o�ci do ojczyzny by�y- by podbudowane wiedz� obywatelsk�, rzeczowym i odpowiedzialnym sto- sunkiem do obowi�zk�w wobec pa�stwa i wsp�obywateli. Problem, obywatelskiego przygotowania m�odzie�y przez szko�� (potrzeba obj�cia nadzoru nad wychowaniem przysz�ego pokolenia obywateli przez w�adz� pa�stwow�) nie by� wynalazkiem wieku O�wiecenia. Wyst�puje on ju� w staro�ytno�ci, np. w Sparcie, omawia go te� m. in. w swoich pi- smach Platon. I w Polsce znajdujemy rozwa�ania i postulaty dotycz�ce tych spraw ju� dwa wieki przed utworzeniem Komisji Edukacji Narodo- wej. Chmury, kt�re od po�owy XVII wieku zacz�y si� gromadzi� nad Rze- cz�pospolit� Obojga Narod�w, i rosn�cy egoizm szlachty, jej bezmy�lno��, wreszcie nie ustaj�ce wojny doprowadzi�y do tego, �e sprawy szk� i edu- kacji m�odzie�y znalaz�y si� na marginesie zainteresowa� spo�ecznych. Wojna p�nocna - szalej�ca u progu XVIII wieku mi�dzy Szwecj� a Rosj�, Saksoni� i Dani� - nie omin�a ziem polskich. Cho� formalnie Polska nie bra�a w niej udzia�u (jedynie kr�l August II Sas jako w�adca Saksonii), faktycznie dzia�ania wojenne przetacza�y si� po ziemiach Rzeczypospoli- tej. Do��czy�a si� do tego wojna domowa mi�dzy stronnictwami Augusta II i Stanis�awa Leszczy�skiego, walcz�cymi o tron polski, za kt�rymi stan�y obce mocarstwa: Rosja za Augustem, Szwecja za Stanis�awem. Dwudzie- stoletni okres dzia�a� wojennych doprowadzi� kraj do wyniszczenia gospo- darczego i kulturalnego. Powolna odbudowa �ycia pa�stwowego nie mog�a pomin�� spraw wy- chowania m�odzie�y. Przeciwnie, wszelkie powa�niejsze zmiany, do kt�- rych dojrza�o pa�stwo, w tym organizacja �ycia politycznego, funkcjono- wanie administracji pa�stwowej, odbudowa gospodarcza wymaga�y rady- kalnej zmiany panuj�cego systemu szkolnictwa i wychowania. Spu�cizna po czasach saskich i reforma szkolna Stanis�awa Konarskiego W sko�atanej wojnami Rzeczypospolitej Obojga Narod�w nast�pi� - po zako�czeniu wojny p�nocnej traktatem w Nysztad w 1721 roku - okres wzgl�dnego spokoju. Sytuacja w kraju by�a jednak pod ka�dym wzgl�dem krytyczna. Dzia�ania wojenne w pa�stwie, kt�re - cho� oficjalnie nie bra�o udzia�u w wojnie - nie mia�o si�y zdolnej przeszkodzi� przemarszom i gra- bie�om obcych wojsk, spowodowa�y zniszczenia materialne, ruin� gospo- darcz� wsi i miast, og�lne wyludnienie, upadek handlu. Rozk�ad pa�stwa i upadek presti�u mi�dzynarodowego Polski wyrazi� si� mi�dzy innymi w tym, �e obce pa�stwa wzajemnie gwarantowa�y sobie zachowanie dotychczasowego ustroju Rzeczypospolitej i miesza�y si� do jej spraw wewn�trznych. W traktacie w Nystadt zdecydowano bez liczenia si� z opini� Polski o losach Inflant i Prus. Zniszczeniom ekonomicznym i upadkowi znaczenia mi�dzynarodowe- go Rzeczypospolitej towarzyszy�o pog��bienie si� og�lnej demoralizacji w �yciu politycznym. Niema�� w tym rol� odegra�y walki o tron mi�dzy Augustem II Sasem i Stanis�awem Leszczy�skim. Wci�ganie do rozgry- wek si� obcych i wielokrotne zmiany w konfiguracji w�adzy doprowadzi�y do stopniowego upadku w�adz centralnych i do zanikania my�lenia katego- riami polityki pa�stwa i interesu pa�stwowego. Wielu ze szlachty, aby utrzy- ma� i uratowa� od ruiny maj�tek, wielokrotnie zmienia�o obozy politycz- ne, w zale�no�ci od uk�adu si� zwalczaj�cych si� przeciwnik�w i od zap�a- ty, kt�r� za to proponowano. Sprzyja�o to wzrostowi korupcji, prywaty i ego- izmu. Nie by�o si�y zdolnej opanowa� og�lne rozpr�enie. Pr�by centrali- zacji w�adzy przez dw�r kr�lewski i reform �ycia politycznego ze strony element�w �wiat�ej szych spotyka�y si� z silnym oporem rozpanoszonych w czasie wojen rod�w magnackich, kt�re w imi� egoistycznych interes�w 10 zmian. Podobnie pr�by poprawy sytuacji ekonomicznej przez szlacht� ce- chowa� silny egoizm stanowy. Charakteryzowa�o si� to zaostrzaniem uci- sku spo�ecznego i ekonomicznego wobec innych stan�w, przede wszyst- kim za� - wobec ch�opstwa. Nie sprzyja� te�, o...
gluslaw32