Historiografia filozoficzna.pdf

HISTORIOGRAFIA FILOZOFICZNA ( historia filozofii ) – dyscyplina

metafilozoficzna przedstawiająca w sposób uporządkowany dzieje filozofii;

przyjmuje formę uzależnioną od założonej koncepcji rozumienia historii i

filozofii jako: 1) dokumentacyjno-interpretujące przedstawienie kultury

filozoficznej (zwł. oryginalnych dokonań poszczególnych autorów, kierunków

i szkół); 2) systemowa analiza indywidualnych rozwiązań (rzadziej prądów i

kierunków) podjęta w perspektywie sformułowanych przez ich twórców

założeń lub całokształtu dokonań; 3) prezentacja historycznego rozwoju

problemów i rozumienia pojęć filozoficznych oraz sposobów uzasadnienia

filozoficznych twierdzeń; 4) element współtworzący systematyczną filozofię

przez postawienie omawianych zagadnień filozoficznych w dyskusji z całym

dotychczasowym dziedzictwem; 5) filozofia (lub tylko jej określona forma),

która podkreślając wartość postrzeganego hermeneutycznie doświadczenia,

utożsamia się z badaniem dziejów pojęć filozoficznych; 6) dział historii

kultury, zwł. historii literatury.

Starożytność. H. f. od czasów starożytnych była ujmowana jako

składnik systematycznej filozofii. Platon tłumaczył jej hermeneutyczną

funkcję, odwołując się do ontologii związanej z koncepcją preegzystencji

duszy ludzkiej; podkreślał rolę wspomagającego autorytetu „starszych” w

uprzytamnianiu sobie sensu idei. Funkcje h. f. sprecyzował Arystoteles: w

historycznym doświadczeniu upatrywał fundament wszelkiej wiedzy przez

postawienie analizowanych problemów w dyskusji z wcześniejszymi

dokonaniami oraz poprzedzając każdą wypowiedź przytoczeniem poglądów

poprzedników (tę erudycyjną praktykę upowszechnił Teofrast).

Starożytną h. f. kształtowali: 1) doksografowie – od Teofrasta (IV/III w.

przed Chr.) do Arystoklesa z Messyny (II w. po Chr.) – zestawiający poglądy

różnych autorów na poszczególne problemy filozoficzne (por. Doxographi

graeci , oprac. H. Diels, B 1879, 1965 4 ); 2) bliscy średniemu platonizmowi

erudyci z biblioteki w Aleksandrii (Eratostenes, Kallimach z Cyreny),

zbierający w postaci katalogów, bibliogr. i wyciągów materiały dotyczące gr.

filozofii; 3) biografowie od Antygonosa z Karystos (III w. przed Chr.) i

aleksandryjczycy (Kallimach, Hermippos ze Smyrny i Satyros z Kallatis),

którzy dla wyjaśnienia poglądów filozofów odwoływali się do okoliczności ich

życia; 4) historycy z czasów diadochów (od Arystona, Sobiona, Heraklidesa

HIST. FILOZOFICZNA PEF — © Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu

Lembosa do Antystenesa, Filodema z Gadary i Dioklesa z Magnezji),

przyporządkowujący poszczególne poglądy szkołom filozoficznym.

Odtworzenie tej wielokierunkowej praktyki (większość tych dokonań zaginęła

lub zachowała się jedynie w niewielkich frg.) umożliwia eklektyczna suma

tych kierunków Diogenesa Laertiosa (pierwsza poł. III w. po Chr.), która

stanowi główne źródło i przykład późniejszej h. f.; reprezentuje ją np. dzieło z

przełomu XIII i XIV w. W. Burleya De vita et moribus philosophorum (Kö

1472; wyd. kryt. H. Knust, T 1886, F 1964).

Formułując religijno-filozoficzną wizję świata, filozofia chrześcijańska

wykorzystała dla apologii chrześcijaństwa oraz uporządkowania i

sprecyzowania jego doktryny dorobek filozofii gr.-rzymskiej; wyciągi z pism

filozofów (dokonywane m.in. przez Klemensa Aleksandryjskiego, Orygenesa i

Euzebiusza z Cezarei), a także encyklopedie stanowiące sumę starożytnej

wiedzy, wykorzystywano jako materiał erudycyjny związany z wykładem artes

liberales, który stanowił element racjonalnego uzasadniania wiarygodności w

formie argumentu „z Tradycji”.

Średniowiecze. Rozumienie h. f. w wiekach średnich pozostawało w

ścisłym związku z kształtowaniem się właściwych tej epoce metod uprawiania

filozofii i tworzeniem odpowiadających im literackich form dzieł

filozoficznych i teologicznych. Lektura dzieł myślicieli starożytnych,

rozpowszechnionych w formie łac. tłum. i opatrzonych komentarzem (teksty

Arystotelesa interpretowane przez Boecjusza czy Mariusza Wiktoryna), a

następnie dzieł filozofów arab. była stopniowo wzbogacana glosami

przechodzącymi w komentarz (ad litteram), jak u Awerroesa i Tomasza z

Akwinu, przyjmujący niekiedy formę parafrazy tekstów klasycznych, jak u

Awicenny i Alberta Wielkiego. Ściśle związany z wykładem problemów

teologicznych był materiał erudycyjny zawarty we florilegiach (z łac. florilegus

– zbieracz kwiatów; antologia utworów różnych autorów), przekształcających

się w zbiory sentencji, a następnie w monumentalne sumy; wykorzystywały

one charakterystyczną dla scholastyki metodę ważenia autorytetów, ujętą

najpełniej przez Piotra Abélarda (tzw. analiza „sic et non”). Stosowana w

dysputach teologicznych historyczno-racjonalna argumentacja (jej

świadectwem są np. quodlibety) stała się erudycyjnym elementem quaestiones

disputatae.

HIST. FILOZOFICZNA PEF — © Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu

W sensie właściwym h. f. do końca XVIII w. była zdominowana przez

nurt biograficzny, reprezentowany w średniowieczu przez takich autorów, jak

Wincenty z Beauvais ( Speculum doctrinale stanowiące II część powstałego w

1256 Speculum maius , Str 1474, Duaci 1624, Gr 1965), Robert Grosseteste

(przypisywaną mu Summa philosophiae wydał L. Baura w: Die

philosophischen Werke des Robert Grosseteste, Bischof von Lincoln , Mr 1912),

Jan z Salisbury (jego poemat filozoficzny wydał Ch. Petersen pt. Entheticus de

dogmate philosophorum , H 1843), Roger Bacon ( Opus maius , wyd. J. H.

Bridges, I–II, Ox 1897, 1964), Otton z Freisinga ( Chronica , wyd. A.

Hofmeister, Han 1912, wyd. W. Lammers, B 1960, Da 1990 5 ) czy H. Schedel

( Liber Chronicarum , Nü 1493; wyd. R. Pörtner, Dm 1978, 1993 5 ; frg. w języku

pol. w: Sarmacja , oprac. B. Deresiewicz, To 1992).

Odrodzenie. Renesansowy krytycyzm wobec scholastyki i chętnie

uprawiany eklektyzm sprzyjały ożywieniu świadomości historycznej w

studium filozofii. Powrót do źródeł klasycznych zaowocował pogłębieniem

znajomości platonizmu (Plethon, Bessarion, M. Ficino, Akademia Florencka),

neoplatonizmu (Ficino), stoicyzmu (Justus Lipsius), epikureizmu (P. Gassendi).

Choć postulowano odkrycie autentycznego sensu tekstów starożytnych,

faktycznie nie wyzwolono się od późniejszych interpretacji (np. rozumiano

arystotelizm w duchu tomizmu, szkotyzmu, aleksandrynizmu i awerroizmu).

Dopiero od XVII w. w tytułach prac z zakresu h. f. zaczął się pojawiać

współcześnie brzmiący tytuł Historia philosophiae ; publikacje te zawierają nie

tylko przegląd życia, dzieł oraz poglądów poszczególnych autorów; stają się

także historią szkół filozoficznych i prowadzonych przez nie dyskusji (F.

Bacon, De sapientia veterum , Lo 1609, NY 1976; Th. Stanley, History of

Philosophy , Lo 1655, 1743 4 , I–III, NY 1978, rozpowszechnione w edycji łac.

jako Historia philosophiae orientalis , A 1690, oraz jako Historia philosophiae.

Vitas, opiniones resque gestas et dicta philosophorum sectae , L 1711, 1740 2 )

oraz prezentacją poszczególnych okresów w historii filozofii (J. de Launoy, De

varia Aristotelis in Academia Parisiensi fortuna , P 1653, 1662 3 ; J. Jonsius, De

historia peripatetica dissertatio , Vittembergae 1720). Takiemu podejściu

sprzyjało skupienie ówczesnego życia filozoficznego w szkołach,

odwołujących się do tradycji-autorytetu mistrza (czy raczej mistrzów kierunku,

których opinie tworzą swoistą hierarchię autorytetów).

HIST. FILOZOFICZNA PEF — © Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu

Coraz głębsza analiza starożytnych źródeł h. f. (J. Jonsius, De

scriptoribus historiae philosophicae libri IV , F 1659; wyd. J. Ch. Dorn, Je

1716, D 1968) sprzyjała podjęciu rozważań nad jej metodologią (E. Gerhard,

Dissertatio academica. De studio historiae philosophicae , Je 1705, 1711 2 ) i

zaowocowała krytyczno-racjonalną eksplikacją dokonań poszczególnych

myślicieli ( Acta Philosophorum, das ist: Gründliche Nachrichten aus der

„Historia Philosophiae” , oprac. Ch. A. Heumann, I–III, Hl 1715–1726, Bristol

1997).

Oświecenie. Dominacja sceptyczno-prepozytywistycznych tendencji w

dobie eklektycznie nastawionego Oświecenia tłumaczy rozkwit erudycji

historycznej podbudowanej analizami metodologicznymi (J. Brucker, Kurze

Fragen aus der philosophischen Historie , I–VIII, Ulm 1731–1736; tenże,

Historia critica philosophiae, a mundi incunabulis ad nostram usque aetatem

deducta , I–V, L 1742–1744, I–VI, 1766–1767 2 , Hi 1975; tenże, Institutiones

historiae philosophicae , L 1747, 1790 3 , a także A. F. Boureau-Deslandes,

Histoire critique de la philosophie , I–III, A 1737, I–IV, A 1756),

przedstawiającymi rozwój filozofii, zgodnie z oświeceniową koncepcją

kumulatywnego rozwoju kultury, jako dzieje aktywności ducha ludzkiego (J.

A. N. Condorcet, A. R. J. Turgot), tłumaczącą metodologiczną prawomocność

eklektyzmu (R. Goclenius, Conciliator philosophicus , I–II, Kas 1609, Hi 1977;

tenże, Lexikon philosophicum , F 1613, Hi 1964; a zwł. powstała w Paryżu w

latach 1751–1765 Encyclopédie ou dictionnaire raisonné des sciences, des arts

et des métiers zw. Wielką Encyklopedią Francuską) .

Sformułowany przez I. Kanta postulat uprawiania apriorycznej h. f.

postawił wyraźnie problem określenia jej metodologii. Przez kantystów (z tego

kręgu wyszła pierwsza metodologia historii filozofii – W. G. Tennemann,

Geschichte der Philosophie , L 1798, I 19–80) h. f. była traktowana nie jako

pozbawiona waloru naukowości rejestracja faktów, ale jako interpretacja o

charakterze filozoficznym. Oznaczało to odejście od ujęć biograficzno-

chronologicznych, akcentując rolę systemów filozoficznych, gdyż h. f.

rozumiano jako rozwój ludzkiego ducha (G. Buhle, Lehrbuch der Geschichte

der Philosophie und einer kritischen Literatur derselben , I–VIII, Gö 1796–

1804; J. Ch. A. Grohmann, Was heisst Geschichte der Philosophie? , w: tenże,

Neue Beiträge zur kritischen Philosophie , B 1798, I 1–78; W. G. Tennemann,

Geschichte der Philosophie , I–XI, L 1798–1819, Bru 1969–1974; G. Buhle,

Geschichte der neuern Philosophie [...] , I–VI, Gö 1800–1805; J. M. de

Gérando, Histoire comparée des systèmes de philosophie, relativement aux

principes des connaissances humaines , I–III, P 1804, I–IV, P 1822; F. A. Carus,

Ideen zur allgemeinen Geschichte der Philosophie , w: tenże, Nachgelassene

Werke , L 1809, IV 106–136).

Aprioryczna postawa ujawniająca się zwł. na gruncie idealizmu niem.

zaowocowała wpływową koncepcją G. W. F. Hegla zawartą w Vorlesungen

über die Geschichte der Philosophie (I–II, B 1833–1836, L 1971, 1982 2 ;

Wykłady z historii filozofii , I–II, Wwa 1994–1996), u którego h. f.

przekształciła się w filozofię dziejów (w XX w. jej echem było utożsamienie h.

f. z filozofią u B. Crocego), traktującą rozwój filozofii jako etapy kształtowania

się jedynej filozofii i abstrahującą od indywidualnych rozwiązań. W szkole

heglowskiej zaowocowało to schematyzmem w porządkowaniu wykładu (L.

Feuerbach, Geschichte der neuern Philosophie von Bacon von Verulam bis

Benedikt Spinoza , Ansbach 1833, 1844 2 , F 1976; J. E. Erdmann, Versuch einer

wissenschaftlichen Darstellung der Geschichte der neueren Philosophie , I–VI,

L 1834–1853, I–VII, St 1931–1934, 1977 2 ; E. Zeller, Die Philosophie der

Griechen , I–III, T 1844–1852, I–III (I/1–2, III/1–2), L 1892–1923 5 , Da 1963;

K. Fischer, Geschichte der neuern Philosophie , I–X, Mannheim 1854–1877,

Hei 1946 6 ; V. Cousin, Histoire générale de la philosophie , P 1861 4 , 1884 12 ).

Pozytywizm. Równolegle rozwijał się nurt porzucający swoisty

konstruktywizm historyczny na rzecz badań opartych na starannej analizie

źródeł i wykazujący troskę o zrozumienie zawartych w nich treści. Nurt ten

wywodził się od hermeneutyki F. Schleiermachera i jego szkoły (W. Enfield,

The History of Philosophy, from the Earliest Times to the Beginning of the

Present Century, Drawn up from Brucker’s „Historia critica philosophiae” , I–

II, Lo 1791, Bristol 2001; Th. Lapeña, Ensayo sobre la historia de la filosofía ,

I–III, Burgos 1806–1807; H. Ritter, Geschichte der Philosophie , I–XII, H

1829–1853; Ch. A. Brandis, Handbuch der griechisch-römischen Philosophie ,

I–III, B 1835–1866; E. Röth, Geschichte unserer abendländischen Philosophie ,

I–II, Mannheim 1846–1858, 1862 2 ; I. J. Hanus, Geschichte der Filosophie von

ihren Uranfängen an bis zur Schliessung der Filosofenschulen durch Kaiser

Justinian , Olmütz 1850; V. Ph. Gumposch, Die philosophische und

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: