Poezja polska średniowieczna.pdf

Aby rozpocząć lekturę,

kliknij na taki przycisk ,

który da ci pełny dostęp do spisu treści książki.

Jeśli chcesz połączyć się z Portem Wydawniczym

LITERATURA.NET.PL

kliknij na logo poniżej.

POEZJA POLSKA

XIII – XV WIEK

Tower Press 2000

Poezja polskiego œredniowiecza

W dziejach poezji polskiego œredniowiecza na pierwszym planie przez czas d³u¿szy by³y

wiersze ³aciñskie: utwory liturgiczne i okolicznoœciowe, panegiryki i wiersze funeralne - wy-

ró¿niaj¹ce siê z regu³y wysokim poziomem sztuki pisarskiej. Towarzyszy³y niekiedy narracji

kronikarskiej. Doœæ powo³aæ siê na Galla Anonima, na zawart¹ w jego Kronice pieœñ na

œmieræ Boles³awa Chrobrego czy pieœñ obozow¹. Tak¿e w Kronice mistrza Wincentego zw.

Kad³ubkiem znajdujemy utwory wierszowane, panegiryk i dialog.

W czasach póŸniejszych - w XIII-XIV stuleciu - autorzy coraz czêœciej wypowiadali siê nie tyl-

ko w jêzyku ³aciñskim, ale i polskim. Ich dzie³em by³y pieœni liturgiczne - sekwencje (³aciñskie

pieœni koœcielne, powsta³e z tekstów podk³adanych pod melodiê Alleluja ; przyk³ad: Veni Sancte

Spiritus , Zawitaj , Duchu Œwiêty ), tropy (uzupe³nienia poprzedzaj¹ce tekst kanoniczny lub po

nim nastêpuj¹ce; przyk³ady: Bogurodzica dodana do litanijnego Kyrie eleison , Chrystus z mar-

twych wsta³ je ) i hymny (przyk³ad: Gaude Mater Polonia Wincentego z Kielczy).

Z tego czasu pochodz¹ te¿ utwory œwieckie pisane po ³acinie - wiersze okolicznoœciowe oraz

tzw. poematy stanowe. Do okolicznoœciowych nale¿y miêdzy innymi utwór znany pod pol-

skim tytu³em: Pieœñ o wójcie krakowskim Albercie , traktuj¹ca o losie przywódcy powstania

wymierzonego przeciw królowi W³adys³awowi £okietkowi. Natomiast przyk³adem poematu

stanowego mo¿e byæ utwór Frowinusa Antigameratus ukazuj¹cy wady wielu stanów i próbu-

j¹cy jednoczeœnie podsun¹æ odbiorcy wzory godne naœladowania.

Od po³owy XV wieku utworów poetyckich pisanych w jêzyku narodowym stale przybywa³o.

Z tego czasu zachowa³y siê pieœni koœcielne, wœród nich parafrazy ³aciñskich sekwencji, tro-

pów i hymnów, zwi¹zane z Narodzinami Chrystusa, Zwiastowaniem i Zmartwychwstaniem

Pañskim. Inne utwory wyj¹tkowo czêsto podejmowa³y motywy pasyjne. Jako przyk³ad wy-

mieniæ mo¿na tzw. Lament œwiêtokrzyski (incipit: Pos³uchajcie , bracia mi³a ), napisany w for-

mie monologu Maryi skar¿¹cej siê pod krzy¿em; silnym emocjom towarzyszy tu wyrazista

podmiotowoœæ.

Wœród twórców poezji religijnej tego czasu byli bernardyni, którzy tak¿e powracali chêtnie

do tematyki pasyjnej i Bo¿onarodzeniowej. Do grona ich nale¿a³ W³adys³aw z Gielniowa (ok.

1440-1505), barnardyn, p³omienny kaznodzieja, autor miêdzy innymi takich epickich pieœni,

jak Jezusa Judasz przeda³ za pieni¹dze nêdzne i Augustus kiedy krolowa³.

Œredniowiecze zna³o równie¿ pieœni o œwiêtych, zachowane do dziœ czêsto tylko we fragmen-

tach. Popularyzowa³y one postacie œwiêtych mêczenników (na przyk³ad œw. Stanis³awa) i kre-

owa³y idea³ ¿ycia ascetycznego i heroicznego zarazem (przyk³adu dostarcza Legenda o œw.

Aleksym ). Dodajmy do tego pieœni, tak¿e dialogi rozwijaj¹ce tematykê eschatologiczn¹, œmier-

ci, zbawienia: Skarga umieraj¹cego (incipit: Ach, moj smêtku , ma ¿a³oœci ), Dusza z cia³a

wylecia³a i Rozmowa mistrza Polikarpa ze Œmierci¹

Ku innym problemom uwagê ówczesnego odbiorcy kierowa³a Pieœñ o Wiklefie pióra Jêdrzeja

Ga³ki z Dobczyna (ok.1400-po 1451) oraz pieœñ S³yszeliœcie nowinê / O wêgierskim kroli.

Pierwszy z wymienionych utworów g³osi³ pochwa³ê postaci angielskiego reformatora i przed-

stawia³ podstawy jego doktryny (do której nawi¹za³ póŸniej Jan Hus) w po³¹czeniu z atakiem

na papiestwo, drugi zaœ ukazywa³ zmagania ¾ i¾ ki z cesarzem Zygmuntem Luksemburskim,

przeciwnikiem husytów.

Aktualne zagadnienia ¿ycia spo³ecznego i obyczajowego podejmowali anonimowi autorzy

takich wierszy, jak Pieœñ o zabiciu Andrzeja Têczyñskiego i Satyra na leniwych ch³opów.

Pieœñ powsta³a w po³owie XV wieku, ok. 1462 roku, i przynios³a krytyczn¹ ocenê zajœæ, do

których dosz³o w Krakowie po skatowaniu p³atnerza Klemensa przez Têczyñskiego. Satyra z

kolei ukazywa³a w krzywym zwierciadle ch³opa pañszczyŸnianego uchylaj¹cego siê od pracy

na pañskiej ziemi. Wczeœniejszy o kilkadziesi¹t lat, pochodz¹cy z ok. 1415 roku, Wiersz o

zachowaniu siê przy stole - autorstwa prawdopodobnie Przec³awa S³oty z Gos³awic - wkro-

czy³ w dziedzinê obyczajowoœci, przyniós³ pochwa³ê dwornego ucztowania i kobiety, s³owa

uznania dla jej szczególnej pozycji i godnoœci.

Tematy zwi¹zane z bie¿¹cymi wydarzeniami pojawia³y siê równie¿ w poezji ³aciñskiej po-

wsta³ej w otoczeniu królewskim i magnackim, a tak¿e w œrodowisku Akademii Krakowskiej.

Do wyró¿niaj¹cych siê osobowoœci twórczych nale¿eli Adam Œwinka z Zielonej (zm. 1433

lub 1434), kanonik krakowski i sekretarz królewski, oraz Stanis³aw Cio³ek (ok. 1382-1437),

z czasem podkanclerzy W³adys³awa Jagie³³y i biskup poznañski. Ostatni z wymienionych

zapisa³ siê jako autor Pochwa³y Krakowa ( Laus Cracoviae ), bêd¹cej panegirykiem na czeœæ

nie tyle miasta sto³ecznego, ile rodziny królewskiej, zw³aszcza królowej Zofii. Ten¿e Cio³ek

zdoby³ siê te¿ na napisanie prozaicznego paszkwilu - w formie bajki - na królowê El¿bietê

(Granowsk¹). Z kolei spod pióra Adama Œwinki wysz³y przede wszystkim wiersze funeralne,

których bohaterami byli miêdzy innymi królowa Jadwiga i Zawisza Czarny.

W krêgu dworskim powstawa³y tak¿e anonimowe wiersze s³awi¹ce zwyciêstwo grunwaldz-

kie i póŸniejsze zwyciêstwo nad Krzy¿akami pod Nak³em w 1431 roku, wiersze o klêsce

warneñskiej, genetliaka pisane na czeœæ synów W³adys³awa Jagie³³y i królowej Zofii.

Z póŸniejszych lat wymieniæ trzeba wspomnianego ju¿ bernardyna W³adys³awa z Gielniowa.

Jego autorstwa by³y nie tylko ³aciñskie i polskie wiersze religijne, lecz tak¿e okolicznoœcio-

we - wyra¿aj¹ce niepokój z powodu najazdów tureckich i epidemii ogarniaj¹cej ca³y kraj.

Utwory tego typu - okolicznoœciowe - utrwala³y wiedzê o wydarzeniach i jednoczeœnie kszta³-

towa³y opiniê na ich temat. Autorzy wzorowali siê przy tym coraz chêtniej na literaturze sta-

ro¿ytnej, na znanych w œwiecie antycznym gatunkach literackich i strukturach wierszowych.

Zgo³a odmienny charakter mia³y wiersze ¿akowskie, wœród których by³y listy (z proœbami o

wsparcie) i pieœni, przewa¿nie mi³osne w formie listowej.

Wiersze polskiego œredniowiecza pozostawa³y g³ównie w obiegu ustnym, oralnym. Dziêki

zapisom przetrwa³y swój czas - niekiedy w kilku kopiach i wariantach, (bywa, ¿e i z notacj¹

muzyczn¹). Gdy o zapisach mowa, dodaæ trzeba, ¿e - wprawdzie rzadko - powstawa³y wów-

czas, tj. w XV wieku, zbiory utworów poetyckich, zw³aszcza pieœni religijnych - wœród nich

tzw. Kancjona³ Przeworszczyka (1435). Dalsze pojawi³y siê póŸniej - w po³owie XVI wieku

(tzw. Kancjona³ kórnicki i Kancjona³ pu³awski ).

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: