K. Dola, Krzeszów Cysterski - Krzeszów Benedyktyński (1242-1946), Perspectiva - Legnickie Studia Teologiczno-Historyczne, nr 1, 2002.pdf - Dokumenty zrodla polskie - piotrzachu69

K S . K AZIMIERZ D OLA

P ERSPECTIVA

Legnickie Studia

Teologiczno-Historyczne

Rok I 2002 Nr 1

K S . K AZIMIERZ D OLA

KRZESZÓW CYSTERSKI

KRZESZÓW BENEDYKTYÑSKI (1242-1946)*

Zakon cysterski cieszy siê w Polsce od oko³o 20 lat nies³ab-

n¹cym zainteresowaniem. Uniwersytet Adama Mickiewicza

w Poznaniu jest g³ównym orodkiem badañ nad dziejami tego

zakonu w Polsce. Przy tamtejszym Instytucie Historii powsta³

zespó³ do badañ nad histori¹ i kultur¹ cystersów w Polsce

g³ówny organizator co kilka lat odbywanych ogólnopolskich

sesji naukowych (B³a¿ejowo k. Poznania 1985, Gniezno 1987,

Poznañ 1993, Mogi³a 1998, Koronowo 2000, Pelplin 2001)

edycji, która jest feno-

menem na skalê europejsk¹, stwierdza siê, ¿e ci¹gle istnieje

potrzeba pog³êbionych studiów nad cystersami

Wyk³ad wyg³oszony podczas sympozjum, jakie odby³o siê w dniu 2 czerw-

ca 2002 r. w Krzeszowie.

Zob. A. M. W YRWA . Sesja naukowa z okazji 725. rocznicy powstania opac-

twa cysterskiego w Pelplinie pt. Kulturotwórcza rola cystersów w Kociewie.

Nasza Przesz³oæ 97:2002 s. 381 n.

Monasticon Cisterciense Poloniae . T. I-II. Red. A. M. W YRWA , J. S TRZELCZYK ,

K. K ACZMAREK . Poznañ 1999 w tym opracowanie: H. D ZIURLA . Krzeszów . T. II

s. 164-188.

W YRWA , jw. 382.

Mimo opublikowania materia³ów z tych spotkañ oraz wyda-

nia w 1999 r. Monasticon Cisterciense Poloniae z okazji 900.

rocznicy za³o¿enia zakonu (rok 1098)

Krzeszów cysterski Krzeszów benedyktyñski (1242-1946)

I. BENEDYKTYÑSKIE POCZ¥TKI

. Pocz¹tki klasztoru w Krzeszowie s¹ benedyktyñ-

skie. W 1242 r. ksiê¿na Anna, wdowa po bohaterze spod Le-

gnicy ksiêciu Henryku Pobo¿nym, przekaza³a benedyktynom

z czeskiego klasztoru Opatowice pas lasów zwany Cressebor,

co J. Heyne wywodzi od kresów i t³umaczy jako Grenz-

wald

, a I. Koøán z czeska jako Køesobor nazwa, która mia-

³aby powstaæ z po³¹czenia wyrazów krzesaæ (czeskie køesat)

i bor, bliskie rosyjskiemu borba bój, znaczy³aby wiêc wsz-

czynaæ bój

. Etymologia Heynego wydaje siê naturalniejsza

i bli¿sza prawdy.

Nie wiemy ani kiedy, ani ilu zakonników przyby³o do klasz-

toru. W 1254 r. wymienione jest claustrum ad honorem Dei et

beati Laurentii . Dawna tradycja lokuje ten pierwotny, drew-

niany klasztor w Krzeszówku. Klasztor ten de Cresovbor

ordinis sancti Benedicti ksi¹¿ê Boles³aw Rogatka w 1256 r.

wyposa¿y³ w 200 ³anów frankoñskich, czyli oko³o 5 tys. hek-

tarów

N. L UTTEROTTI . Abtei Grüssau . Grüssau 1941; H. D ZIURLA . Krzeszów. Stu-

dium historyczno-architektoniczne . Wroc³aw 1961; A. R OSE . Kloster Grüssau .

Stuttgart Aalen 1974; T EN ¯ E . Schlesisches Klosterbuch. Grüssau. Benedicti-

ner, dann Zisterzienserabtei . Jahrbuch der schlesischen Friedrich-Wilhelms

Universität zu Breslau 24:1983 s. 97-126; album z kilku artyku³ami: Krzeszów

uwiêcony ³ask¹ . Red. H. D ZIURLA , K. B OBOWSKI . Wroc³aw 1997; podobnie al-

bum: Krzeszów europejska per³a baroku . Red. H. D ZIURLA , I. K OØÁN , J. W RABEC .

Legnica 2001; T. F ITYCH . Cystersi w Krzeszowie jako propagatorzy kultu w.

Józefa na l¹sku . Colloquium salutis 10:1978 s. 121-146; T EN ¯ E . Opactwo cy-

stersów krzeszowskich czo³owy orodek polskiej kontrreformacji . Sobót-

ka 41:1986 z. 4 s. 539-559.

I. K OØÁN . £askami s³yn¹ca Madonna Krzeszowska . W: Krzeszów europej-

ska per³a baroku . Red. H. D ZIURLA , I. K OØÁN , J. W RABEC . Legnica 2001 s. 19. Jest

te¿ mo¿liwa etymologia odimienna, na co pozwala nazwa trzykrotnie powtó-

rzona: Schlesisches Urkundenbuch . Bearb. W. I RGANG . Bd. II. Köln 1977-1984 nr

230: Cressebor, ale nr 383: Cresofbor (1249 r.), Bd. III nr 110: Cresowbor (1254

r.) i nr 191: Cresowbor (1256 r.).

R OSE . Schlesisches Klosterbuch . s. 98; H EYNE , jw. s. 394.

Krzeszów doczeka³ siê w ostatnich latach kilku dobrych

opracowañ, tak ca³ociowych syntez, jak i artyku³ów proble-

mowych

J. H EYNA . Dokumentirte Geschichte des Bisthums und Hochstiftes Breslau .

Bd. I. Breslau 1860 s. 293.

K S . K AZIMIERZ D OLA

. Zagospodarowanie i obsadzenie tych

dwu blisko siebie po³o¿onych fundacji, najprawdopodobniej

przekracza³o mo¿liwoci konwentu opatowickiego i w 1289 r.

benedyktyni odsprzedali ksiêciu Bolkowi I widnicko-jawor-

skiemu za 240 marek srebra wszystkie otrzymane ziemie. Bol-

ko zwróci³ siê do cystersów, do klasztoru w Henrykowie, gdzie

siê wychowywa³, gdzie otrzyma³ wykszta³cenie i formacjê re-

ligijn¹.

II. OPACTWO CYSTERSKIE

Rozmowy na temat przejêcia fundacji przez cystersów zo-

sta³y zapewne podjête bezporednio po odejciu benedykty-

nów, bo ju¿ w wigiliê w. Wawrzyñca 9 sierpnia 1292 r. przy-

by³a do Krzeszowa pierwszy grupa mnichów cysterskich: opat

Teodoryk i 12 zakonników, a 8 wrzenia, w dzieñ Narodzenia

NMP tego¿ roku, biskup wroc³awski Jan III Romka dokona³

konsekracji kocio³a pw. £aski NMP ( Domus Gratiae Sanctae

Mariae). W obecnoci biskupa, ksi¹¿êta Bolko i jego brat Hen-

ryk Legnicki podpisali akt fundacyjny przekazuj¹c klasztoro-

wi 14 wsi i nowo za³o¿one miasto Lubawkê. To bogate uposa-

¿enie mia³o zwolniæ zakonników od trosk doczesnych, aby

¿yj¹c w surowoci regu³y, sprawowali z zapa³em s³u¿bê Bo¿¹

i trwali w rozwa¿aniu spraw niebieskich. Tak powsta³ ostat-

ni, najm³odszy klasztor cysterski w diecezji wroc³awskiej.

Cystersi zamieszkali zapewne w zabudowaniach pozosta-

wionych przez benedyktynów, mo¿e w Krzeszówku, bo ka-

mieñ wêgielny pod budowê nowego, murowanego kocio³a

zosta³ po³o¿ony 28 czerwca 1296 r. Protekcja kolejnych ksi¹-

H EYNE , jw. s. 224; J. W RABEC . Legnickie Pole. Wroc³aw 1991 s. 18 n.

W tym samym czasie w. Jadwiga tym samym benedykty-

nom z Opatowic mia³a przekazaæ koció³ zbudowany na miej-

scu mierci ksiêcia Henryka, na Legnickim Polu. Historycznie

potwierdziæ da siê jednak ten fakt tylko tym, ¿e benedyktyni

mieli w tej okolicy jakie dobra, z których nie zrezygnowali po

opuszczeniu Krzeszowa

Krzeszów cysterski Krzeszów benedyktyñski (1242-1946)

. G³ówn¹ czêæ area³u ziemi upraw-

nej stanowi³y tzw. grangie folwarki, utworzone przede wszyst-

kim wokó³ Krzeszowa (w XVII w. by³o ich 19). Przynajmniej

od XVII w. maj¹tki podzielone by³y na cztery okrêgi admini-

stracyjne: 1) krzeszowski z dwoma miastami (Lubawka i Che³-

msko) i 27 wioskami, 2) wierzbniañski, którego zarz¹dc¹ by³

prepozyt cysterski z Wierzbnej k. widnicy, 3) z siedzib¹

w Zastru¿u (na pó³noc od widnicy) i 4) utworzony z chwil¹

nabycia w 1703 r. Bolkowa i maj¹tków zamkowych. Upra-

wiano stale ze zbó¿ pszenicê, jêczmieñ, owies i ¿yto, nadto

groch i fasolê. Sady owocowe by³y w siedmiu wioskach po³o-

¿onych miêdzy widnic¹ a Strzegomiem, gdzie warunku kli-

matyczne by³y bardziej sprzyjaj¹ce, ni¿ w wietrznym Krze-

szowie. Wiele stawów rybnych by³o szczególnie wokó³ Krze-

szowa. Liczne by³y stada owiec, licz¹ce do tysi¹ca sztuk; starali

siê cystersi o hodowanie ras daj¹cych dobr¹ we³nê. Dobrze

funkcjonowa³o w wioskach klasztornych tkactwo

. Umiejêt-

nie gospodarowali cystersi lasami, zarówno drzewem opa³o-

wym, jak i budowlanym. W maj¹tkach klasztornych by³o oko-

³o 20 m³ynów. Klasztor cieszy³ siê od pocz¹tku z przywileju

Bolka I, prawem utrzymywania w³asnych rzemielników: pie-

R OSE . Schlesisches Klosterbuch . s. 100. Opis i przybli¿on¹ wysokoæ ró¿-

nych dochodów, jakie opactwo mia³o w miastach, poda³ R. S TELMACH . Posia-

d³oci klasztoru krzeszowskiego w miastach l¹skich na podstawie zachowa-

nych dokumentów w Archiwum Pañstwowym we Wroc³awiu . W: Klasztor

w miecie redniowiecznym i nowo¿ytnym . Red. M. D ERWICH , A. P OBÓG -L E -

NARTOWICZ . Wroc³aw Opole 2000 s. 117-122.

¿¹t widnickich: Bernarda (1307-1326) i Bolka (1326-1368) oraz

gospodarnoæ opatów (Henryk Camerarius 1312-1368 i Miko-

³aj II 13321352) pozwoli³y okrzepn¹æ gospodarczo klasztoro-

wi i powiêkszyæ jeszcze jego beneficja. W 1343 r. zosta³o zaku-

pione miasteczko Che³msko l¹skie i szeæ okolicznych wsi,

a liczne te¿ by³y pomniejsze darowizny na rzecz konwentu.

W chwili sekularyzacji w 1810 r. w³oci klasztorne liczy³y oko-

³o 30 tys. mieszkañców i obejmowa³y oko³o 30 tys. ha (300 km 2 ),

w tym 5, 5 tys. ha lasów

R OSE . Schlesisches Klosterbuch . s. 116; L UTTEROTTI , jw. s. 3.

K S . K AZIMIERZ D OLA

. Bracia konwersi, którzy w klaszto-

rach l¹skich zawsze stanowili niewielk¹ czêæ konwentów,

nie byli si³¹ robocz¹, nie byli tymi, którzy lasom i wertepom

wyrywali ziemiê powiêkszaj¹c systematycznie area³ upraw-

nych pól ta praca wykonywana by³a raczej przez najemn¹

czelad, mo¿e tak¿e czynszowników klasztornych, a bracia

konwersi pe³nili funkcje ekonomów, ministeria³ów rednio-

wiecznych techników, oficjalistów, tak w odniesieniu do go-

spodarki rolnej, jak i rzemios³a. By³o to z wielk¹ korzyci¹ dla

tych najemnych czy te¿ czynszowych robotników rolnych

i lenych: przy klasztorze znajdywali sta³e miejsce pracy, czê-

sto zamieszkanie, wy¿ywienie, poczucie bezpieczeñstwa, a z

ca³¹ pewnoci¹ poszanowanie dla ich pracy, bo by³a ona u boku

mnichów spe³nianiem nakazu Bo¿ego, wype³nianiem opus

Dei

. Z kolei dziêki nim tak¿e cystersi w Krzeszowie, jak

i inne klasztory mnisze, stworzyli w³asny system zaopatrze-

Tam¿e . s. 117.

Tam¿e .

T. D UNIN -W¥ SOWICZ . Rola cystersów w rozwoju kultury materialnej

w Polsce wczesnoredniowiecznej . W: Cystersi w kulturze redniowiecznej

Europy . Red. J. S TRZELCZYK . Poznañ 1992 s. 20.

L. J. R. M ILIS . Anielscy mnisi i ziemscy ludzie. Monastycyzm i jego zna-

czenie w spo³eczeñstwie redniowiecznym . Kraków 1996 s. 46-52.

karzy, kowali, tkaczy, krawców i szewców, pracuj¹cych te¿

w wiêkszych wsiach klasztornych. Próbowano nawet wydo-

bywania wêgla kamiennego w Opawie i Przedwojowie, ale

zaniechano tego z racji wysokich kosztów wydobycia 11 . Pew-

nym ród³em dochodów by³y kary, grzywny s¹dowe. Sêdzio-

wie delegowani opata, urzêdowali w Lubawce, potem tak¿e

w Che³msku, na wioskach za so³tysi; s¹dem apelacyjnym by³

s¹d ³awniczy w widnicy 12 .

Powy¿szy krótki przegl¹d róde³ utrzymania konwentu

i klasztoru krzeszowskiego ka¿e i w odniesieniu do niego po-

wtórzyæ spostrze¿enie dotycz¹ce klasztorów cysterskich na

terenie ca³ej Polski: by³y one zak³adane raczej na terenach do-

brze zaludnionych i zagospodarowanych, gdzie rozwiniêta

by³a gospodarka rolna

K. Dola, Krzeszów Cysterski - Krzeszów Benedyktyński (1242-1946), Perspectiva - Legnickie Studia Teologiczno-Historyczne, nr 1, 2002.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: