F. Ruggiero Szalenstwo chrzescijan.pdf

SZALEŃSTWO CHRZEŚCIJAN

Autor Fabio Ruggiero

Wydawnictwo WAM

SPIS TREŚCI

PRZEDMOWA 5

WSTĘP 15

ROZDZIAŁ I PAWEL Z TARSU - ŻYCIE CHRYSTUSA MIĘDZY SKANDALEM A

ABSURDEM 19

ROZDZIAŁ II PLINIUSZ MŁODSZY - PRAWNIK BADA WSPÓLNOTĘ

CHRZEŚCIJAŃSKĄ 45

ROZDZIAŁ III APULEJUSZ Z MADAURY - NIEMORALNA WIARA ŻONY

MŁYNARZA 54

ROZDZIAŁ IV GAJUSZ SWETONIUSZ TRANKWILLUS - CUDZOZIEMSKI

ZABOBON 58

ROZDZIAŁ V EPIKTET - POZORNA CNOTA I ETHOS BEZ ROZUMU 65

ROZDZIAŁ VI MAREK AURELIUSZ - WSTRZEMIĘŹLIWOŚĆ FILOZOFA

I TEATRALNOŚĆ MĘCZENNIKA 76

ROZDZIAŁ VII LUKIAN Z SAMOSAT - SZARLATAN I JEGO ŁATWOWIERNE

OFIARY 94

ROZDZIAŁ VIII GALEN Z PERGAMONU - SZKOŁA CHRYSTUSA JAKO

WIEDZA BEZ METODY 103

ROZDZIAŁ IX CELSUS - PRAWDA POGAŃSTWA I FAŁSZ DOKTRYNY

CHRZEŚCIJAŃSKIEJ 117

ROZDZIAŁ X PORFIRIUSZ Z TYRU - IRRACJONALNOŚĆ CHRZEŚCIJAN W

CZASACH KRYZYSU 127

ROZDZIAŁ XI ADWERSARZ MAKAREGO MAGNEZJANINA - KRYTYKA PISM

CHRZEŚCIJAŃSKICH 142

ROZDZIAŁ XII GALERIUSZ I MAKSYMINUS DAJA - MIĘDZY TOLERANCJĄ A

PRZEŚLADOWANIAMI 158

ROZDZIAŁ XIII JULIAN APOSTATA - CHRZEŚCIJAŃSTWO JAKO CHOROBA

DUSZY 168

ROZDZIAŁ XIV AUZONIUSZ I RUTYLIUSZ - DWAJ ARYSTOKRACI WOBEC

MONASTYCYZMU 184

WYKAZ SKRÓTÓW 198

INDEKS OSÓB 245

Numer strony z książki 5

PRZEDMOWA

Konfliktowa relacja między starożytnym chrześcijaństwem i pogaństwem, w swoich

różnorodnych aspektach - religijnym, kulturalnym, politycznym -jest znacznie lepiej

udokumentowana po stronie chrześcijańskiej niż pogańskiej. Nawet jeśli straciliśmy

bezpowrotnie większą część tak zwanej literatury apologetycznej, jaka została stworzona

między II a IV wiekiem przez autorów chrześcijańskich, takich jak Justyn, Klemens,

Tertulian, Cyprian, by zbijać oskarżenia pogan i przy okazji kontratakować, to jednak to,

co dotrwało do naszych czasów wystarcza, by zapoznać nas z szeroką gamą argumentów

różnego rodzaju, jakimi ze strony chrześcijańskiej odpierano polemikę adwersarzy.

Natomiast prawie nic nie zachowało się z pogańskiej literatury argumentującej przeciw

chrześcijanom, a wiemy, że miała ona sporą wagę. Do najważniejszych ze względu na

rozmach i autorytet dzieł antychrześcijańskich, o jakich nam wiadomo, należy Przeciw

chrześcijanom Porfíriusza. Straciliśmy jednak nie tylko tekst oryginalny, lecz także wiele

odpowiedzi sformułowanych przez autorów chrześcijańskich tej miary, co Euzebiusz z

Cezarei. Dotrwały do naszych czasów jedynie szczupłe fragmenty, a i autentyczność

niektórych / nich jest wątpliwa. Również inne dzieła polemiczne prezentujące analo-

giczną argumentację znikły, co nie dziwi, jeśli weźmiemy pod uwagę, że wyniesienie

chrześcijaństwa do roli religii oficjalnej cesarstwa w końcu IV wieku musiało pociągać

za sobą zniszczenie całej wrogiej literatury polemicznej. Na szczęście niektóre z tych

dzieł, takie jak pisma Celsusa, Hieroklesa, Juliana, dotrwały do naszych czasów

przynajmniej w formie

wzmianek rozsianych w odpowiedziach sformułowanych przez stronę chrześcijańską, jak

w tym przypadku u Orygenesa, Euzebiusza, Cyryla. Liczne cytaty z Celsusa pozwoliły

nam na zaznajomienie się z podstawowymi liniami, a nawet z pewnymi szczegółami

argumentacji zawartej w pismach, z którymi polemizowały. Możemy do tego dodać

okazjonalne wzmianki, często rzucone w przelocie, pojawiające się tu i ówdzie w

pismach ważnych autorów pogańskich, biorących niekiedy za temat religię

chrześcijańską. 1 to wszystko.

Zainteresowanie współczesnych badaczy pozostaje w odwrotnej proporcji do

szczupłości tych świadectw. Z obszernej literatury krytycznej, jaka analizuje ich

najróżniejsze aspekty, wystarczy tu przytoczyć klasyczne ujęcie całości, nadal aktualną

książkę P. de Labriolle, La réactionpaienne (Paryż 1934), czy publikacje włoskie:

I pagani di fronte al cristianesimo. Testimonianze dei secoli I e II (pod red. P. Carrary,

Florencja 1984) czy Celso, II discorso vero (por red. G. Lanaty, Mediolan 1987). Esej

Fabbia Ruggiero, jaki teraz oddajemy do rąk czytelnika, dołącza do tej znaczącej

literatury przedmiotu, a w jej kontekście zajmuje wyraźnie określone miejsce dzięki

wyróżniającym go zaletom. Autor nie zamierzał sporządzić jeszcze jednego ogólnego

traktatu o tym zagadnieniu i skoncentrował się na wybranym aspekcie, mającym za to

kapitalną wagę. W tak zakreślonym obszarze zagłębił się bardziej, niż to czyniono

dotychczas, analizując również teksty, które nigdy wcześniej nie były brane pod uwagę

w tym znaczeniu. Sam sposób prezentacji jest dobrze dobrany. Obszerność cytatów z

dzieł starożytnych, wykraczających zdecydowanie poza te szczupłe ramy, jakie się im

zazwyczaj wyznacza w publikacjach tego rodzaju, pozwala czytelnikowi na bezpośredni

kontakt ze znaczną częścią pogańskiej literatury dotyczącej chrześcijan. Te teksty nie są

jednak zaprezentowane w formie antologii, lecz organicznie wplecione w bieg wywodu

krytycznego, który dostarcza informacji o ich kontekście historycznym i kulturalnym,

łączy je ze sobą i dzięki temu ukazuje najpełniej szczególne znaczenie każdego z nich.

Stają się one w ten sposób kamykami w obszernej, całościowej mozaice mającej

przedstawić zasadniczy temat kontrastu między chrześcijaństwem a kulturą klasyczną,

kontrastu między takimi pojęciami, jak lógos i moría, rozum i szaleństwo.

Pierwsza starożytna stronica, jaką Ruggiero otwiera swój dyskurs, nie należy do

autora pogańskiego, lecz jest tym słynnym dyskursem programowym, w którym Paweł,

pisząc do chrześcijan z Koryntu, przeciwstawia szaleństwo krzyża mądrości tego świata.

W ten sposób Apostoł z jednej strony odrzuca podejmowane przez pierwotną wspólnotę

chrześcijańską próby wpisania przesłania Jezusa w wątki tradycji judaistycznej, co

łagodziłoby w pewien sposób jego najostrzejsze punkty, a z drugiej odpiera energicznie

pretensje tych, którzy, wywodząc się spośród pogan, interpretowali to przesłanie, a tym

samym chrześcijaństwo, jako zwykły przyrost mądrości, rodzaj wyższej filozofii. W

polemice toczącej się na tych dwóch frontach Paweł podkreśla właśnie najbardziej

niepokojący i skandaliczny aspekt przesłania, i tym samym wchodzi w jasną konfron-

tację z ówczesnym establishmentem. Nauczanie Jezusa, zwracające się najchętniej do

człowieka zepchniętego poza nawias społeczeństwa palestyńskiego tamtych czasów,

pomimo odrzucenia wszelkiej przemocy, a może właśnie dzięki temu, przez

umiejscowienie relacji między człowiekiem a Bogiem na wewnętrzności uczucia i

przekładanie jej na miłość i braterstwo ludzi między sobą, uderza w samo serce

złożonego kompleksu norm i tradycji prawnych, na których to społeczeństwo się

opierało. Właśnie ten wywrotowy impuls Paweł zinterpretował wiernie i odważnie,

przenosząc go z ciasnego obszaru Palestyny do znacznie szerszego kontekstu, jakim był

oparty na tradycji hellenistycznej świat rzymski.

Bo właśnie o wywrotowy impuls tu chodzi. Na wielu stronicach literatury

apologetycznej, o jakiej wspominaliśmy wyżej, autorzy starają się mocno podkreślić

niewinność chrześcijan, ich posłuszeństwo wobec praw rzymskich, ich wyższą

moralność w porównaniu z ogółem społeczeństwa pogańskiego, w którego łonie żyją.

Chrześcijanie nie kradną, nie oszukują, wystrzegają się przemocy, nie popełniają

cudzołóstwa, płacą podatki; dlaczego więc mają być prześladowani w ramach procedury,

która skazuje ich za samo miano, a nie za ściśle określone przestępstwa? Nie były to

puste słowa. Ci autorzy byli szczerze przekonani, że oni sami i ich współwyznawcy są

niewinni i nieszkodliwi, i że jedynie niesprawiedliwość inspirowana przez demoniczne

siły wrogie wszelkiej prawdzie mogła uczynić z nich winowajców. Jednak w

rzeczywistości administracja rzym-

ska pojęła natychmiast, nawet jeśli nie we wszystkich implikacjach, niebezpieczeństwo

łączące się z upowszechnieniem religii chrześcijańskiej, niezależnie od moralności jej

członków, którą podawać w wątpliwość mogły tylko pogłoski krążące wśród ludu, ale

nie solidne zarzuty na poziomie prawnym. W istocie zagrożenie bezpieczeństwa państwa

leżało w przesłaniu chrześcijańskim jako takim, właśnie w jego najbardziej cha-

rakterystycznym i najbardziej dla wielu zachęcającym aspekcie. Odmowa uznania

boskości imperatora implikowała wyodrębnienie sfery sacrum i profanum, rozróżnienie

nieznane w świecie antycznym, dla którego te dwie sfery były ściśle splecione. Uderzało

to w same podstawy ideologiczne, na jakich zasadzała się polityczna i społeczna

organizacja wielorasowego cesarstwa rzymskiego. To odrzucenie było uzasadniane przez

wywyższenie krzyża Chrystusa, co samo w sobie było skandalem i szaleństwem jako

wyniesienie człowieka skazanego i ukaranego w sposób najbardziej hańbiący. Nawet

jeśli było ono proponowane bez gróźb i przemocy charakterystycznej dla buntów

niewolników i tylu innych powstań ludowych, a towarzyszyła mu odmowa wszelkich

form nielegalnej kontestacji, to było ono propagowane wewnątrz struktury politycznej,

jaka wówczas - i zresztą we wszystkich innych epokach - czyniła z legalnego użycia

przemocy własną rację bytu i uzasadnienie ucisku.

Dominująca ideologia filozoficzna, pomijając różne specjalistyczne odgałęzienia

(platonizm, stoicyzm itd.), głosiła jednomyślnie uzasadnienie ustanowionego porządku,

założonego przez opatrzność, w którym nawet zło jest konieczne, aby uwypuklić dobro.

