Petelewicz Jakub - Dzieje Żydów w Polsce.pdf - Żydzi - morobobek

Jakub Krzysztof Petelewicz •

DZIEJE ŻYDÓW W POLSCE

Dokładna data przybycia Żydów na obecne ziemie polskie nie jest znana.

Na podstawie zapisów kronikarskich można ustalić, iż pierwszymi Staroza-

konnymi, jacy tutaj się osiedlili, byli kupcy i handlarze docierający nad Wisłę i

Odrę już w początkach X wieku. Podróżujący po Polsce w 956 r. Ibrahim ibn

Jakub (żydowski podróżnik, kupiec i dyplomata z Tartosa w Hiszpanii) w

sprawozdaniu ze swojej podróży wymienia Kraków i wspomina po raz pierwszy

o księciu Polan - Mieszku. Autor tych wartościowych - dla dzisiejszych histo-

ryków - zapisków nie był na pewno pierwszym i jedynym Żydem podróżującym

w głąb ziemi Piastów. Zapewne przy dworach lokalnych książąt funkcjonowali

żydowscy pośrednicy ułatwiający wymianę handlową Wschodu z Zachodem.

Inni, znani ze swej przemyślności, osiedlali się tutaj na stałe z rodzinami, by

czerpać dochody z handlu i rzemiosła. Jak więc widać, historia narodu żydow-

skiego spleciona jest z historią Polaków niemal od zarania jego istnienia i od

zalążków polskiej państwowości. Nawet samo określenie "Żyd" powstało w ob-

rębie grupy języków słowiańskich, a więc tej, do której należy także język pol-

ski.

W wiekach późniejszych napływała do Polski nieprzerwana fala osadników

żydowskich. Ich imigracja związana była z prześladowaniami, jakie spotykały

Starozakonnych na Zachodzie Europy. Od XI do XVII w. wiele z europejskich

monarchii wypędzało Żydów ze swych granic. Przykładem najbardziej znanym

jest katolicka Hiszpania. Wygnani z innych krajów, ofiary społecznych i religij-

nych wstrząsów, nietolerancji i prześladowań szukali bezpiecznego azylu i

miejsca dla spokojnego życia w Polsce. I znajdowali go tutaj - w katolickiej

Rzeczpospolitej, która znana była w Europie ze swej tolerancji. Wraz z upły-

wem czasu fala uchodźców stworzyła tu największe skupisko Żydów w Diaspo-

rze. Napływ Żydów powodował, że rozwijali oni tutaj swoją kulturę. W Polsce

osiadali głównie Starozakonni Aszkenazyjscy, wypędzeni z terenów Niemiec i

Francji. Posługiwali się jednym z dialektów niemieckiego, który w procesie

asymilacji, uzupełniany elementami hebrajskiego i języków słowiańskich,

przekształcił się w jidysz - stał się on z czasem narodowym językiem Żydów

Aszkenazyjskich, żyjących w tej części Europy. Do Polski dotarło stosunkowo

niewielu wypędzonych z Hiszpanii i Portugalii Żydów Sefardyjskich. Nie za-

• Doktorant w IH UW, członek Centrum Badania i Nauczania Dziejów i Kultury Żydów w Polsce im. M. Anie-

lewicza w IH UW, oraz Zespołu Badań nad Zagładą Żydów w IFiS PAN

chowali oni swojej odrębności i szybko zasymilowali się z Aszkenazyjską więk-

szością.

W XV wieku ich liczbę szacuje się na około 25-30 tys. Zważywszy na gę-

stość zaludnienia ówczesnej Polski, był to wysoki odsetek. Kolejne wieki na-

pływu fali żydowskiej jak i sam rozwój tej społeczności w kraju sprawia, że już

w wieku XVII jej liczba osiągnęła ok. 320 - 600 tys. ludzi, by tuż przed rozbio-

rami Polski dojść do ok. 800 tys.

Uznając trwałą obecność Żydów w swych włościach, kolejni władcy Polscy

starali się kodyfikować ich prawa i obowiązki. Doceniając talenty i udział Sta-

rozakonnych w życiu kraju, polscy książęta i królowie nadawali im kolejne

przywileje, mające zapewnić warunki do godnego i bezpiecznego życia, jak i

nakładające pewne zobowiązania wobec goszczącego ich kraju. Najbardziej

znanym i pierwszym o takiej skali aktem prawnym dotyczącym Żydów na zie-

miach polskich był tzw. Statut Kaliski wydany w roku 1264 w Kaliszu przez

księcia Bolesława Pobożnego (1221-1279). Gwarantował w nim Żydom pełne

bezpieczeństwo, wolność dla praw i własności. Statut ten potwierdził - Król

Polski Kazimierz III Wielki w 1334, 1364, 1367, a następnie kolejni władcy

Polski. Dzięki uregulowaniom prawnym Żydzi stali się w Polsce niejako odręb-

nym stanem - obok stanu szlacheckiego, duchowieństwa, mieszczaństwa i

chłopstwa. Wspomniane przywileje dawały, obok gwarancji bezpieczeństwa i

wolności praktykowania swojej religii, prawo do działalności handlowej, dzier-

żawy ceł, myt i przywilejów propinacyjnych a także działalności quasi bankier-

skiej (jako, że chrześcijanom religia zabraniała udzielania pożyczek na kredyt,

Żydzi opanowali ten segment usług finansowych, niejednokrotnie kredytując

nawet władców). W okresie późniejszym do tych uprawnień doszło jeszcze pra-

wo prowadzenia karczm i zajazdów, a także wiążące się z tym przywileje wy-

szynku alkoholi. Ograniczeniem, jakim objęto Żydów (podobnie zresztą jak i

mieszczaństwo), był całkowity i surowo przestrzegany zakaz nabywania ziemi.

W związku z powyższym ludność żydowska osiedlała się głównie w miastach

lub w ich pobliżu. Jednym z ważniejszych przywilejów przyznanych Żydom

przez statuty królewskie było prawo do posiadania własnego samorządu.

Funkcję tę spełniał kahał, czyli gmina wyznaniowa, która zaspokajała potrzeby

swych członków w dziedzinie religii, szkolnictwa, pomocy społecznej, a także

po części sądownictwa. Jej działania były w dużym stopniu niezależne od

władz stanowych. Żydowska samorządność w Polsce nie ograniczała się tylko

do poziomów kahalnych. W XVI wieku działały nawet, co prawda tylko przej-

ściowo, żydowskie ziemskie senioraty generalne, obradujące w Wielkopolsce i

Małopolsce. Jako jeden ze stanów Korony mieli Żydzi także przedstawicielstwo

ogólne. Od drugiej połowy wieku XVI (od 1580 r.), niemalże do rozbiorów (do

1764 r.) zbierał się Waad, czyli Sejm Czterech Ziemstw, skupiający żydowskich

przedstawicieli 70 kahałów z czterech ziem wchodzących w skład Korony Pol-

skiej: Wielkopolski, Małopolski, Mazowsza i Litwy. W roku 1623, po odłączeniu

się przedstawicieli żydostwa litewskiego, zgromadzenie to przyjęło nazwę Sejm

Żydów Korony. Jego obrady odbywały się rokrocznie, najczęściej podczas jar-

marków w Lublinie lub Jarosławiu. Kompetencje owego zgromadzenia były

dosyć znaczne, a obejmowały m.in.: sprawy dystrybucji i egzekucji pogłównego

(nakładanego przez Sejm na poszczególne gminy), kwestie religijne i organizacji

kultu, szkolnictwo żydowskie, monity i petycje do króla, Sejmu lub dostojni-

ków wojskowych, sądownictwo, i inne wewnętrzne sprawy wspólnot Staroza-

konnych. Funkcjonowanie takiego przedstawicielstwa świadczyło o wysokiej

autonomii Żydów w państwie i było precedensem rzadko spotykanym w ówcze-

snej Europie.

Jak wyżej wspomniano, Żydzi Polscy posługiwali się swoim specyficznym

językiem jidysz ale wielu z nich znało także język polski. Natomiast staro izra-

elski hebrajski pozostał język świętym, używanym w synagogach i bożnicach

przez rabinów i myślicieli religijnych. Mieszkający w Polsce Żydzi rozwijali tu

swoją kulturę jak i studia religijne, tak że z czasem Polska stała się centrum

żydowskiej Diaspory, promieniującym wiedzą i religią. Już w średniowieczu

nastąpił znaczny rozwój żydowskiej myśli religijnej. W II połowie XV w. kształ-

towały się ośrodki studiów talmudycznych w Poznaniu i Krakowie. Z czasem

przekształcały się one w znane i ogólnie szanowane Jesziwy (wyższe studia ra-

binackie). Od 1474 w Wielkopolsce nauczał rabbi Mojżesz ben Izaak Mintz -

wielki autorytet w zakresie prawa rabinicznego. Kraków pod koniec XV w. miał

swojego Jakuba ben Josefa Polaka - znakomitego znawcę Talmudu, Miszny i

Tory, doskonałego ich egzegetę, głównego rabina Małopolski. W XVI w. Mojżesz

ben Israel Isserles, zwany Remu, prowadził swoje wykłady w Krakowie. Do dziś

Remu uznawany jest przez Żydów za najwybitniejszego z talmudystów na zie-

miach polskich.

Społeczność żydowska, tradycyjnie zajmująca się handlem, rzemiosłem i

usługami gospdarczo-finansowymi, rosła w dostatek ekonomiczny. Coraz

większy był jej udział w dochodach. Powyższe przyczyny, jak i potrzeby organi-

zacji religijnej, sprawiały, że - zamieszkująca głównie miasta - ludność żydow-

ska osiedlała się blisko siebie, tworząc z czasem swoiste getta, obszary żydow-

skie w polskich miastach. Bogacenie się obcych przybyszów, do tego nie kato-

lików, powodowało, że w społeczeństwie pojawiały się i rozwijały nastroje im

niechętne. Chrześcijańscy kupcy, pośrednicy i rzemieślnicy upatrywali w nich

konkurencji odbierającej chleb, nieuczciwej i jako niechrześcijańskiej -

"sprzymierzonej z diabłem". Potęgowanie się niesprzyjających Starozakonnym

nastrojów doprowadzało niejednokrotnie do ich erupcji w postaci wystąpień

antysemickich, tzw. pogromów. Dochodziło do nich już w XV wieku. Między

innymi w 1407 roku w królewskim Krakowie, kiedy to plebs miejski doprowa-

dził do śmierci kilku Żydów, dokonał rabunków i zniszczeń mienia żydowskie-

go, a samych Starozakonnych przesiedlono do podkrakowskiego Kazimierza,

który stał się swoistym średniowiecznym gettem - jednocześnie ośrodkiem i

kolebką żydowskiego życia religijnego, kulturalnego, społecznego i naukowego.

Nie tylko chrześcijańscy mieszkańcy Krakowa okazywali negatywny stosunek

do Żydów. Podobne wydarzenia miały miejsce w innych miastach Korony,

gdzie zmierzano do wyrugowania Starozakonnych z handlu, rzemiosła, za-

mknięcia ich w gettach, bądź też całkowitego wysiedlania. Niektóre z nich od-

niosły w tych staraniach sukces otrzymując przywilej De non tolerandis Judae-

is . Zakazywał on Żydom jakiegokolwiek osadnictwa w miastach nim objętych,

a zezwalał na przebywanie tylko podczas jarmarków. Przywilej ten obowiązywał

aż do rozbiorów, kiedy to uchyliły go władze zaborcze. Na przeciwnym do

mieszczaństwa i plebsu miejskiego biegunie znajdowali się rządzący - bogata

magnateria i szlachta - którzy korzystając z żydowskich usług okazywali Staro-

zakonnym znaczną przychylność.

Wiek XVII zaznaczył się w gospodarce upadkiem znaczenia miast i paupe-

ryzacją ich ludności. Szczególnie negatywnie odbijało się to na ludności ży-

dowskiej, która zamieszkiwała głównie miasta, a handel i usługi, jakie ofero-

wała, związane były bezpośrednio z zamożnością i znaczeniem miast. Sytuacja

taka doprowadziła do exodusu części Żydów z miast na wiejskie tereny ukra-

inne. Przedsiębiorczy Żydzi obejmowali tam dzierżawy majątków magnackich,

zajmowali się ściąganiem poda ów i myt, lichwą i karczmarstwem. Sprzyjali

im lokalni królewięta kresowi, szczególnie znienawidzeni przez miejscową lud-

ność. Owa niechęć do Żydów znalazła swoje ujście podczas kolejnych powstań

kozackich. Szczególnie znane i najkrwawsze wydarzenia związane są z Powsta-

niem Chmielnickiego z 1648 r. Z rąk rozsierdzonego chłopstwa i czerni kozac-

kiej zginęło wtedy ponad 130 tys. Żydów (w tradycji żydowskiej okres ten prze-

trwał jako Gezerah - Wielka Katastrofa). Kolejne masowe wystąpienia antyży-

dowskie podczas tzw. koliszczyzny w 1768 roku pociągnęły za sobą 50 tys.

ofiar. Wydarzenia te doprowadziły do zajęcia się problemem żydowskim przez

Sejm Wielki obradujący w latach 1788-1792, ten sam, na którym uchwalono

Konstytucję 3 Maja. W 1792 roku postanowieniem tegoż Sejmu wydano prawo

gwarantujące Żydom nietykalność osobistą, co zresztą wkrótce potwierdziła

nowa Konstytucja.

U schyłku I Rzeczpospolitej żyło w Polsce ok. 800 tys. Żydów. Jak już

wspomniano wyżej, duża ich część (ok. 2/3) mieszkała w miastach, zajmując

się głównie handlem, rzemiosłem i lichwą. Mniej niż 1/8 utrzymywała się z

szynkarstwa i dzierżawy.

W XVII w. mimo pauperyzacji znacznej części ludności żydowski ruch

umysłowy nie pozostał jałowy na gruncie religijno-kulturalnym. Trudności go-

spodarcze i prześladowania (powstanie Chmielnickiego) spowodowały, iż żywy

był wśród Starozakonnych ruch mesjanistyczny, odnoszący się do narodu ży-

dowskiego jako do wybranego przez Jahwe Mesjasza ludzkości. We wspomina-

nym okresie pojawiło się wśród ludności starozakonnej wielu fałszywych Pro-

roków, którzy - pociągając za sobą spore grupy wyznawców - obiecywali zba-

wienie i odkupienie w Nowym Izraelu. W XVIII w. działali tu frankiści - ruch

religijny stworzony przez J. L. Franka, nie uznający Talmudu i większości ju-

daistycznych przepisów. Wielu jego członków piętnowanych przez własne spo-

łeczności przeszło na katolicyzm i zostało przyjętych do rodów szlacheckich.

Rozgorzał także gorący spór religijny. Przedstawiciele tradycyjnego judaizmu

rabinicznego zdecydowanie przeciwstawiali się zdobywającemu coraz więcej

zwolenników (szczególnie na wschodnich rubieżach ziem polskich) chasydy-

zmowi. Chasydyzm był ruchem religijnym o silnym zabarwieniu społecznym.

Odwoływał się do mistycznych tradycji religii żydowskiej, m.in. kabały i saba-

tanizmu. Nakładał bardzo surowe reguły życia, całkowicie wypełniające nakazy

Tory i Talmudu, jednocześnie nakazując radośnie chwalić wszechobecnego

Boga w życiu, modlitwie i tańcu. Chasydzi skupieni wokół swych cadyków

([hebr.] caddik-sprawiedliwy) stanowili zwarte społeczności, silnie opierające

się tradycyjnemu judaizmowi rabinicznemu. Jego twórcą był Baal Szem Tow z

Podola, którego grób do dzisiaj jest miejscem dorocznych pielgrzymek chasy-

dów z całego świata.

Wiek XVIII to także narodziny żydowskiego oświecenia, ruchu pod nazwą

Haskali. Intelektualiści na czele z Mojżeszem Mendelssohnem, wzorem wielu

innych narodów, starali się pobudzić żydowskie życie kulturalno-narodowo-

społeczne, wiążąc je z częściową asymilacją. Ruch ten mimo dosyć szerokiego

zasięgu nie zyskał wielu zwolenników, głównie z powodu zacofania mas Staro-

zakonnych i zdecydowanego odporu, jaki dawały mu dwa ogromnie popularne

nurty religijne - tradycyjny i chasydzki, zbliżające się w obliczu "zagrożenia"

Haskali.

Utrata przez Polskę niepodległości boleśnie odbiła się również na jej ży-

dowskiej ludności. Mocarstwa zaborcze prowadziły dyskryminacyjną politykę

wobec Starozakonnych. Prusy i Austria ograniczały żydowską samorządność,

handel i przedsiębiorczość, prowadziły też akcję germanizacyjną i politykę pro-

emigracyjną, skłaniającą Żydów do wyjazdu do USA czy Ameryki Południowej.

Rosja carska wprowadziła znaczne restrykcje co do swobody przemieszczania

się i osiedlania. Również powstałe po kolejnych zrywach niepodległościowych

Rzeczpospolita Krakowska i Królestwo Polskie nie odstępowały od jawnie anty-

semickiej polityki państwowej. Wiele miast było zamkniętych dla Żydów, w in-

nych prowadzono tzw. akcję rewirowania tj. umieszczania Starozakonnych w

izolowanych gettach. Dopiero rok 1862 i reformy A. Wielopolskiego zniosły te

ograniczenia. Nie na długo jednak, gdyż po upadku Powstania Styczniowego

1863-1864, w którym ludność żydowska aktywnie wzięła udział, powróciły. Nie

dopuszczano Żydów do urzędów w administracji, na kolei, ograniczano ich do-

Petelewicz Jakub - Dzieje Żydów w Polsce.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: