Brunon Hołyst- Kryminalistyka(1).pdf

Brunon Hołyst.

-ł- ,,„.,,

KRYMINALISTYKA

Wydanie VIII zmienione i rozszerzone

Warszawa 1996 Wydawnictwa Prawnicze PWN

Okładkę projektowała Ewa Łukasik

Redaktor Edward Rychcik Redaktor techniczny Beata Stelęgowska

691971

PRZEDMOWA

Tytuł dotowany przez Ministra Edukacji Narodowej

ISBN 83-86702-23-0.

• Jeżeli weźmie się pod uwagę, iż E. Locard ponad pól wieku temu w siedmiu tomach Traite de

Criminalistiąue (1931-1940) nie zdołał wyczerpać zagadnień dotyczących całokształtu

kryminalistyki, to tym bardziej dzisiaj, w okresie rewolucji naukowo-technicznej, znaczonej

prawdziwą eksplozją informacji z różnych dyscyplin nauk, właściwe ukształtowanie treści i zakresu

podręcznika, obejmującego możliwie obszerny zasób wiedzy z dziedziny metod przestępnych,

śledczych i profilaktycznych, jest zadaniem niezmiernie trudnym.

Badania de Solla Pirce'a ujawniły, iż od początku historii nauki ogłoszono miliony artykułów, a

liczba ich rośnie o 6% rocznie, tj. o ok. 600 tyś., i podwaja się co 10 lat.

Zjawisko eksplozji informacji przybiera wręcz przytłaczające rozmiary. Na całym świecie

ukazuje się ponad 100 tyś. czasopism naukowych. Tylko w zakresie fizyki publikuje się 120 tyś.

artykułów każdego roku, w zakresie chemii, biologii i medycyny kilkakrotnie więcej. Codziennie

na świecie drukuje się około 1500 stron tekstu poświęconego nowościom nauki i techniki w

wąskich dziedzinach przemysłu. Sytuację tę komplikuje dodatkowo fakt, iż w niektórych

dyscyplinach nauk już po upływie 3 lat wyniki badań tracą cechy nowości. Dla przykładu wymienić

można elektronikę czy metalurgię. W innych naukach okres ten trwa 4 lata (fizyka, inżynieria

chemiczna), 5 lat (mechanika, budownictwo, elektrotechnika), 7-8 lat (fizjologia, chemia). Również

rozwój współczesnej kryminalistyki, szczególnie zaś metod identyfikacji, powoduje, iż nowe

osiągnięcia wypierają bardzo szybko niejednokrotnie klasyczne nawet środki chemiczne czy

biologiczne. Tylko wyniki badań w nielicznych naukach (np. w geologii, botanice czy matematyce)

ulegają dezaktualizacji po upływie 10-11 lat.

W tych warunkach autor każdego podręcznika stoi wobec zagadnienia wyboru treści

informacyjnych, zakresu i układu materiału, uwarunkowanych celem i zadaniami pracy.

Podręcznik niniejszy uwzględnia przede wszystkim zakres wiedzy wymagany w ramach

programu dydaktycznego dla studentów wydziałów prawa

uniwersytetów. Jednakże podręcznik w obecnym kształcie został przygotowany także z myślą o

pracownikach organów ścigania karnego i wymiaru sprawiedliwości, którzy mogą czerpać zawarte

w nim informacje z interesującej ich dziedziny zwalczania przestępczości.

Układ niniejszego dzieła różni się znacznie od powszechnie przyjętych układów w innych

podręcznikach. Dość szeroko bowiem uwzględniono zagadnienia metod działania przestępnego i

metod śledczych, a także więcej uwagi poświęcono nowej problematyce profilaktyki

kryminalistycznej. Natomiast, aby przedstawić zasadnicze osiągnięcia współczesnej techniki

kryminalistycznej, trzeba było tylko syntetycznie ująć zagadnienia z nią związane, a obejmujące

bardziej rozległe dziedziny takich obszernych nauk specjalistycznych, jak fizyka, chemia, biologia

itp.

Wybór zagadnień ściśle technicznych został dokonany pod kątem widzenia potrzeby ogólnej

znajomości kryminalistyki. Stąd też w zasadzie nie opisywano szczegółowo metod laboratoryjnych,

których stosowanie zawsze pozostanie w rękach specjalistów-pracowników organów ścigania

karnego lub naukowców pracujących w instytutach i w szkołach wyższych.

Tak więc podręcznik stanowi próbę kompromisu pomiędzy przejawiającymi się w tej dziedzinie

tendencjami do pełnego wyczerpania problematyki a bardziej syntetycznym ujęciem tematu.

Wydanie VIII zostało uaktualnione i rozszerzone o nowe problemy. Konieczne stało się przede

wszystkim ukazanie najnowszych osiągnięć techniki kryminalistycznej i przedstawienie wyjątkowo

niebezpiecznych nowych objawów przestępczości. Po raz pierwszy uwzględniono „okienka"

problemowe, które w sposób istotny wzbogacają treść i zakres podręcznika.

Przypisy bibliograficzne i literatura uzupełniająca, podana po rozdziałach, wskażą Czytelnikowi

te opracowania, które dotyczą interesujących go szerzej zagadnień.

Sama koncepcja podręcznika nie uległa jednak zmianie, jak bowiem podkreślono w licznych

recenzjach w czasopismach polskich i zagranicznych - jest to udana próba nowego spojrzenia na

zagadnienie systematyki kryminalistyki.

Autor

Warszawa, w czerwcu 1995.

Część pierwsza

ZAGADNIENIA WSTĘPNE

Rozdział l POJĘCIE l ZAKRES KRYMINALISTYKI

Współczesne warunki walki z przestępczością wymagają stałego poszerzania znajomości metod

działania sprawców, doskonalenia metod ścigania karnego oraz wyprzedzania akcji przestępnej

przez bezpośrednie zapobieganie czynom naruszającym porządek prawny. Tak więc łącznie metody

przestępne, śledcze i profilaktyczne tworzą zamknięty system kryminalistyki. To uszeregowanie nie

jest przypadkowe. Dopiero bowiem znajomość metod przestępnych, która jest m.in. nieodzownym

czynnikiem efektywności ścigania karnego, pozwala także na rozwinięcie racjonalnego programu

profilaktyki.

Niewątpliwie osiągnięcia wielu nauk znajdują zastosowanie w walce z przestępczością, ale

kryminalistyka jest właśnie tą dziedziną wiedzy, która nie recypuje w sposób mechaniczny metod

badawczych wypracowanych prze; inne nauki, lecz twórczo adaptuje je do swoich celów. Dla

przykładu możm wymienić badania niewidocznych śladów w promieniach ultrafioletu czy pod

czerwieni, spektrografię, rentgenografię itp. Ponadto kryminalistyka opraco wuje własne metody

(np. daktyloskopia, psychologiczne zasady zbierani, i oceny osobowego materiału dowodowego

itp.) lub inicjuje podjęcie badai celem wykorzystania wyników różnych nauk dla zwiększenia

efektywność ścigania karnego.

Niesłuszna jest zatem zamieszczona w pracy naukowej, a obliczona chyb na tani efekt

publicystyczny, uwaga Ch. E. O'Hary i J. W. Osterburga, ż „kryminalistyka jest pasożytniczą

dziedziną wiedzy" (parasitical branch c knowledge)1.

Warto kilka słów polemicznych poświęcić tym autorom, którzy sprowz dzają zakres

kryminalistyki do zastosowania nauk fizycznych i chemicznyc w dziedzinie walki z przestępczością

(np. J. Grant, P. L. Kirk, R. T. Turner

1 Ch. E. O'Hara, J.W. Osterburg: Ań Introduction to Criminalistics. The application of ti

Physical Sciences to the Detection of Crime, New York 1972, s. XI.

W takim sformułowaniu - choć w moim przekonaniu błędnym -- tkwi pewien element uznania

samodzielności tej nauki, ponieważ nawet same procesy „zastosowania" zakładają specyfikę

przedmiotu, jego znajomość oraz wybór metod badawczych. Można przypuszczać, że o pominięciu

całej bogatej problematyki przedmiotu kryminalistyki, a w szczególności dominujących w niej

zagadnień taktyki, zadecydował rodzaj specjalizacji naukowej tych autorów.

Każda nauka rozumiana jako suma sprawdzonych eksperymentalnie informacji, które pozwalają

na sformułowanie przedmiotu badań i wykrycie praw rządzących zjawiskami, bierze swój początek

w indukcji, lecz na niej nie może się kończyć, bezprzedmiotowe bowiem byłoby tworzenie praw, z

których nie płynęłyby dedukcyjne wnioski dla ogółu zjawisk lub pewnej ich grupy.

Nie ulega wątpliwości, że zakres kryminalistyki sprowadza się do zagadnień związanych ze

ściganiem karnym i zapobieganiem przestępstwu. W związku z tymi zadaniami kryminalistyka

stosuje - podobnie jak inne nauki - metody zarówno indukcji, jak i dedukcji. Poznanie np. metod

działania przestępnego następuje w drodze badań empirycznych, natomiast wiele założeń taktyki

śledczej jest już wynikiem stwierdzonych prawidłowości, a więc procesu rozumowania

dedukcyjnego.

Kryminalistyka korzysta pomocniczo z osiągnięć innych nauk, co obserwuje się w różnych

dziedzinach. Metody statystyczne np. znajdują zastosowanie w ekonomii, socjologii, psychologii,

nawet medycynie. Ten fakt jednak bynajmniej nie osłabia samodzielności wymienionych nauk.

Ogólny postęp w dziedzinie nauk technicznych i przyrodniczych wywiera duży wpływ na

kształtowanie się nowych możliwości badawczych w zakresie kryminalistyki. Elektroniczne

maszyny cyfrowe otwierają szerokie perspektywy dla efektywniejszego działania służby

informacyjno-rozpoznawczej. Maszyna cyfrowa jest dziełem elektronika, ale zastosowanie jej do

celów służby śledczej wymaga zaprogramowania odpowiednich informacji przez kryminalistyka.

Kryminalistyka jako nauka jest stosunkowo młoda, sięga bowiem XIX w., ale dlatego ma

możność i powinna recypować najnowocześniejsze metody nauk technicznych i przyrodniczych. Z

tego też względu na kryminalistykach ciąży obowiązek szybkiej adaptacji osiągnięć tych nauk dla

celów rozwoju reprezentowanej przez nich dyscypliny.

W literaturze fachowej często wymienia się jako pojęcia równorzędne określenia „taktyka" i

„technika" z przymiotnikami „śledcza" oraz „przestępna". Wymaga więc na wstępie podkreślenia

fakt, iż taktyka - chociaż w poważnym stopniu uwarunkowana jest możliwościami technicznymi -

spełnia rolę nadrzędną w stosunku do techniki. Właśnie taktyka - wbrew mylącej terminologii -

rozumiana jako ogólny plan i raczej strategia działania decyduje o wyborze konkretnych środków

technicznych, które mają przyczynić się do realizacji założonego celu finalnego. Ostatecznym

celem taktyki śledczej jest wykrycie sprawcy, m.in. dzięki zastosowaniu odpowiednich metod tech-

nicznych, i przedstawienie sądowi ujawnionych i zabezpieczonych środków dowodowych. Taktyka

opracowuje podstawowe założenia i zasady kryminalistyki, które są realizowane m.in. dzięki

odpowiednim środkom technicznym.

W świetle powyższego wywodu zrozumiały jest fakt nadrzędnego usytuowania taktyki śledczej

wobec techniki śledczej, chociaż nadrzędności tej nie należy rozumieć jako bezwyjątkowej. W

niektórych przypadkach właśnie technika śledcza - z wszelkimi możliwościami oraz ograniczeniami

- może determinować do pewnego stopnia wybór określonej taktyki. Mówiąc zatem o

bezsprzecznie nadrzędnej funkcji taktyki śledczej wobec techniki należałoby jednocześnie

podkreślać interakcyjny dwukierunkowy charakter powiązań istniejący pomiędzy obu obszarami

problemowymi.

Odrębną kwestię, dość szeroko poruszaną w literaturze przedmiotu, stanowi zagadnienie wyboru

taktyki śledztwa. O ile przyjąć można, iż wybór odpowiedniej techniki śledczej uwarunkowany jest

w dużym stopniu zdecydowaniem się na określoną taktykę, o tyle kryteria doboru samej taktyki

śledczej nie są wystarczająco jasno sprecyzowane. To bardzo istotne zagadnienie, zarówno z punktu

widzenia teorii, jak i praktyki kryminalistycznej, jest niewątpliwie problemem o charakterze

metodologicznym i na tej właśnie płaszczyźnie powinien być rozpatrywany.

Wydaje się, iż istnieją dwa możliwe sposoby podejścia do kwestii wyjaśnienia kryteriów wyboru

określonej taktyki śledczej. Po pierwsze, można przyjąć, iż reguły dotyczące wyboru czy też

selekcji optymalnej taktyki śledczej zawierają się w obrębie wiedzy o samej taktyce śledczej. W

takim przypadku wiedza o regułach wyboru stanowiłaby swojego rodzaju „metanaukę" o taktyce

śledczej, obejmującą swym zakresem wiedzę o prawidłowościach, zasadach i metodach doboru

właściwej taktyki przy uwzględnieniu wszystkich dostępnych cech sytuacyjnych analizowanego - w

toku postępowania dowodowego - zdarzenia.

Drugim możliwym wyjściem jest usytuowanie wiedzy dotyczącej zjawisk związanych z wyborem

określonej taktyki śledczej poza wiedzą o samych taktykach. W takiej sytuacji mielibyśmy do

czynienia z powstaniem odrębnego działu problemowego w obrębie kwestii procedury śledczej,

który można by określić mianem metodyki śledztwa. Zajmowałby on w stosunku do taktyki

śledztwa pozycję nadrzędną w tym sensie, iż wiedza w nim zawarta decydowałaby o wyborze

konkretnej taktyki śledztwa i o wszelkich związanych z takim wyborem konsekwencjach.

Metodyka śledztwa obejmowałaby zatem bardzo szeroki zakres wiedzy ogólnej oraz system

uniwersalnych reguł i operacji myślowych odnoszących się do czynności podejmowania decyzji.

Takie ujęcie obszaru problemowego metodyki śledztwa bliskie jest współczesnym poglądom na

przedmiot i zadania kryminalistyki. Przedmiotem badania kryminalistyki są natomiast wzajemne

związki i wzajemne oddziaływania obiektów materialnych oraz wzajemne oddziaływania i stosunki

ludzi.

W literaturze amerykańskiej uważa się, iż kryminalistyka jest zastosowaniem wielu dyscyplin

naukowych w jednym wspólnie zorganizowanym, podporządkowanym regułom dowodzenia -

ciągu czynności, ukierunkowanym na ustalenie niewinności lub winy oskarżonego2.

Tak więc metodyka śledztwa obejmowałaby ogólną i specjalistyczną wiedzę, na podstawie której

byłyby podejmowane odpowiednie decyzje polegające na wyborze optymalnej taktyki śledczej.

Wybór ten obejmowałby różne rodzaje taktyk oraz czynności składowych, a mianowicie:

1) taktykę rozpoznawczą: a) formy rozpoznawania, b) metody rozpoznawcze, c) taktyczne

schematy działań rozpoznawczych;

2) taktykę wykrywania: a) model działań, b) formę działań, c) metody działań, d) wersję śledczą i

operacyjną, e) zasady typowania sprawców na podstawie wersji, f) schematy taktyczne

wykrywania;

3) taktykę udowadniania: a) metodykę wykorzystania osobowych źródeł dowodowych, b)

metodykę wykorzystania rzeczowych źródeł dowodowych,

c) metodykę wykorzystania źródeł informacyjnych w procesie dowodzenia,

d) schematy taktyczne czynności dowodowych3.

Wiedza niezbędna dla dokonania odpowiednich wyborów obejmować powinna szeroki zakres

informacji z dziedziny kryminalistyki i kryminologii. Bardzo ważne w tym kontekście są dane z

zakresu wiktymologii, symptomatologii i etiologii przestępstw. Wyniki badań wiktymologicznych

przydają się w wielu przypadkach bezpośrednio. Były one najwcześniej stosowane jako wiedza o

osobie poszkodowanego, która jest częstokroć punktem wyjścia w procesie wykrywania przestępcy.

Szczególnie istotną rolę w obrębie metodyki śledztwa odgrywa zagadnienie podejmowania

decyzji przejawiające się w praktyce w dokonywaniu wyborów optymalnych taktyk śledczych.

Podejmowanie decyzji jest czynnością polegającą na wyborze określonego rodzaju działania ze

zbioru działań możliwych4. Podejmowanie decyzji jest ściśle związane z poznawaniem i

motywacją, ponieważ w skład czynności decyzyjnych wchodzą zarówno procesy poznawcze, takie

jak formułowanie możliwych wariantów działania czy przewidywanie konsekwencji decyzji, jak i

procesy motywacyjne, takie jak ocena wartości skutków działania, która jest uwarunkowana

dominującymi motywami. Pomimo jednak związków pomiędzy podejmowaniem decyzji a

poznaniem i motywacją czynność dokonywania wyborów ma wiele cech jej tylko właściwych.

Szczególnie ważne, z uwagi na interesujące nas zagadnienie metodyki

2 K. P. O'Brien, R. C. Sullivan: Criminalistics. Theory and Practice, Boston 1976.

3 T. Hanausek: O przedmiocie kryminalistyki, „Acta Universitatis Wratislaviensis". Prawo.

CXXV, Wrocław 1985, s. 67 i nast.; por. tegoż Zarys taktyki kryminalisty cznej, Warszawa 1994, s.

16.

4 J. Kozielecki: Czynność podejmowania decyzji, (w) T. Tomaszewski (red.): Psychologia,

Warszawa 1978.

śledczej, jest rozpatrywanie czynności podejmowania decyzji ryzykownej, czyli takiej, w której

brak jest pewności co do osiągnięcia pożądanych wyników. We współczesnej psychologii twierdzi

się, iż decyzje podejmowane w warunkach ryzyka są zdeterminowane przez dwa czynniki:

1) użyteczność wyników,

2) subiektywne prawdopodobieństwo otrzymania pożądanych wyników.

Użyteczność to subiektywna wartość wyniku, natomiast subiektywne prawdopodobieństwo to

stopień pewności, czyli przekonania podmiotu, że zaistnieje określony stan rzeczy i że w związku z

tym uzyska się określony wynik działania. Dopiero po ustaleniu tych dwóch zmiennych może

zostać podjęta decyzja w sytuacji ryzykownej.

W sytuacji ryzyka istnieje możliwość wyboru dwu lub więcej działań ryzykownych. Każde z nich

prowadzi do kilku wyników, których użyteczność i subiektywne prawdopodobieństwo są dokładnie

określone. Dostępne w danej sytuacji działania różnią się od siebie poziomem ryzyka, przy czym w

psychologii brak jest w chwili obecnej powszechnie przyjętej metody pomiaru wielkości ryzyka.

Najczęściej ryzykowność działania ocenia się za pomocą czterect następujących kryteriów:

1) Straty: ryzyko jest tym większe, im większe straty można ponieść w przypadku zdecydowania

się na określone działania. W tym przypadki bierze się pod uwagę najgorszy wynik działania.

2) Oczekiwane straty: ryzyko jest tym większe, im większe są oczekiwani straty, które oblicza się

mnożąc użyteczność wyniku najgorszego przez praw dopodobieństwo otrzymania tego wyniku.

3) Rozpiętość wyników: ryzyko jest tym większe, im większa jest roz piętość pomiędzy

najlepszym i najgorszym rezultatem działania.

4) Wariantowość wyników: ryzyko jest tym większe, im większa jes wariantowość wyników.

W konkretnej życiowej sytuacji wybór któregokolwiek z czterech zaprezen towanych kryteriów

zależy na ogół od rodzaju sytuacji decyzyjnej oraz różni indywidualnych występujących pomiędzy

ludźmi.

Mając na uwadze interesujące nas zagadnienie metodyki śledczej, należ rozpatrzyć czynność

podejmowania decyzji w aspekcie wchodzących w j< skład procesów. Można stwierdzić, iż składa

się ona z trzech głównyc procesów decyzyjnych:

1) procesu wartościowania wyników,

2) procesu określania ich prawdopodobieństwa subiektywnego, « 3) procesu wyboru działania.

Jedynie trzeci spośród wymienionych procesów jest procesem stricte dec zyjnym; dwa pierwsze

należy zaliczyć natomiast do procesów przeddecyz) nych.

, Proces wartościowania rezultatów polega na ocenie ich użyteczności, pr: czym, jak już

wcześniej stwierdzono, użyteczność jest subiektywną wartość

różnorodnych konsekwencji czynności. Według teorii T. Tomaszewskiego nie tylko wyniki, lecz

również same czynności mają określoną użyteczność5.

W trakcie podejmowania decyzji ludzie biorą pod uwagę zarówno użyteczność czynności, jak i

użyteczność jej wyniku.

Poziom użyteczności czynności i jej rezultatów może ulec modyfikacji wraz ze zmianą stanu

motywacyjnego podmiotu. Ten sam obiekt może mieć zatem różną użyteczność dla tego samego

człowieka.

Prawdopodobieństwo subiektywne jest oceniane nie tylko w sytuacjach decyzyjnych, lecz

również w trakcie przebiegu czynności poznawczych, takich jak spostrzeganie czy myślenie.

Prawdopodobieństwo subiektywne można zdefiniować jako stopień przekonania jednostki, iż

zajdzie określone zdarzenie. Ten rodzaj prawdopodobieństwa należy odróżnić od

prawdopodobieństwa obiektywnego, które można określić jako względną częstość zdarzeń.

Wybór działania jest procesem w ścisłym tego słowa znaczeniu decyzyjnym, w którym człowiek

ocenia atrakcyjność poszczególnych działań i akceptuje najbardziej korzystne spośród nich. W

procesie tym stosowane są pewne strategie kombinacji użyteczności i prawdopodobieństwa

subiektywnego, które pozwalają wybrać optymalne działanie.

W literaturze wyróżnia się cztery strategie postępowania6:

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: