HANNA ZAWISTOWSKA
ZMIANY W STRUKTURZE ORGANIZACYJNEJ TURYSTYKI W POLSCE
WARSZAWA 2007
SPIS TREŚCI
WSTĘP 2
WNIOSKI Błąd! Nie zdefiniowano zakładki.
BIBLIOGRAFIA Błąd! Nie zdefiniowano zakładki.
MATERIAŁY ŹRÓDŁOWE Błąd! Nie zdefiniowano zakładki.
Słowa kluczowe
Instrumenty oddziaływania, polityka turystyczna, struktura organizacyjna turystyki, interesariusze, funkcje, zakres działania.
Abstrakt:
Celem prowadzonych badań było określenie:
1. głównych kierunków zmian w jakie następowały w strukturze organizacyjnej turystyki w Polsce od momentu jej powstania do czasów współczesnych;
2. .podstawowych grup czynników wywołujących zmiany w strukturze organizacyjnej turystyki;
3. prognozy co do dalszych kierunków tych zmian.
Podstawową metodą badawczą była analiza trzech grup materiałów źródłowych:
1. regulacji prawnych (krajowych i międzynarodowych, UE) określających status, strukturę i zakres kompetencji głównych grup podmiotów funkcjonujących na rynku turystycznym;
2. literatury przedmiotu
3. opracowań statystycznych
Przeprowadzona analiza potwierdziła istnienie takiego wpływu. Wpływ na strukturę organizacyjną turystyki wywierają w szczególności:
1. zmiany w wielkości i strukturze ruchu turystycznego wywołane takimi czynnikami jak: rozwój środków transportu; skrócenie czasu pracy (tygodniowego) i wprowadzenie płatnych urlopów, wzrost zamożności, globalizacja ;
2. o kierunkach dalszych zmiana decydować będą w szczególności zmiany jakie następują w takich obszarach jak środowisko, dobra kultury i transport, nauka (nowoczesne technologie);
3. potrzeba realizacji polityki rynku wewnętrznego UE, którego turystyka jest częścią, a w szczególności prowadzone na szczeblu UE działania w zakresie harmonizacji prawa, zrównoważonego rozwoju turystyki i innowacyjności branży turystycznej.
Czynniki te wywierają wpływ przede wszystkim na funkcje i zadania jednostek już istniejących, a także stymulują pojawianie się na rynku turystycznym nowych grup podmiotów.
WST EP.
1.Uzasadnienie podjęcia tematu, cel i zakres opracowania.
.Zgodnie z zaleceniami Światowej Organizacji Turystyki dotyczącymi terminologii turystycznej[1] terminem „turystyka” określa się „ogół działań ludzi, którzy podróżują i przebywają dla wypoczynku, w interesach i w innych celach przez nie więcej niż jeden rok bez przerwy w miejscach znajdujących się poza ich zwykłym otoczeniem”
Z przytoczonej definicji wynika, że turystyka jest częścią obrotu osobowego, dlatego jej początki sięgają starożytności. Obserwowany na przestrzeni wieków systematyczny wzrost liczby podróżnych, doprowadził w efekcie do umasowienia się turystyki i powstania rynku turystycznego. Procesowi temu towarzyszył proces stopniowego wyodrębniania się i rozwoju struktury organizacyjnej gospodarki turystycznej. Zmiany jakie następowały i nadal następują na ryku turystycznym, a w szczególności pojawianie się nowych rodzajów jednostek pełniących różne funkcje w obsłudze ruchu turystycznego powodują z jednej strony wzrost znaczenia ekonomicznego i społecznego turystyki, z drugiej zaś istotne zmiany w jej strukturze organizacyjnej. Jest to proces ciągły. Pojawiają się w związku z tym pytania:
Co powodowało i powoduje te zmiany? Czy można w nich dostrzec jakieś prawidłowości, które pozwolą przewidywać kierunki dalszej ewolucji?
Udzielenie odpowiedzi na tak sformułowane pytania wymagają w pierwszej kolejności ustalenia co składa się na strukturę organizacyjną turystyki, a następnie prześledzenia zmian jakie następowały w ramach poszczególnych grup jednostek oraz określenia obecnie obowiązującej struktury organizacyjnej turystyki kierunków Polsce.
Podstawowym źródłem informacji będą materiały historyczne, materiały źródłowe jednostek wchodzących kierunków skład struktury organizacyjnej turystyki kierunków Polsce, akty prawne regulujące tworzenie, zakres kierunków zasady działania tych jednostek.
Określenie kierunków dalszych zmian wymaga ustalenie obecnie istniejącej struktury organizacyjnej
Dla przejrzystości wywodu analizę prowadzono w podziale na 3 części: rys historyczny – obejmujące powstanie i rozwój do roku 1989, okres transformacji – obejmujący lata 1990-2004, oraz okres po 2004 r tj. uzyskaniu członkostwa UE.
2. Podstawowe pojęcia
Mówiąc o zmianach w strukturze organizacyjnej turystyki w Polsce celowym jest uściślenie podstawowych pojęć, które tylko pozornie wydają się jednoznaczne i zrozumiałe takich jak, turystyka i struktura organizacyjna.
W literaturze przedmiotu podkreśla się, termin turystyka jest pojęciem stosunkowo młodym[2]. Pojawił się na początku XIX wieku, a pochodzi od łacińskiego słowa tornus, opisującego ruch obrotowy, okrężny osób zmieniających miejsce pobytu Jednak określenia opisujące podróżników i wędrowców istniały dużo wcześniej. Słowo tour przyjęło się w języku francuskim. Określało ono wędrówkę, podróż, wyścig z powrotem do miejsca, z którego się wyruszyło. Z czasem utrwaliło się pojęcie tourisme określające poruszanie.
W literaturze przedmiotu podkreśla się, że upowszechnienie się pojęcia turystyka dokonało się dzięki pochodzącym z bogatych rodzin młodym Anglikom[3], którzy pod koniec XIX wieku podróżowali do Francji, Włoch czy Niemiec. Swoje wędrówki, trwające nierzadko po kilka lat określali mianem grand tour. Te długie podróże miały ich przygotować do dorosłego życia, które nie powinno być pozbawione wiedzy o rozległym Świecie. Francuzi, którzy obserwowali wędrujących młodych Anglików nazwali ichwłaśnie turystami. Od tego czasu termin turystyka określał to, co rozumiemy pod jego postacią dzisiaj.
W języku pisanym, termin turystyka został użyty po raz pierwszy przez Stendhala (Henri Beyle) w książce pod tytułem Memories d'un touriste (Pamiętnik turysty) w roku 1837. Do języka polskiego turystyka trafiła w 1847 roku za sprawą Xawerego Łukaszewskiego. Umieścił on wspomniany termin w Słowniku podręcznych wyrazów obcych i rzadkich w języku polskim używanych.[4]
Według najstarszej z istniejących definicji tego terminu opracowanej przez W. Hunzikera, turystyka to "zespół stosunków i zjawisk, które wynikają z podróży i pobytu osób przyjezdnych, o ile nie następuje w związku z tym osiedlanie się i podjęcie działalności zarobkowej". Z powyższego wynika, że kładzie się w niej nacisk na czasowy i niezarobkowy charakter zmiany miejsca pobytu.
Jednakże nie jest to jedyna definicja turystyki Definicji tychjestbardzo wiele. Ich analiza doprowadziła J. Ch. Hollway'a do wniosku, że stworzenie uniwersalnej definicji turystyki jest zadaniem, co najmniej trudnym, jeśli nie niemożliwym[5]. W literaturze przedmiotu[6] zwraca się uwagę na fakt, że mimo podejmowanych od lat prób zdefiniowania pojęcia turystyka, dotychczas nie opracowano, uniwersalnej, definicji tego zjawiska. Zamiast tego mamy do czynienia z wielością definicji opracowywanych dla potrzeb różnych dziedzin nauki i praktyki. W definicjach tych kładzie się nacisk na te jej aspekty, które z punktu widzenia danej dyscypliny mają najistotniejsze znaczenie (funkcje gospodarcze, społeczne, przestrzenne). Zauważa się jednak[7], że istnieje kilka powszechnie akceptowanych definicji turystyki. Zalicza się do nich, obok przytoczonej wyżej definicji WTO, definicje opracowane przez .C. Kaspara i Brytyjskie Towarzystwo Turystycznego.[8].
Zdaniem C. Kaspara „Turystyka obejmuje całość powiązań i zjawisk, które pojawiają się wskutek zmiany miejsca i w związku z wynikającym z tego pobytem osób, przy czym dla osób tych nowe miejsce pobytu nie jest ani stałym miejscem zamieszkania ani miejscem pracy” [9]. Natomiast Brytyjskie Towarzystwo Turystyczne przyjęło następującą definicję turystyki: „Turystyka obejmuje wszystkie czynności związane z czasowym krótkotrwałym przemieszczaniem się osób do miejsc docelowych poza miejscami, gdzie normalnie mieszkają i pracują oraz pobytem w tych miejscach”[10]
W definicjach formułowanych w pracach z dziedziny nauk humanistycznych turystykę traktuje się jako zjawisko społeczne. Przykładem takiego podejścia jest definicja K. Przecławskiego, wg, którego "Turystyka to całokształt zjawisk ruchliwości przestrzennej związany z dobrowolną, czasową zmianą miejsca pobytu, rytmu i środowiska oraz wejście w styczność ze środowiskiem odwiedzanym (przyrodniczym, kulturowym lub społecznym)[11].
Na przestrzenny aspekt tego zjawiska kładzie nacisk definicja O. Rogalewskiego, zgodnie, z którą „Turystyka jest to zjawisko przestrzenne, polegające na:
- wyjazdach poza miejsce stałego zamieszkania, w zasadzie podczas urlopu i wakacji oraz w dni świąteczne w celach wypoczynkowych, poznawczych lub dla uprawiania niektórych zamiłowań;
- użytkowaniu i przekształcaniu środowiska geograficznego odpowiednio do potrzeb uczestników ruchu turystycznego”[12].
Cytowana już na wstępie definicja turystyki zawarta w zaleceniach WTO[13] dotyczących terminologii turystycznej ma na celu ujednolicenie statystyki turystycznej. Zgodnie z tymi zaleceniami „Turystyka obejmuje ogół działań ludzi, którzy podróżują i przebywają dla wypoczynku, w interesach i w innych celach przez nie więcej niż jeden rok bez przerwy w miejscach znajdujących się poza ich zwykłym otoczeniem.”
Na ekonomiczny aspekt tego zjawiska kładzie nacisk definicja podana przez A. Konieczną - Domańską, według której "Turystyka jako sfera społeczno-gospodarcza obejmuje będące jej pierwotną przyczyną potrzeby ludzkie, ruch osób do celów, którymi są pewne elementy i cechy środowiska geograficznego, towarzyszącą temu ruchowi konsumpcję dóbr i usług oraz proces ich tworzenia i dystrybucji wśród konsumentów [14]".
Z porównania przytoczonych definicji wynika, że istotą tego zjawiska są:
· czasowa zmian miejsca pobytu - wyjazdy ludzi poza stale miejsce zamieszkania w celach innych niż osiedlenie się lub podjęcie pracy; uczestnicy tych wyjazdów, w zależności od minimalnej długości pobytu w odwiedzanej miejscowości (24 godz. lub krócej) noszą nazwę turystów ( przebywają dłużej niż 24 godz. co powoduje konieczność korzystania z noclegu) lub odwiedzających (tj. tych, którzy nie korzystają z noclegu);
· specyficzne cele wyjazdu -celem przyjazdu turystów i odwiedzających do danej miejscowości jest występowanie w niej specyficznych cech środowiska przyrodniczego, czy kulturowego – określanych terminem walorów turystycznych, umożliwiających zaspokojenie określonych potrzeb związanych z wypoczynkiem, poznaniem, które można określić jako potrzeby turystyczne;
· istnienie jednostek, których głównym zadaniem jest z jednej strony stworzenie ludziom możliwości przebywania poza stałym miejscem pobytu, a z drugiej stworzenie im możliwości realizacji celu wyjazdu – innymi słowy możliwości skorzystania z walorów występujących na terenie odwiedzanej miejscowości, stanowiących podstawowy cel wyjazdu[15].
Z powyższego wynika, że zjawisko społeczno-gospodarcze, jakim jest turystyka, wiązem się z istnieniem różnego rodzaju jednostek organizacyjnych biorących bezpośredni lub pośredni udział w zaspokajaniu potrzeb turystów i odwiedzających dana miejscowość, lub region. Jednostki te są ze sobą w różny sposób powiązane. Rodzaje tych jednostek, ich funkcje i zadania oraz wzajemne powiązania będą przedmiotem dalszej analizy.
Kolejnym terminem wymagającym wyjaśnienia jest „organizacja”. Zdaniem T. Kotarbińskiego[16] organizacją jest „taka całość, której składniki przyczyniają się do prowadzenia całości”. A.J Zieleniewski wyjaśnia[17], że „im bardziej się do tego przyczyniają, tym w wyższym stopniu uznajemy je za zorganizowane” Następnie dodaje „… aby ten warunek mógł być spełniony, całość musi być systemem … tj. całością złożoną z części i rozpatrywaną ze względu na zachodzące między nimi relacje, wyrażające jakieś uporządkowane”, wymaga to również, aby części były w określonym stopniu zróżnicowane funkcjonalnie.
Zdaniem A. Izydorczyka[18]. „…struktury organizacyjne w turystyce powinny zapewniać optymalne warunki dla harmonijnej realizacji wszystkich głównych funkcji turystyki….Ponieważ funkcje powyższe są stałym przedmiotem i osią wszystkich działań w turystyce, dlatego kształtowanie warunków i struktur organizacyjnych z punktu widzenia optymalnego realizowania tych funkcji wydaje się być stabilnym i społecznie wartościowym kryterium prawidłowości rozwoju i efektywności przeobrażeń systemu organizacyjnego turystyki”.
Prowadzone przez autorkę badania wykazały, że w literaturze przedmiotu nie zdefiniowano dotychczas pojęcia struktura organizacyjna turystyki. W pracach poświęconych tej problematyce[19] z reguły dokonuje się podziału jednostek uczestniczących w procesie tworzenia i konsumpcji produktów turystycznych, a następnie charakteryzuje się funkcje i zasady działania tych jednostek.
Dla celów niniejszego opracowania pojęciem struktury organizacyjnej turystyki rozumieć się będzie ogół wzajemnie ze sobą powiązanych jednostek organizacyjnych, zróżnicowanych pod względem pełnionych funkcji i form organizacyjno-prawnych w jakich prowadzą działalność, zaangażowanych bezpośrednio lub pośrednio w proces obsługi turystów i odwiedzających.
ROZDZIAŁ I
WYODRĘBNIENIE SIĘ I ROZWÓJ TURYSTYKI
1. Na świecie
Uzyskanie w miarę pełnego obrazu zmian, jakie następowały i nadal następując w strukturze organizacyjnej turystyki rozumianej jako ogół wzajemnie ze sobą powiązanych jednostek organizacyjnych, zróżnicowanych pod względem pełnionych funkcji i form organizacyjno-prawnych, w jakich prowadzą działalność, zaangażowanych bezpośrednio lub pośrednio w proces obsługi turystów i odwiedzających wymaga odniesienie historycznego.
Powstanie i rozwój jednostek wchodzących w skład struktury organizacyjnej turystyki ma ścisły związek z wyodrębnieniem się turystyki z obrotu osobowego, dlatego dla realizacji założonych celów badawczych niezbędne jest określenie momentu, w którym pojawiły się poszczególne grupy jednostek oraz prześledzenie zmian, jakie następowały w ich rozwoju. Pozwoli to na określenie etapów wyodrębniania się struktury organizacyjnej turystyki. Dla przejrzystości wywodu zostanie zachowany podział powszechnie akceptowany literaturze podręcznikach historii.
W literaturze przedmiotu[20] podkreśla się, że turystyka jest częścią ruchu osobowego (międzynarodowego i krajowego) rozumianego jako przemieszczanie się ludzi w przestrzeni. Ludzkość podróżowała od bardzo dawna. Już w czasach prehistorycznych ludzie wędrowali w poszukiwaniu pożywienia. Te trwające tysiące lat migracje doprowadziły w końcu do osiedlenia się człowieka na wszystkich nadających się do tego obszarach globu. Jednakże osiedlenie się na stałe nie oznaczało zaprzestania przemieszczania się, zmienił się jednak jego cel oraz warunki.
W literaturze przedmiotu podkreśla się, że w starożytności ruch podróżniczy rozwijał się mimo wrogiego nastawienia miejscowej ludności do przybyszów. Przyczyną niechęci do obcych był fakt, że jednym z głównych powodów przemieszczania się ludzi w tym okresie było prowadzenie wojen. Zatem pojawienie się cudzoziemca mogło być zwiastunem niebezpieczeństwa. Dlatego spotykając obcego, należało go ująć, rozbroić i zabić i tym samym uniemożliwić mu wyrządzenie jakiejkolwiek szkody[21]. Na szczęście istniały jednak wyjątki od tych okrutnych reguł[22]. To właśnie one umożliwiły rozwój podróży podejmowanych w celach pokojowych, takich jak: handel, uczestniczenie w igrzyskach, odbywanie pielgrzymek do miejsc kultu religijnego, a także podróże w celach poznawczych tj. zwiedzania inny krajów, poznawania ich kultury, obyczajów, języka mające kluczowe znaczenie dla późniejszego wyodrębnienia się turystyki z ruchu osobowego.[23]
W starożytności ruch osobowy w celach poznawczych stosunkowo był niewielki. Jednak już wtedy zauważono, że jego natężenie jest uzależnione od rozwoju infrastruktury. Istnienie związku pomiędzy mobilnością mieszkańców a siecią dróg i bazy noclegowej oraz żywieniowej wybudowanej w ich sąsiedztwie jako pierwsi zauważyli Persowie [24]. Tym samym należy stwierdzić, że już w starożytności dostrzeżono znaczenie w rozwoju obrotu osobowego infrastruktury i podmiotów zajmujących się obsługą podróżnych.
Do państw, które posiadały stosunkowo dobrze rozwiniętą sieć dróg należało Cesarstwo Rzymskie[25]. Dobra infrastruktura drogowa była niezbędną dla sprawnego zarządzania tym rozległym państwem. Wzdłuż traktów rzymskich powstawały tzw. stationes, czyli stacje, w których podróżni mogli zjeść i przenocować.[26] Na terytorium Cesarstwa istniały również przedsiębiorstwa zajmujące się świadczeniem usług przewozowych. Działalnością przewozową zarówno Cesarstwie Rzymskim zajmowały się zarówno przedsiębiorstwa prywatne jak i poczta państwowa (cursus publicius), będąca pod kontrolą i rządami Cesarza. W literaturze przedmiotu, można spotkać pogląd, że poczta państwowa była w swej istocie pierwszym na świecie biurem podróży[27]. Z jej usług korzystali kurierzy i urzędnicy cesarscy. Otrzymywali oni bilet podpisany przez samego cesarza, określający prawa i obowiązki podróżnego a nawet klasę środków transportu. Za dostarczenie usług zgodnie z treścią biletu odpowiedzialni byli zawiadowcy poszczególnych stacji. (Officium de facere evectionem). Należy zatem uznać, że już w starożytności w Cesarstwie Rzymskim występowały instytucje będące pierwowzorem współczesnych biur podróży.
W Cesarstwie Rzymskim znane były również wyjazdy w celach wypoczynkowych. Początkowo ograniczały się do wyjazdów do osiedli podmiejskich. Z biegiem czasu rzymianie coraz częściej podejmowali podróże do miejscowości uzdrowiskowych i miejsc kultu religijnego. W miejscowościach tych wznoszono budowle, będące pierwowzorem dzisiejszych sanatoriów[28]. Można, zatem wysnuć tezę, że tradycja budowy domów zdrojowych i letniskowych sięga starożytności.
Reasumując należy stwierdzić, że już w starożytności rozwój ruchu osobowego doprowadził do pojawienie jednostek zajmujących się jego obsługą. Czynnikiem stymulującym ich powstawanie i rozwój były potrzeby podróżnych. Przebywając poza stałym miejscem zamieszkania podróżni poszukiwali miejsca, w którym mogliby zjeść posiłek i bezpiecznie przenocować, nakarmić i napoić konie, naprawić uszkodzony pojazd. To właśnie te potrzeby stały się bodźcem do pojawienie się jednostek specjalizujących się w świadczeniu usług określanych współcześnie jako usługi hotelarskie, transportowe, gastronomiczne a nawet pośrednicko-organizatorskie. Miejsce i rodzaj zgłaszanych potrzeb zależały od celu podróży. Przykładem są wyjazdy w celach zdrowotnych czy wypoczynkowych, powodujące powstawanie obiektów umożliwiających zaspokajanie potrzeby wypoczynku czy poprawy zdrowia.
Nie bez znaczenia dla omawianej problematyki jest fakt, że w starożytności wykształciły się instrumenty prawne mające na celu ochronę życia, zdrowia i bagażu podróżnych. Powodem ich pojawienia się była potrzeba zapewnienia bezpieczeństwa osobom podróżującym w celach pokojowych. Jak już wyżej wspomniano, w starożytności ruch osobowy, w szczególności międzynarodowy napotykał na istotną barierę, jaką była wrogość miejscowej ludności do cudzoziemców, spowodowana obawą o własne bezpieczeństwo. To właśnie dla jej usunięcia wykształciły się w tym okresie powszechnie obowiązujące reguły mające na celu ochronę podróżnych przybywających w celach pokojowych Ochronę życia zdrowia i bagażu zapewniało przybyszom znane i respektowane przez wszystkie ludy w starożytności prawo „gościnności prywatnej” mające charakter sakralny. Pozwalało ono przybyszowi zwrócić się do mieszkańca odwiedzanej miejscowości i prosić go o udzielenie gościny, której w zasadzie nie wolno było odmówić. Udzielając gościny gospodarz, nie tylko obowiązany był dać przybyszowi nocleg i przytułek, ale, również zapewnić mu bezpieczeństwo. Z czasem pojęcie gościnności prywatnej uległo rozszerzeniu, polegającemu na tym, że gospodarz miał obowiązek udzielania ochrony przybyszowi nie tylko tak długo jak przebywał on w jego domu, ale przez cały czas pobytu w granicach jego włości, a nawet w granicach kraju gospodarza. Instytucja gościnności prywatnej miała również charakter sakralny. Gospodarz, który nie zapobiegł wyrządzeniu szkody przybyszowi lub, co gorsze sam mu taką szkodę wyrządził był narażony jako wiarołomca na gniew obrażonych bogów i na poniesienie wymierzonej przez nich kary[29].
Instytucja gościnności prywatnej zaspokajała potrzeby istniejącego obrotu osobowego tak długo, jak długo ruch ten był niewielki. Przestała jednak wystarczać, gdy rozwijający się obrót osobowy powodował systematyczny wzrost liczby przybyszów. Odwoływanie się ka...
obieq