Andrzej Wojciechowski

ZASTOSOWANIA  TEORII  SYSTEMÓW

W  LOGISTYCE 

Bydgoszcz – 2008

WPROWADZENIE

Działania logistyczne zawsze towarzyszyły społecznościom ludzkim, chociaż zakres przedmiotowy pojęcia „logistyka” ulegał zmianie.

Powszechnie przyjmuje się, że logistyka wywodzi się ze sfery wojskowej, chociaż
w literaturze możemy znaleźć informacje dotyczące jej miejsca w sferze cywilnej.

              W praktyce przedsiębiorstw koncepcje logistyczne wykorzystywane są coraz częściej
i na coraz większą skalę. Na łamach literatury oraz licznych konferencjach prowadzona jest dyskusja, która upowszechnia koncepcje logistyczne w środowiskach gospodarczych oraz naukowych.

Instytucjonalnym uznaniem logistyki było wpisanie jej do wykazu kierunków studiów[1]. Oczywiście wpisanie logistyki jako kierunku studiów nie oznacza automatycznego uznania jej jako dyscypliny naukowej. Kolejnym krokiem było opublikowanie przez Radę Główną Szkolnictwa Wyższego projektu standardu kształcenia na kierunku studiów logistyka[2]. W standardzie zostały określone dwie „ścieżki” kształcenia tzw. inżynierska[3]
i licencjacka, przez co logistyka została zaliczona do dziedziny nauk technicznych i nauk ekonomicznych.

              Koncepcje logistyczne wdrażane w przedsiębiorstwach ograniczają się bardzo często do operacyjnej strony logistyki, czyli funkcji zorientowanej na podstawowe procesy techniczne i ekonomiczne w sferze przepływu dóbr materiałowych. Jednak na rynku działają firmy, które zintegrowały procesy i funkcje logistyczne i zorientowały swoją działalność na osiąganie celów strategicznych.

              Rozwój technologii informatycznych stworzył warunki do integracji przedsiębiorstw w ramach łańcuchów i sieci gospodarczych w celu osiągnięcia wysokiej efektywności
i konkurencyjności poszczególnych ogniw oraz całego układu.

Oprócz procesów informacyjnych właśnie procesy logistyczne integrują partnerów
w łańcuchach i sieciach gospodarczych.

              W praktyce sił zbrojnych logistyka funkcjonuje powszechnie i jest wdrożona na wszystkich szczeblach organizacyjnych, a wyzwaniem które przed nią stoi to funkcjonowanie w warunkach „wojny informacyjnej” i związane z tym budowanie wojskowych sieci logistycznych.

              Na rynku wydawniczym można spotkać szereg publikacji z obszaru szeroko pojętej logistyki, w których autorzy przekonują, że logistyka jest kluczem do poprawy efektywności
i konkurencyjności, ilustrując to przykładami firm, które dzięki logistyce odniosły sukces.

Podczas licznych kongresów i sympozjów zwykle przedstawiane są rozwiązania logistyczne, wdrożone przede wszystkim w dużych korporacjach, które bardzo trudno jest przenieść na grunt innych przedsiębiorstw.

W procesie kolejnych reorganizacji logistyki wojskowej duża część zamierzeń wdrażana jest metodą prób i błędów.

Zasadniczą podstawą wyboru problemu badawczego była analiza literatury z obszaru logistyki, tematyka kongresów i konferencji logistycznych oraz referaty prezentowane na nich przez teoretyków i praktyków oraz wiedza i doświadczenie własne autora.

Uzasadnienie wyboru problemu badawczego

Pomimo tego, że wielu badaczy wskazuje na logistykę jako kategorię nauki lub wiedzy, to nie doczekała się ona jeszcze tak w Polsce jak i na świecie merytorycznych podstaw i teorii. Wskazuje na to P.Blaik pisząc[4]: „Logistyka, ze względu na swój interdyscyplinarny charakter oraz stosunkowo skromny polski rodowód, jest dziedziną w wielu aspektach kontrowersyjną i wymagającą intensywnych oraz kompleksowych badań”.

Wydaje się, że wynika to przede wszystkim z preferowania podejścia pragmatycznego do logistyki wywodzącego się ze sfery militarnej a pomijania jej pierwotnego nurtu matematyczno-filozoficznego. Stąd rozwój wiedzy logistycznej na bazie doświadczeń praktycznych jest bardzo powolny.

Ponieważ logistyka jako nauka dopiero się rodzi, stąd nie dysponuje ona dostatecznie rozwiniętym i uporządkowanym zbiorem podstawowych założeń oraz kategorii analitycznych (terminy teoretyczne) i twierdzeń, na gruncie których mogłaby dokonywać się wymiana myśli oraz synteza osiąganego dorobku teoretycznego i praktycznego.

Wydaje się, że wynika to przede wszystkim z preferowania podejścia pragmatycznego do logistyki wywodzącego się ze sfery militarnej a mniejszego zainteresowania jej pierwotnym nurtem – matematyczno – filozoficznym.

Istotne znaczenie dla opracowania teorii i rozwoju logistyki będzie miało przyjęcie filozoficznej koncepcji poznania. Zatem niezmiernie ważnym zadaniem logistyki jako dyscypliny naukowej jest stworzenie możliwie spójnego zbioru założeń ontologicznych, epistemologicznych i aksjologicznych[5].

Analizując zmianę podejścia do przedmiotu logistyki można stwierdzić, że obecnie jej ujęcie procesowe jest prawie powszechnie akceptowane ale brak jest kompleksowych opracowań, których przedmiotem badań byłoby procesy logistyczne.

Nie można jednak rozpatrywać procesów logistycznych bez systemów,
w których są one realizowane. Procesy stanowią istotę funkcjonowania systemów, w tym oczywiście logistycznych[6]. Pojęcie systemu wykorzystywane bardzo często w różnego rodzaju publikacjach z dziedziny logistyki także nie zawsze jest adekwatne do jego semantyki.

Systemy logistyczne są systemami działania przyjmującymi różne formy. Obecnie coraz częściej systemy przyjmują formę łańcuchów i sieci działania. Współcześnie nastąpił olbrzymi wzrost zainteresowania optymalizacją procesów właśnie w łańcuchach i sieciach działania. Problem łańcuchów i sieci działania wymaga także pogłębionych badań.

System i proces logistyczny składa się z układu logicznego oraz układu technicznego (fizycznego, materialnego). Nie można więc w badaniach systemów i procesów logistycznych - co jest powszechną praktyką stosować takich samych metod jak w badaniach obiektów technicznych. W badaniach systemów logistycznych łączne rozpatrywanie obydwu układów logicznego i układu technicznego powinno być obowiązującą regułą metodologiczną.

Zatem podstaw teoretycznych dla układu technicznego należałoby poszukiwać
w teorii systemów, natomiast dla układu logicznego w prakseologii.

Metody badawcze stosowane w logistyce

Kształtująca się dopiero dyscyplina logistyki jako nauki oraz specjalność naukowa nie dysponuje dostatecznie rozwiniętym aparatem poznawczym i metodologicznym.

Jak dotąd w logistyce dominuje empiryczna strategia badawcza, wnioskowanie indukcyjne przez analogię, wzorowania się na sprawdzonych w praktyce rozwiązaniach stosowanych w wiodących organizacjach wojskowych, gospodarczych i uogólnień doświadczeń firm doradczych.

Strategia empiryczna jest z natury rzeczy zorientowana na analizę realnych systemów
i procesów logistycznych. Jest więc ona ograniczona jedynie do badań cech systemów
i procesów, które dają się bezpośrednio postrzegać, albo są zapisane w dokumentach. Rzetelne prowadzenie badań empirycznych rzeczywistego przebiegu zjawisk w logistyce możliwe jest w niewielkim zakresie i wymaga długotrwałych, systematycznych, wielokrotnie powtarzanych obserwacji i żmudnych opracowań zgromadzonego materiału.

Należy jednak zdawać sobie sprawę z tego, że warunki funkcjonowania systemów
i realizacji procesów logistycznych są bardzo dynamiczne i stąd uzyskane wyniki badań mogą być często mało użyteczne.

Strategia empiryczna dostarcza modeli empirycznych oraz danych do tworzenia modeli matematycznych, przede wszystkim symulacyjnych. Modele empiryczne mają często postać modeli statystycznych lub stochastycznych.

Obok dominującej obecnie strategii empirycznej logistyka powinna szerzej wykorzystywać strategie konceptualną i formalną.

Strategia konceptualna polega na szerokiej refleksji teoretycznej i jest metodologią stosującą zarówno indukcję jak i dedukcję. Jest ona bardzo luźno i tylko wycinkowo związana z empirią i wykorzystuje raczej jakościowe metody i techniki badań. Dostarcza hipotez
i modeli teoretycznych[7].

Z kolei strategia formalna, która może być wykorzystywana w logistyce to wszelkie kwantytatywne metody i techniki badań wykorzystujące teorię systemów, badania operacyjne, logikę matematyczną, cybernetykę i matematykę.

Strategia formalna dostarcza modeli. W badaniach logistyki powinny być przede wszystkim wykorzystywane modele: prakseologiczne, cybernetyczne, semantyczne, logiczne, symulacyjne.

Dotychczas w logistyce strategia formalna jest wykorzystywane raczej do badania zagadnień cząstkowych i stosunkowo prostych. Wydaje się jednak, że zastosowanie do badań modeli prakseologicznych pozwoli na kompleksowe badanie systemów i procesów logistycznych. Modele prakseologiczne dotychczas nie znalazły zastosowania do badań systemów (łańcuchów i sieci działania) i procesów logistycznych. Można je zaliczyć do grupy modeli logicznych i stosunkowo prostych. J. Konieczny stawia hipotezę, że tylko modele najprostsze, ale skuteczne pozwolą na sprawną identyfikację i ocenę systemów, procesów
i ich cech[8].

Wymienionych wyżej strategii badawczych nie można traktować w sposób wyizolowany. Powinny się one wzajemnie uzupełniać, wspomagać i być komplementarne
w badaniach systemów i procesów logistycznych.

Szczególna uwaga powinna być zwrócona na stosowanie w badaniach logistyki strategii konceptualnych (spekulatywnych) i formalnych oraz doskonalenie strategii empirycznych.

Należy jednak zaznaczyć, że rozwój metodologii formalnej napotyka na bariery wynikające z natury systemu logistycznego, który jest systemem społeczno-technicznym. Nie można więc stosować do niego poglądów wywodzących się z monizmu co jest powszechną praktyką a stosować podejście dualistyczne.

1.3. Wnioski

1. Logistyka poszukuje merytorycznych podstaw i własnej teorii.
2. W badaniach logistyki preferowane jest podejście pragmatyczne, natomiast mniejsze zainteresowanie znalazło podejście filozoficzno-matematyczne.
3. Brak jest opracowania podstaw filozoficznych logistyki.
4. Brak jest kompleksowych opracowań, których przedmiotem byłyby systemy
   i realizowane w ich ramach procesy logistyczne.
5. W rozważaniach o systemach i procesach logistycznych nie rozpatruje się łącznie układu technicznego i układu logicznego. Obydwa układy rozpatruje się jak układy techniczne.
6. Brak jest w literaturze koncepcji zastosowań teorii systemów w logistyce.
7. Brak jest w literaturze koncepcji zastosowań prakseologii w logistyce.
8. W badaniach logistyki dominuje empiryczna strategia badawcza.
9. Strategia formalna wykorzystywana jest do badań zagadnień cząstkowych
   i stosunkowo prostych.
10. Do badań logistyki nie wykorzystuje się szerzej strategii konceptualnej.
11. Modele prakseologiczne wywodzące się z teorii systemów nie znalazły zastosowania do badań systemów (łańcuchów, sieci logistycznych) i procesów logistycznych.
12. W badaniach logistyki nie wykorzystuje się metod wielokryterialnych wywodzących się z teorii systemów.

Wymienione powyżej wnioski, wskazujące na niedomagania w rozwoju logistyki powodują że:

-          teoria logistyki rozwija się bardzo powoli;

-          do badań systemów i procesów logistycznych w niewielkim stopniu wykorzystuje się metody badań wywodzące się z teorii systemów;

-          brak jest narzędzi, które umożliwiałyby w praktyce: porównywanie systemów lub procesów, wybór operatora usług logistycznych, analizy ofert zakupu urządzeń technicznych systemów logistycznych.

Hipoteza Badawcza

              Analiza literatury z obszaru logistyki, tematyka kongresów i konferencji logistycznych oraz referaty prezentowane na nich przez teoretyków i praktyków oraz przemyślenia własne autora pozwoliła na sformułowanie następującej hipotezy badawczej:

Istnieje możliwość zastosowania w logistyce teorii systemów i prakseologii, które stworzą podstawy rozwoju teorii logistyki.

Cel, przedmiot badań i metody badawcze zastosowane w pracy

Głównym celem niniejszej pracy było opracowanie koncepcji zastosowań teorii systemów i prakseologii w logistyce.

Realizacja celu głównego wiązała się z osiągnięciem celów cząstkowych:

-          analizy koncepcji filozoficznych, które dałyby podstawę do pogłębienia teorii logistyki;

-          opracowania koncepcji zastosowań teorii systemów w logistyce;

-          opracowania koncepcji zastosowań prakseologii w logistyce;

-          opracowania modeli prakseologicznych wywodzących się z teorii systemów;

-          opracowania koncepcji zastosowania metod wywodzących się z teorii systemów do badań systemów i procesów logistycznych.

Przedmiotem badań zaprezentowanych w niniejszym opracowaniu były systemy
i procesy logistyczne.

Jako główną strategię badawczą w procesie opracowania koncepcji zastosowań teorii systemów i prakseologii w logistyce wykorzystano strategię konceptualną stosując przede wszystkim metodę dedukcji. Podstawową regułą metodologiczną będzie łączne rozpatrywanie układu logicznego i układu technicznego systemów logistycznych co wymagało podejścia dualistycznego.

W procesie opracowania koncepcji badań procesów logistycznych jako główne wykorzystano metody badawcze wielokryterialne z grupy strategii formalnych wywodzące się z teorii systemów.

W rozważaniach o procesach logistycznych, sięgnięto w niektórych przypadkach do zastosowań cywilnych. Wynikało to z tego, że chociaż logistyka jest jedna, obserwuje się sztuczne rozdzielenie jej na logistykę wojskową i logistykę cywilną, traktując je wręcz jako odrębne dziedziny nauki. Rozwój logistyki wojskowej i logistyki cywilnej odbywa się do tej pory w pewnej izolacji co powoduje, że zwykle „cywilna” myśl logistyczna prezentuje obojętność wobec problematyki obronnej i względną obojętność wobec dorobku polskiej
i zagranicznej logistyki wojskowej. Z kolei praktycy wojskowi, a niekiedy także przedstawiciele nauki są przekonani o znikomej przydatności wytworów myśli i dorobku praktycznego logistyki cywilnej. Także przypadki podjęcia badań jednocześnie w obszarze logistyki cywilnej i wojskowej występują sporadycznie.

...