Kilka rzadkich wyjątków nie umniejszało zasadniczego lealizmu tej postawy myślowej,

która, na poziomie religijnym, uzasadniała wielość lokalnych kultów jako różnorodne,

lecz harmonijne aspekty uniwersalnej religijności, znajdującej punkt fuzji w kulcie

cesarza. Jak widać, była to konstrukcja oparta na maksymalnej racjonalności, jaka mogła

być do pogodzenia ze wszechobecną i nieuniknioną nędzą ludzką, w ramach której każdy

zajmował wyznaczone miejsce, gorsze lub lepsze, i nim powinien się zadowolić. Tej

złożonej ideologii przeciwstawia się teraz przesłanie głoszące równość wszystkich ludzi:

w obliczu Boga nie ma mężczyzn i kobiet, bogatych i ubogich, wolnych i niewolników,

Greków i barbarzyńców. Odrzucenie wszelkiej

przemocy pozbawiało to przesłanie natychmiastowego i otwarcie rewolucyjnego

charakteru, ale właśnie dlatego stwarzało miejsce i sposobność ku temu, by działać w

skrytości sumienia i przynosić owoce w dłuższej skali czasu.

Łatwo można się domyśleć, że Rzymianie woleliby szybki i gwałtowny wybuch

wywrotowego ładunku zawartego w tym przesłaniu, który mogliby równie szybko

stłumić za pomocą skutecznego i sprawnego użycia siły. Natomiast w obliczu postawy

pacyfistycznej proklamowanej w słowach i realizowanej w czynach przez chrześcijan są

oni de facto bezbronni. Kontestacja ustanowionego porządku w sposób nieoparty na

przemocy, w imię ideału powszechnego braterstwa, wydawała się szaleństwem, czymś

niesłychanym. Ale właśnie ze względu na tę niesłychaną nowość władzy politycznej nie

udało się zorganizować skutecznych działań represyjnych. To prawda, że przez ten czas

przekonano się o niebezpieczeństwie reprezentowanym przez chrześcijan, uznano ich

religię za zakazaną i poddano ich surowości prawa. Ale w rzeczywistości to prawo,

wobec pacyfistycznej postawy transgresorów, nie zostało nigdy zaaplikowane z

bezlitosną stanowczością, jaka cechowała zazwyczaj działania represyjne Rzymian.

Ostatecznie postawiono na działania wyważone, w nadziei, że będzie można kontrolować

rozprzestrzenianie się nowej religii, ograniczyć ją do warstw średnich i niskich

społeczeństwa, jakie wydawały się naturalnie najbardziej podatne na jej przyjęcie, i

uniknąć jej przenikania do klas wyższych, sprawujących społeczną i polityczną he-

gemonię. Ale w dłuższej skali, ze względu na wielki kryzys, jaki zagroził w III wieku

samemu istnieniu cesarstwa, ta nadzieja okazała się płonna. I kiedy imperium próbowało

podjąć bardziej zdecydowane działania przeciw ukrytemu nieprzyjacielowi, było już za

późno, jak pokazały ostatnie prześladowania III i początku IV wieku, mające

powszechny i systematyczny charakter, ale w ostatecznym rozrachunku równie

nieskuteczne, co sporadyczne i okazjonalne represje w I i II wie ku.

Podczas gdy władza polityczna starała się w świadomy i zdecydowany sposób stawić

czoła kwestii chrześcijańskiej i, choć zdając sobie sprawę z jej ważności, wolała ją

lekceważyć i marginalizować, wezwanie do uznania godności każdego, nawet

najskromniejszego człowieka oraz rów-

ności wszystkich ludzi wobec Boga, stanowiące najbardziej rewolucyjny punkt zawarty

w przesłaniu chrześcijańskim, torowało sobie powoli i po cichu drogę w sumieniach

ludów, które wieki politycznej i kulturalnej hegemonii Greków i Rzymian sprowadziły

do pozycji nędznej podrzędności. Począwszy od III wieku, stopniowo i z rosnącym

nasileniem widzimy narodziny i rozwój całej serii ruchów odśrodkowych w różnych

częściach imperium. Różniły się ze względu na przyczyny, formy i cele, lecz wszystkie

prezentowały wspólny mianownik: matrycę chrześcijańską. Pomyślmy o schizmie

donatystycznej w Afryce, o politycznych i etnicznych implikacjach późnego

monofizytyzmu w Egipcie i Syrii, o wyłonieniu się literatur narodowych najpierw w tych

dwóch regionach, a następnie również w Armenii i Gruzji. Zadawnionych powodów do

frustracji i niezadowolenia wśród tych ludów nie brakowało, a presja fiskalna,

przybierająca powszechny charakter w okresie późnego cesarstwa, stawała się nie do

zniesienia. Ale dopiero przesłanie chrześcijańskie było w stanie katalizować te wszystkie

uczucia, tę tlącą się opozycję, zapewniając jej świadomość i zdecydowanie niezbędne do

tego, by wszystkie te ludy mogły ponownie zaznaczyć, wraz z odrębnością religijną,

swoją tożsamość etniczną i, wszędzie tam, gdzie było to możliwe, również polityczną.

Wątek analityczny w eseju Ruggiero pozwala na stopniowe przeniknięcie tej złożonej

problematyki, jaką możemy obserwować z perspektywy dominującego pogaństwa:

początkowo odruch irytacji czy wręcz wstrętu; stopniowe uświadamianie sobie, nawet

jeśli tylko w pewnych granicach, prawdziwych rozmiarów problemu; ostateczne

zagubienie i frustrację w obliczu nieuniknionego odwrócenia sytuacji. Przechodzimy od

powierzchownej postawy Pliniusza Młodszego, który nie wdając się w sedno przekonań

chrześcijańskich potępia je tylko dlatego, że ich upór w odrzucaniu religii państwowej

wydaje mu się karygodny, do bardziej świadomej postawy Celsusa, który doskonale

dostrzega wywrotowy charakter nowej wiary religijnej i przeciwstawia jej swoją

filozofię polityczną zmierzającą do zharmonizowania wymogów rozumu z tradycyjnymi

kultami; do ironii Lukiana, dla którego nawet solidarność chrześcijan jest w gruncie

rzeczy naiwnością i dowodzi braku umiarkowania i zrównoważenia;

wreszcie do podjętej przez Juliana Apostatę próby wskrzeszenia pokonanego pogaństwa

i nadania mu struktury religijnej zbliżonej właśnie do tej, jaką wypracował i

znienawidzeni „Galilejczycy".

Ta dokumentacja strony pogańskiej, jak wskazaliśmy wyżej, została zaprezentowana

przez Ruggiero ze znacznie większym rozmachem, niż to miało miejsce w innych

studiach poświęconych tej samej tematyce, jako że argumenty różnych autorów

poruszających bezpośrednio problem chrześcijaństwa są zanalizowane w kontekście

podstawowych linii myśli każdego z nich. Zwłaszcza tam, gdzie mamy do czynienia z

filozofią, ta szersza kontekstualizacja pozwala na pełniejszą i bardziej pogłębioną niż to

było dotychczas ocenę specyficznych sądów nad chrześcijanami. Na przykład osądy

Epikteta i Marka Aureliusza, ukazujące przede wszystkim irracjonalną zatwardziałość

chrześcijan, wydawały się zawsze kontrastować /. sądem Galena, który w niektórych

aspektach widzi podobieństwo między moralnością chrześcijan i prawdziwych

filozofów. Jednakże, po wpisaniu w kontekst Galenowej koncepcji dotyczącej

prawdziwej wiedzy i mądrości, w której chrześcijanie nie mogą uczestniczyć, jego ocena

starci przynajmniej część swojego pozytywnego charakteru i ukaże swoje bardzo

wyraźne ograniczenia.

Ujęta w tym szerszym horyzoncie, polemika wykształconych pogan z chrześcijanami

jawi się jako część, nierzadko bynajmniej nie drugorzędna, ich wizji świata i człowieka,

a zbadana w tym sensie prezentuje zaskakujące aspekty. Z jednej strony istotnie łatwo

dostrzec, od Pliniusza Młodszego poprzez Marka Aureliusza, Celsusa i innych, aż do

Porfiriusza i Juliana, ciągłość krytyki, która mniej lub bardziej złośliwie, akcentuje

przede wszystkim irracjonalność, nieokrzesanie i fanatyzm chrześcijan, a tym samym ich

obcość w stosunku do tradycyjnej paidei, opartej na zdrowym użyciu rozumu. Jednak ten

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: