Wapiński Roman_ Roman Dmowski.pdf

Roman WAPIŃSKI

ROMAN DMOWSKI

Wydawnictwo Lubelskie

wyd. II, Lublin 1989

WSTęP

Liczba niebezpieczeństw, na jakie napotyka autor biografii, szczególnie

zaś biografi którejś z wybitnych postaci najnowszych dziejów narodo-

wych, jest na ogół większa od tej, które piętrzą się przed historykiem

zajmującym się badaniem zjawisk masowych. W wypadku biografii

spotyka się on o wiele częściej z uformowaną już legendą, z wytworzonym

pod jej wpływem oczekiwaniem na dzieło, które bądź utrwala miejsce

bohatera w panteonie wielkich postaci, godnych podziwu, przedstawiające

go jako człowieka niemal bez skazy i słabości, bądź też potwierdza opinię o

nim jako o zdrajcy sprawy narodowej lub przynajmniej o człowieku

nieudolnym. Bohater biografii - w owym odczuciu powszechniejszym =

ma spełniać w sposób jednoznaczny rolę wzorca: pozytywnego lub

negatywnego. Złożona charakterystyka postaci, jaką próbuje przedstawić

historyk, burząca jej jednowymiarowy obraz, malowany tylko dwoma

kolorami: białym i czarnym, dość często budzi mimowolny sprzeciw. U nas

ze względu na spełnianie przez tradycję narodową funkcji kompensacyj-

nych, rekompensujących niedostatki teraźniejszości ta presja legendy jest z

natury rzeczy większa.

Sygnalizuję ten problem, gdyż bohater tej biografi jest jedną z tych

postaci naszych niedawnych dziejów, które już za swego życia obrosły w

legendę. Była ona naturalnym rezultatem odgrywania przez niego bardzo

znaczącej roli w polskim życiu politycznym od ostatnich lat wieku XIX po

schyłek lat trzydziestych XX w. Obok Józefa Piłsudskiego i Wincentego

Witosa Roman Dmowski był główną postacią Polski odrodzonej lat 1918-

-1939. Nazajutrz po jego śmierci Mieczysław Niedziałkowski, jeden z

czołowych przywódców Polskiej Partii Socjalistycznej, eksponując ocenę,

że "Roman Dmowski był przez całe swoje życie nieustępliwym przeciwni-

kiem naszego ruchu", tak o nim pisał: "Nie możemy ocenić dodatnio

#alc>;ei jego pracy żvciowej. chociaż doceniamy dodatnio wagę jego

6 WSTĘP

wysiłków w drugim stadium wojny światowej. Ale był to przeciwnik i wróg

na miarę męża stanu; >>myślał zagadnieniami << i myślał o Polsce, mimo to

że inaczej zupełnie niż my ujmował jej potrzeby, konieczności dziejowe i

dążenia, mimo to że -- według naszego przekonania - ujmował te

zagadnienia, potrzeby i konieczności dziejowe -- fałszywie"1. Nieco zaś

później, najprawdopodobniej w związku z przejmowaniem przez obóz

rządzący części dotychczasowych haseł endecji, a także w związku z

tradycją PPS, stwierdzał: "Piłsudski i Dmowski = to były swego czasu

dwie odrębne i przeciwstawne koncepcje roli Polski w dziejach. Skoro ktoś

dziś rozstaje się z koncepcjami Piłsudskiego, a przyznaje rację koncepejom

Dmowskiego, rozstaje się tym samym z Piłsudskim jako mężem stanu. Dla

takiego "piłsudczyka" pozostaje tylko jeden Piłsudski, Piłsudski =

romantyczny wojownik i >>człowiek twardej ręki << w wewnętrznym życiu

Państwa w latach po przewrocie majowym. Myśmy się rozstali z

Piłsudskim właśnie na płaszczyźnie różnicy pojęć o wewnętrznym życiu

Państwa. Pozostaliśmy przy przekonaniu, że Piłsudski patrzył w jutro

historyczne wzrokiem przenikliwym i bacznym i że w momentach

przełomowych dziejowo Józef Piłsudski miewał rację, a nie Roman

Dmowski"#.

Sygnalizując przemiany, jakie w drugiej połowie lat trzydziestych

zachodziły w obozie rządzącym, Niedziałkowski dotknął problemu, który

= moim zdaniem = można uznać za podstawowy dla pytania o rolę

odegraną przez Dmowskiego. Ten problem dostrzegali także i inni

współcześni, także część autorów poświęconych mu pośmiertnie wypowie-

dzi. Można to zauważyć zarówno w nieco panegirycznej publikacji

Stanisława Pigonia, stwierdzającego, że "gdziekolwiek sięgniemy: w

budownictwie typu psychicznego Polaka, w organizowaniu woli patrioty-

cznego odporu i zdobywczości, w formacji religijnej ducha narodowego-

wszędzie stwierdzić nam wypadnie decydujący wkład stalowej woli,

genialnej myśli, słowem, niezwykłą rolę przetwórczą zwycięskiego wodzo-

stwa Romana Dmowskiego"', jak i w nacechowanej dystansem wypowiedzi

# M. Niedziałkowski, Zgc>n Rr>niana Dmonskiegc>. ,.Robotnik", nr 3 z 3 1 1934.

z Endecja, Narodowa Demokracja, obóz narodowo-demokratyczny, a od schyłku lat

dwudziestych XX w. "obóz narodowy" - to nazwy obozu politycznego. którego powslanic

zostało zainicjowane przez utworzenie w 1893 r. Ligi Narodowej.

' M. Niedziałkowski, S#luk odwrr>tu idec>H'egr>. ,.Robotnik", nr I1 z ll 1 1934.

' S. Pigoń. O rr#ch #i,t'cit#.s#Hůach Romaraa Dmc>#r.skie#c>. ,.Polityka Narodowa". 1934.

nr 1-2, s. l23.

Ksawerego Pruszyńskiego, podnoszącego, że Dmowski "odniósł przez

pisma swoje z ostatnich lat życia zwycięstwo większe i szybsze, niż

ktokolwiek kiedykolwiek odniósł piórem w Polsce: poglądy młodego

pokolenia niemal w całości, poglądy inteligeneji polskiej chyba w lwiej

części, poglądy wszystkich innych warstw polskich w eałych dziedzinach są

tak czy owak zaczerpnięte z Dmowskiego. Żeby to tylko! Ci, którzy jako

żołnierze walczyli przeciw niemu, dziś, komendę objąwszy, jego = nie

czyją inną -- realizują wolę"5. Ten ostatni fakt w sposób pośredni

potwierdzał także autor artykułu w rządowej "Gazecie Polskiej": "Zam-

knął na wieki oczy człowiek, który w dobie wysiłków o odzyskanie

wolności, podejmowanych przez naród w okresie przedwojennym, a

kontynuowanych i szezęśliwie przez Józefa Piłsudskiego zakończonych

podczas wojny światowej - zdobył wielki wpływ na społeczeństwo polskie;

zarazem oddziałał wybitnie na kształtowanie się psychiki polskiej i

poglądów współczesnego pokolenia"".

Nie potrafimy dać w miarę precyzyjnej odpowiedzi na pytanie: na ile

zawarta w przytoczonych wypowiedziach sugestia o wywarciu przez

Dmowskiego tak znacznego wpływu na poglądy społeczeństwa polskiego

odpowiada prawdzie. Wątpię też, czy taką odpowiedź kiedykolwiek

będziemy w stanie sformułować. Sądzę, że tak współczesny, jak i przyszły

historyk w najlepszym wypadku może podjąć próbę ukazania recepcji

twórezości Dmowskiego. Będzie to przy tym, jak się wydaje, zabieg

niesłychanie złożony między innymi ze względu na rzadkie wypadki

odwoływania się do Dmowskiego przez ludzi spoza obozu narodowo-

-demokratycznego. Unikali tego bardźo często nawet ci, którzy przynaj-

mniej przez pewien czas byli ż tym obozem związani. Poza tym w dość

wielu wypadkach mamy do czynienia z mimowolnym przejmowaniem

niektórych myśli Dmowskiegn, z ich bliższym lub dalszym echem także w

śrndowiskach politycznie bardzo dalekich od obozu narodowo-demo-

kratycznego. Nie brakuje nawet i takich sy'tuacji, w których w parze z

w,alką z tym obozetn, a cn za tym idzie także z Dmowskim. szło

pnslttgiw'anie się szeregiem jego wskazań i stwierdzeń. Nie zawszc przy tym,

jak się wydaje, mamy do czynienia ze zjawiskiem wpływów' takich czy

innych myśli Dmnwskiego. Niejednnkrotnie ludzie z przeciwstawny'ch

endecji nbozów pnlitycznych bądź pnd wpływem zmian, jakim ulegało

s K. Yru#zyński, Rr>r>rurr Drrrr>n.ski, ..W'iadomości Literackie", nr 4 z 2# I 1434

" Yr> ##c>rric# R#>marra Drrrr##,ů.skir#,#c>. "Gazeta Polska". nr 4 z # I 1439.

WSTĘP

zewnętrzne położenie sprawy polskiej, bądź pod presją wewnętrznych

konfliktów narodowych podejmowali działania, które można uznać za

częściowo zbieżne z myślą polityczną Dmowskiego. Trzeba przy tym mieć

na uwadze i to, że żyjemy w innej niż on epoce, w której dominuje

odmienny system wartości. Te same słowa i pojęcia dziś mają inną wartość,

ba, często nawet oznaczają co innego. Myśli, stwierdzenia, które wówczas

mogły razić, wywoływać emocje, dziś skłonni jesteśmy na ogół akceptować.

Dmowski, podobnie jak inni "niepokorni"', wyrastał i w znacznej

mierze działał w epoce, w której czołowe miejsce zajmowała jednostka, w

której dominowała wiara w stale dokonujący się postęp. W jego poglądach

jest wprawdzie wiele myśli, które bliższe są naszym czasom, naszej epoce,

ale interpretując te poglądy, musimy przynajmniej próbować wczuć się w

tamten system wartości. W żadnym zaś razie nie możemy przenosić

naszego systemu ocen w tamtą epokę, gdyż popadniemy w błąd ahistoryz-

mu.

Za nieistotny można uznać natomiast spór o to, czy myśli i poczynania

Dmowskiego mieszczą się w tradycji narodowej. Niezależnie bowiem od

naszego stosunku emocjonalnego do niego, niezależnie od tego, jak

ocenimy jego poglądy oraz rolę, jaką odegrał w minionych dziejach

narodowych, on, jego myśli i poczynania stanowią część dziedzictwa

narodowego. Jeżeli chcemy pozostać w zgodzie z zasadami historyzmu, to

musimy pogodzić się również z tym, że w tym dziedzictwie są i rzeczy nam

bliskie, wartości, które skłonni jesteśmy akceptować, i rzeczy dalekie czy

nawet takie, które wywołują nasz zdecydowany sprzeciw. Tradycję

możemy sobie wybierać, nawet modelować, dziedzictwo pozostaje nie-

zmienne. Po prostu - jest takie, a nie inne.

Zwracam uwagę na ten problem przynajmniej z dwóch względów. Po

pierwsze dlatego, że spory ideowe i polityczne, w których Dmowski był

stroną, ciągle pozostają aktualne, pozornie identyczne. Nasuwa to wielu,

szczególnie tym czynnym w sferze polityki, myśl sięgania po argumentację

uczestników ówczesnych sporów dla udokumentowania swoich dzisiej-

szych racji. Jedni czynią to, traktując przeszłość jako swego rodzaju

rezerwuar, z którego można dowołnie sięgać po "argumenty". Drudzy,

popełniając błąd ahistoryzmu, nie dostrzegając zmienności czasu, skłonni

# O tym pokoleniu ideowym zob.: B. Cywiński, RodoK#ody niepokornych. Warszawa

1971; R. Wapiński, Pokolenia Drugiej Rzeczypospolitej. "Kwartalnik Historyczny",1983, nr

3. s. 483-503.

WSTĘP

są traktować ówczesne = często sprzed ponad pół wieku = sformułowa-

nia niemal dosłownie. Sięgają nie do metody myślenia, co może być

użyteczne, a do stwierdzeń, zapominając o tym, że zmianie uległo nawet

położenie geografczne Polskis.

Po drugie, nawet my, zawodowi historycy, nie zawsze potrafmy

dostrzegać odrębność dwóch sfer poczynań jednostki lub grupy: koncepcje

i możliwości wprowadzenia tych koncepcji w życie. Dość często zadowala-

my się oceną tylko jednej z tych sfer, ograniczając się do analizy koncepcji i

podporządkowanych jej poczynań. W mniejszym stopniu w toku tej

analizy uwzględnia się możliwości realizacji tych koncepcji i poczynań,

warunkowane tak czynnikami wewnętrznymi, jak i zewnętrznymi.

A czy można abstrahować od wpływu, jak na nasz i naszych odbiorców

(czytelników) obraz przeszłości wywierają nasze aktualne sympatie i

antypatie? Uwolnienie się spod ich presji, często mimowolnej, zawsze

przychodzi z trudnością. Nie ulega zaś wątpliwości, że w wypadku

biografistyki, szczególnie tej dotyczącej czołowych postaci dziejów narodo-

wych, skala trudności ulega zwiększeniu. Wspomniałem już wcześniej, że

potencjalny odbiorca biografii którejś z tych postaci nader często oczekuje

wizerunku jednoznacznego: pozytywnego lub negatywnego. Dość niechęt-

nie przyjmuje się do wiadomości te fakty, które świadczą, że akceptowany

bohater w swych poczynaniach ma na uwadze nie tylko dobro publiczne,

że nawet pełen altruizm (w odniesieniu do dóbr materialnych) nie wyklucza

dążeń egocentrycznych, dążeń do dysponowania władzą. W niewielkim

jedynie stopniu skłonni jesteśmy przyjąć do wiadomości fakt występowania

różnic, jakie zaznaczają się między kategoriami wartości: sfery życia

prywatnego i sfery polityki, nawet wtedy, gdy nie dochodzi do zasadniczej

kołizji między obyczajowością codzienną a charakterem działań polity-

cznych.

To dążenie do widzenia jednowymiarowego, silniej - moim zdaniem

- zaznaczające się w odniesieniu do dziejów jednostki niż zbiorowości,

chęć widzenia bohatera jako niemal świętego lub diabła nie pozostaje bez

wpływu na stosunek historyków do biografstyki. Nie brak nawet

stwierdzeń, że ma ona sens tylko o tyłe, o ile sprzyja zaspokojeniu potrzeb

czytelniczych, że nawet jej rola w procesie powszechniejszej edukacji

historycznej jest nader ograniczona. Innymi słowy, biografstyka jest mniej

" Mam tu na myśli zarówno granice państwowe, jak i te, które wyznaczały obszar

zamieszkatv przez ludność polską (tzw. obszar etniczny).

10 WSTĘP

twórczym, gorszym gatunkiem pisarstwa historycznego. Mniej skrajne

stanowisko znajduje swój wyraz w uznaniu pożytecznośći tylko jednego

rodzaju biografii, a mianowicie biografi pretekstowej. Bohater tytułowy

jest czy też raczej : ma być, pretekstem do ukazania losów pokolenia, grupy

lub środowiska. W takiej koncepcji biografii można dostrzec wiele dyrek-

tyw badawczo użytecznych, ale tkwią w niej także pewne niebezpieczeń-

stwa, polegające głównie bądź na patrzeniu na dzieje grupy (środowiska),

której nasz bohater jest reprezentantem, przez pryzmat jego poczynań, co

może prowadzić do demonizacji jego roli, bądź na traceniu z pola widzenia

indywidualnych rysów naszego bohatera.

T#kie w każdym razie niebezpieczeństwa dają o sobie znać w wypadku

biografii interesującej nas postaci. Roman Dmowski był głównym twórcą

całego obozu politycznego, on też odegrał zasadniczą rolę w nadaniu mu

dość znacznej zwartości ideowopolitycznej. Równocześnie jednak w

żadnym okresie dziejów tego obozu nie był jedynym jego przywódcą, nigdy

również nie był jedynym twórcą jego ideologu i myśli politycznej. Z

pewnością, pisząc biografię Dmowskiego, ani na moment nie można

zapominać o jego ścisłych związkach z całym obozem, ale równocześnie nie

wolno utracić z pola obserwacji jego indywidualnych poglądów i poczynań.

I to nie tylko dlatego, że w jakiejś mierze zubożylibyśmy jego wizerunek

czy też pomniejszyli rolę odegraną w dziejach tego obozu przez Jana

Ludwika Popławskiego, Zygmunta Balickiego, Stanisława Grabskiego i

uvielu innych, ale także i dlatego, że Dmowski jako polityk spełniał rolę

wykraczającą poza ramy celów i interesów tego obozu. Niezależnie od

sympatii i antypatu, które on budzi, w wielu okresach i momentaeh

odgrywał on = przynajmniej w swym przekonaniu - rolę reprezentanta

interesów ogólnonarodowych. Wydaje się przy tym, że w niektórych

wypadkach, na przykład w latach 1918-1919, dochodziło do kolizji między

jego koncepcjami i poczynaniami a interesami bieżącymi obozu polityczne-

go, z którym był związany.

Ustalenie rzeczywistych relacji: Dmowski = obóz narodowo-demokra-

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: