4. wizje rzeczywistości międzynarodowej

4.1. Wielkie debaty

W SM nie istnieje jedna, powszechnie akceptowana teoria. Nie oznacza to jednak zaniechania wypracowywania koncepcji teoretycznych czy podejść badawczych. Służą temu konstruowane wizje rzeczywistości międzynarodowej (poznanie wiedzy o zjawiskach i procesach, jakie dominują w interakcjach międzynarodowych, uczestnikach polityki zagranicznej i międzynarodowej, ich wzajemnych oddziaływaniach oraz o systemie międzynarodowym, jego właściwościach strukturalnych i funkcjonalnych).

Wizje te dostarczają badaczowi wiedzę o tym, w jaki sposób winniśmy widzieć świat, jeżeli chcemy poznać to czego o nim nie wiemy.

Stworzenie wizji stawia przed badaczami konieczność przyjęcia pewnych założeń wyjściowych, które umożliwiają pojęciowe wyodrębnienie rzeczywistości międzynarodowej z pośród innych zjawisk społecznych.

Zadajemy przy tym pomocne pytania:

1.     jakie podmioty i relacje między nimi konstruują tę rzeczywistość; które z nich są podstawowymi uczestnikami życia międzynarodowego?

2.     jakie rodzaje interakcji zachodzą między nimi i które z nich są najważniejsze?

3.     co odróżnia sferę stosunków wewnętrznych od międzynarodowych?

4.     jakie są fundamentalne interesy (cele) uczestników życia międzynarodowego i czym są one determinowane (przyczyny)?

Odpowiedź na ww. pytania umożliwiają stworzenie wizji badanej rzeczywistości międzynarodowej. Mamy do czynienia w nauce o stosunkach międzynarodowych z wieloma wizjami - paradygmatami[1].

Cechą charakterystyczną SM jest równoległe współistnienie wielu paradygmatów, co świadczy o daleko idących różnicach w postrzeganiu tego segmentu rzeczywistości społecznej.

Po I wojnie światowej nauka o stosunkach międzynarodowych stała się dyscypliną akademicką, można wyróżnić w jej ramach trzy podstawowe nurty badawcze:

- klasyczny;

- modernistyczny;

- postmodernistyczny.

Związane są one z wielkimi debatami, fazami refleksji naukowej dotyczącej stosunków międzynarodowych. I tak mamy trzy wielkie debaty, oraz zapoczątkowanie czwartej debaty pod koniec zimnej wojny (według: Robert Jackson i Georg Sørensen, zaw. w publik. pt.: Wprowadzenie do stosunków międzynarodowych).

Debaty poniżej:

I. Pierwsza debata (klasyczna - lata 40. i 50.) między zwolennikami paradygmatu realistycznego i idealistycznego, wokół kwestii bezpieczeństwa międzynarodowego (pyt. o istotnego gwaranta i gwarancje bezp.) /świat widziany jako zatomizowany – zbiór wielu podmiotów i zależności między nimi oraz tarć – „jak bile na stole bilardowym”/.

Realiści wskazują na pozycję państwa definiowaną w kategoriach siły (power, państwo jest „samotnym i samowystarczalnym jeźdźcem”) oraz koncepcję równowagi siły (balance, podstawowy regulator interakcji między państwami).

Idealiści mówią o potrzebie przestrzegania przez państwa prawa międzynarodowego oraz idei stworzenia skutecznego systemu (podkreślają rosnącą rolę organizacji międzynarodowych w procesach międzynarodowych, jak np. procesy pokojowe), jako instrumentu łagodzącego istniejące antagonizmy.

II. Druga debata (modernistyczna - koniec lat 50., lata 60) dotyczy wymiany poglądów miedzy zwolennikami podejścia tradycyjnego (realiści, idealiści) a behawiorystami.

Krytyka podejść tradycyjnych zastosowanie metod badawczych, opartych na myśleniu spekulatywnym i subiektywnym, na przekonaniu, nie zaś na metodach naukowych, w których podstawą formułowania wniosków są mierzalne dane oraz dowody.

Kolejny przejaw próby budowy syntetycznej teorii domaga się potrzeby przyjęcia nowych metod wyjaśniających i przeniesienia badań na poziom systemu międzynarodowego, którego częścią są uczestnicy państwowi i niepaństwowi, łączące ich zależności, powiązania oraz ich następstwa.

Państwo traci pozycję „samotnego jeźdźca” (behawioryści) i staje się częścią „pajęczyny powiązań” w subsystemie międzynarodowym, który pod wpływem coraz wyraźniej zauważalnych nowych zjawisk i procesów (współzależność, transgraniczność, globalizacja) zaczął zmieniać swoją strukturę i charakter relacji międzypaństwowych. Odejście od atomistycznego widzenia świata do współzależności w modelu „pajęczyny zależności”.

Dwie pierwsze debaty oraz w mniejszym stopniu trzecią zdominował konflikt Wschód-Zachód.

III. Trzecia debata (postmodernistyczna, lata 70.) związana z badaniami na styku polityki i ekonomii [stąd nazwa tego paradygmatu/podejścia — międzynarodowa ekonomia polityczna (international political economy) utożsamiana z paradygmatem globalistycznym.

Badania te skupiają się na tym, kto ile posiada w ramach międzynarodowego systemu gospodarczego i politycznego, poddając krytyce system kapitalistyczny z pozycji głównie neomarksistowskch (I.Wallerstein).

Wytworzyła stan chaosu i braku modelu. Nurt postmodernistyczny (reprezentowany w głównej mierze przez globalistów, neomarkstów, strukturalistów), w przeciwieństwie do kierunków klasycznych (realizm/neorealizm, liberalizm/neoliberalizm, behawioryzm), ze względu na wewnętrzną różnorodność co do przedmiotu i metod badawczych, nakładających się wątków refleksji historycznych i filozoficznych oraz ich odniesień do postmodernistycznego świata i polityki światowej, jeszcze bardziej skomplikował status nauki o stosunkach międzynarodowych oraz pogłębił świadomość ograniczeń w budowaniu całościowej teorii naukowej.

IV. Czwarta debata (zainicjowana w latach 90) to krytyka kierunków tradycyjnych przez przedstawicieli nurtów alternatywnych, kierunku postpozytywistycznego.

W centrum uwagi znalazły się nowe zjawiska: rozpad państw, wojny domowe, terroryzm, demokratyzacja, czystki etniczne, interwencje humanitarne, bezpieczeństwo ekologiczne, feministyczna „rewolucja”.

Debata toczy się na dwóch poziomach:

- metodologicznym (w wymiarze ontologicznym)

- treściowym (wymiar epistemologiczny).

Skrajne stanowiska reprezentują behawioryści...