SPOŁECZNOŚĆ WIĘZIENNA JAKO ZBIOROWOŚĆ PODLEGAJĄCA PRAWOM.pdf

SPOŁECZNOŚĆ WIĘZIENNA JAKO ZBIOROWOŚĆ PODLEGAJĄCA PRAWOM

PSYCHOLOGII TŁUMU I PRZEJAWIAJĄCA JEGO CECHY. PSYCHOLOGICZNE

I SOCJOLOGICZNE ASPEKTY ODDZIAŁYWAŃ NA ZBIOROWOŚĆ (TŁUM)

OSADZONYCH PRZEZ ADMINISTRACJĘ, PRZY POMOCY

NIEUŚWIADOMIONYCH TECHNIK PROPAGANDY .

CZĘŚĆ I

Społeczność więzienna jako zbiorowość podlegająca prawom psychologii tłumu i

przejawiająca cechy tego tłumu.

"Psychologia tłumu" - fundamentalna praca francuskiego lekarza, socjologa i psychologa

Gustawa Le Bona w żadnym fragmencie nie próbuje odnieść do zbiorowości więziennej jako

"tłumu" będącego tematem rozważań. Z perspektywy 100 lat od ukazania się pierwszego

wydania francuskiego tej klasycznej już dziś pracy psychologicznej - można być niemalże

pewnym, że Le Bon nie zajął się tym ujęciem problemu tylko dlatego, że więzienia

funkcjonowały wtedy na marginesie społeczeństwa. Częściej były rozbijane przez tłum

przychodzący z zewnątrz by uwolnić "ciemiężonych" przez królów lub rewolucje, niż

opisywane przez ówczesnych naukowców.

Dopiero XX wiek przyniósł dorobek w dziedzinie nauk społecznych i humanistycznych, który

miał wpływ na kształt nowoczesnego więziennictwa gdzieniegdzie być może nawet

nadmierny i przeintelektualizowany, stawiający skazanego na piedestale podmiotowości.

Nadmiernego z kolei zainteresowania naukowców zmierzających wszelkimi sposobami. do

usprawiedliwienia jego przestępczego, uprzedniego przed skazaniem zachowania. Nie ma

potrzeby dłuższego uzasadniania tego, że socjologia poszukiwała przyczyn wykolejania

społecznego i drogi przestępczej w uwarunkowaniach społecznych, psychologia w

odchyleniach od normy psychicznej, psychiatria w chorobie psychicznej, a np. wiktymologia

poszukiwała genezy przestępstwa ofierze tegoż, a nie w przestępcy.

Wracając do myśli głównej zauważamy, że Le Bon nie mógł zauważyć jak bardzo jego

przemyślenia dotyczą społeczności więziennej bo ta społeczność w ogóle go nie interesowała.

Przypominam jednak, że współcześnie Le Bon przynajmniej w części swego dzieła poszedłby

w tym kierunku.

Niniejsze opracowanie będzie próbą odpowiedzi na dwa ogólnie sformułowane pytania:

- Czy społeczność więzienna jest tłumem (a jeśli tak to jakim?)?

- Czy społeczność więzienna prezentuje cechy typowe dla tłumu w ujęciu Le Bona?

Dla potrzeb stratyfikacji wyjaśniam jeszcze co rozumiemy przez społeczność więzienną.

Zwykle praktycy penitencjarni uznają za społeczność więzienną osadzonych przebywających

w jednostce jak i funkcjonariuszy w niej zatrudnionych, badając wzajemne relacje tych grup.

W niniejszym opracowaniu odejdziemy od takiego spojrzenia na społeczność więzienną

ograniczając się do osadzonych choćby z tego powodu, że to te jednostki znajdują się w

zakładzie karnym lub areszcie z powodu przymusu państwa, a nie z wyboru zawodu

funkcjonariusza państwowego. Zdefiniujemy więc społeczność więzienną ograniczając się do

osadzonych.

Jest to zbiorowisko ludzkie o charakterze przypadkowym, w którym jedynym namacalnym i

sprawdzalnym mianownikiem jest fakt znalezienia się w izolacji więziennej na skutek

działania szeroko rozumianego prawa. Definicja ta nie wyklucza wzajemnych powiązań

jednostek pochodzących sprzed aresztowania (rodzinne, koleżeńskie, środowiskowe,

przestępcze) jak i powiązań powstałych po przybyciu do jednostki penitencjarnej

(przynależność podkulturowa, koleżeństwo, wejście w konflikt, zderzenie, postawa lub

wreszcie zwykłe osadzenie w tej samej celi mocą decyzji administracji zakładu). Sięgając do

najprostszego podziału tłumów na heterogeniczne i homogeniczne (według Le Bona)

społeczność więzienna bliższa jest tej pierwszej definicji - tłumu heterogenicznego -

bezimiennego, składającego się z bardzo różnych jednostek pod względem zawodowym,

rozwoju umysłowego, wieku, zaangażowania i znaczenia przestępczego. W jednym jednak

elemencie jako praktyk muszę zauważyć, że "tłum więzienny" ma cechę tłumu

homogenicznego. Chodzi mi tu o zjawisko podkultury więziennej, które z definicji ma

charakter sekciarski jest podstawą kastowości (rozwarstwienia) całości populacji. Innym

słowy twierdzę, że na "zewnątrz" tłum więzienny ma charakter heterogeniczny, natomiast

wewnątrz dzieli się na tłumy homogeniczne o skrajnie sprzecznych poglądach i interesach.

Celowo używam sformułowania "na zewnątrz" zdając sobie sprawę z jednolitości tego tłumu

w jednej podstawowej dążności - do ucieczki, wyjścia z zamknięcia, umiłowania i pragnienia

wolności, zwalczania wszystkiego co stoi do tego na drodze. Natomiast "wewnątrz" w

sytuacji spokoju w jednostce penitencjarnej obowiązuje dychotomiczny podział na grupę tzw.

"grypsujących" i "niegrypsujących", które to grupy w tym momencie są tłumami

homogenicznymi, gdyż w tym momencie mają charakter kastowy. Do obecnego grona

słuchaczy nie muszę wyjaśniać czym jest podkultura więzienna i jakie zasady, podziały w niej

obowiązują.

Kiedy więc społeczność więzienna staje się tłumem heterogenicznym, albo też czy jest nim

stale, sądzę, że użycie określenia "tłumu w uśpieniu" najlepiej oddaje istotę sprawy. Jako

kierownik działu penitencjarnego dużej ,jednostki penitencjarnej odpowiedzialny między

innymi za utrzymanie pożądanego status quo tzn. względnego spokoju i bezpieczeństwa w

takiej jednostce zdaję sobie sprawę, że w istocie rzeczy chodzi o utrzymanie tłumu

więziennego w tym uśpieniu. Nikt bowiem z funkcjonariuszy jednostek penitencjarnych

obecnych na sali (i nie tylko) nie życzy sobie doświadczyć tłumu więziennego obudzonego,

co może w skrajnym przypadku sytuację buntu totalnego, a w sytuacji mniej skrajnej bierny

protest głodowy, który może wtórnie przerodzić się w bunt agresywny. Pojęcia tłumu w

"uśpieniu" i "obudzeniu" skonstruowano li tylko na potrzeby zobrazowania specyfiki tłumu

więziennego gdyż trudno pozbyć się odczucia, że jednak różni się on od tłumu ulicznego,

wiecowego, rewolucyjnego czy też wyborczego. W moim przekonaniu różni się właśnie tym,

że zwykle nie przejawia wszystkich cech czy też własności "tłumu" Le Bona, a raczej nie

przejawia ich wszystkich na co dzień. Pełny zestaw cech tłumu można zaobserwować i

wygenerować z tłumu więziennego dopiero gdy jesteśmy uczestnikami "zwykłego dnia" w

jednostce penitencjarnej, a także gdy mamy nieszczęście uczestniczyć w burzliwych i

skomplikowanych wydarzeniach więziennych jakimi są czynne lub bierne wystąpienia

zbiorowe osadzonych. Piszący te słowa doświadczył bezpośrednio atmosfery zbiorowego

wystąpienia o dość szczególnym charakterze. W roku 1989 osadzeni przebywający w II

pawilonie Aresztu Śledczego w Łodzi po mszy świętej nie powrócili do cel mieszkalnych,

wysunęli postulaty nie posuwając się jednak do poczynań agresywnych wobec

funkcjonariuszy w nim zatrudnionych. Niewątpliwie w mojej ocenie z więziennego tłumu w

"uśpieniu" przeszli w stan tłumu '"obudzonego" choć wystąpienie w tej formie nie miało

charakteru buntu agresywnego. Co spowodowało '"przebudzenie tłumu więziennego""? Poza

wieloma czynnikami wewnętrznymi (tzn. o etiologii więziennej) w głównej mierze

decydującym był tu początek transformacji ustrojowej w naszym kraju. Czyli czynnik

polityczny. Ale także, co nie mniej ważne - nadmierne zainteresowanie w jednostkach

penitencjarnych ze strony nowych elit politycznych. Elity te na skutek działań uprzedniego

reżimu były w pewnych fragmentach swej walki politycznej izolowane w jednostkach

penitencjarnych wspólnie bądź co bądź z elementem kryminalnym. Znaleźć można

psychologiczne uzasadnienie wytworzenia się pewnej więzi między intelektualną elitą

ówczesnej opozycji, a środowiskami więziennymi. Nie ma nie co bardziej łączy emocjonalnie

jak wspólna "niedola" więziennej izolacji. Jako funkcjonariusz mogę więc zrozumieć

czynione szczególnie pod adresem recydywistów "umizgi" i roztaczanie mglistych wizji

amnestii, rewizji wyroków z lat 80-tych i innych możliwych łagodzących kroków. Trudno

natomiast zrozumieć dlaczego te obietnice (bo tak były odbierane przez skazanych) nie

zostały zrealizowane. Osoby, których pobyt w izolacji więziennej byłby nawet najkrótszy -

wiedzą przecież, że słowność i dotrzymywanie obietnic ma w tych warunkach wartość

najwyższą. W takiej sytuacji trudno dziwić się, że skazani chcieli swoiście pomóc w

urealnieniu słów i gestów co w dramatycznej wersji poskutkowało ofiarami śmiertelnymi np.

w Zakładzie Karnym w Czarnem.

Wracając do głównego wątku wystąpienia przedstawię katalog cech tłumu więziennego, które

przejawiała zbiorowość osadzonych po przejęciu "władzy" w pawilonie II Aresztu Śledczego

w Łodzi - jesienią 1989 r. Pierwszą najbardziej zauważalną cechą tego tłumu była przesada i

prostota wyrażanych poglądów. Poglądy te emanowały przede wszystkim z członków tzw.

komitetu strajkowego, który negocjował z władzami więziennymi realizację postulatów, a był

jednocześnie jak gdyby wyrazicielem poglądów całej populacji. "Przesada" to oczywiście

kwestia niemożności spełnienia części postulatów przez administrację Aresztu (np.

nowelizacja całego szeregu zarządzeń Ministra Sprawiedliwości) i brak zrozumienia tej

niemożności przez negocjujących. Także samo przesada i prostota - to bezwarunkowe

twierdzenia i całkowita nieustępliwość w negocjacjach oraz nieuzasadnienie logiki

argumentacji, która w normalnych warunkach byłaby nie do podważenia. Negocjujący

komitet protestacyjny posunął się w swej przesadzie tak daleko, że przekonywanie o tym , że

"przesada" może w swej konsekwencji uniemożliwić realizację nawet zasadnych i możliwych

propozycji - nie dawało rezultatów. Oczywiście można by zapytać się czy przesadny i

prostacki był bardziej tłum, czy też przesada i prostackość wynikała bardziej z postawy

członków komitetu protestacyjnego, którym stali się oczywiście samodzielni przywódcy

tłumu. Wydaje się, że zjawisko to miało charakter swego rodzaju sprzężenia.

Tłum w swej masie był przesadny i prostacki, a przywódcy inteligentni, pomysłowi i

entuzjastyczni. Tłum zaszczepiał przywódcom przesadę i prostackość, a przywódcy

wypełniali to konkretną treścią intelektualną lub pseudointelektualną. W tym miejscu można

przejść do następnych cech, a mianowicie sugestywność i łatwowierność. To co

powiedziałem, o intelektualnej lub pseudointelektualnej treści jest niczym innym jak

sugerowaniem tłumowi przez przywódców możliwych do osiągnięcia celów i ich łatwowierne

przyjmowanie za własne i możliwe do przez prostacki tłum. Można chyba powiedzieć nie

myląc się wiele, że już chwilę po pojawieniu się w tłumie jakiejś tezy lub "myśli" nikt nie wie

kto był jej autorem albo też wszyscy uważają się za jej autorów. Czynienie takich wniosków

przekonywującymi i zweryfikowanymi utrudnia prosty fakt "niezapraszania" nikogo z

funkcjonariuszy na wewnętrzne narady komitetu protestacyjnego, ani tym bardziej na

utajnione "narady" liderów z tłumem więziennym. Przypuszczam jednak kładąc na szalę tego

przypuszczenia wszystkie swe doświadczenia więziennika, że przebiegu treści, motywów

ustaleń podejmowanych wtedy w tłumie więziennym - nie byliby w stanie odtworzyć sami

liderzy komitetu protestacyjnego. Tylko obiektywne oko kamery i mikrofon (gdyby ich

zainstalowanie wówczas było możliwe) mogłoby wspomóc i potwierdzić cechę

sugestywności tłumu wobec gwałtownych, przesadnych wypowiedzi przywódców lub nawet

innych pojedynczych więźniów. Zresztą należy jeszcze dodać, że te ustalenia odbywały się w

różnych miejscach zakładu tzn. przedstawiciele z pawilonu I i III byli doprowadzani do

opanowanego pawilonu II, a ponadto osadzeni kontaktowali się głosowo pomiędzy

pawilonami w sposób masowy. Wszystkie osoby, które ze strony administracji zakładu

uczestniczyły w prowadzonych negocjacjach do dziś potwierdzają, że odbywały się one w

atmosferze skrajnej przesady drugiej strony. Bezwarunkowe twierdzenia, powtarzanie w

kółko tego samego, brak logiki to obraz negocjatorów ze strony tłumu więziennego.

Jednocześnie brak stałości żądań i poglądów prowadzący do kompletnego chaosu,

uniemożliwiającego realne porozumienie (co zresztą stało się faktem finalnym). Przykładem

zmienności i przesadności było postulowanie zwolnienia jednego lekarza Aresztu w

początkowej fazie konfliktu kiedy to żądanie stało się faktem poprzez odsunięcie lekarza od

czynności służbowych, a następnie ustalenie przejścia na emeryturę - w rozmowach pojawiły

się kolejne nazwiska funkcjonariuszy innych działów. Można przypuszczać, że gdyby

zgodzono się na kolejne takie odsunięcie to po jakimś czasie być może pojawiłoby się żądanie

wymiany całej załogi aresztu. Mechanizm tego zjawiska miał w gruncie rzeczy za pragenezę

indywidualne konflikty osadzonych z konkretnymi funkcjonariuszami.

Więzienie jako takie jest miejscem konfliktogennym a funkcjonariusz nie może z mocy prawa

i zdrowego rozsądku spełnić wszystkich żądań i próśb osadzonych - niezależnie od kierunku

lub charakteru tych próśb. Poszczególni osadzeni doskonale pamiętają funkcjonariuszy,

którzy odmówili spełnienia potrzeby lub żądania. Z reguły to wspomnienie nie podlega.

obiektywnej ocenie osadzonego a jest wstępem do negatywnej oceny funkcjonariusza. Taka

negatywna ocena wyartykułowana przed tłumem więziennym w sytuacji zbiorowego

wystąpienia była natychmiast przechwytywana i akceptowana przez tłum jako własna. W

tłumie tym na pewno znajdowało się wielu osadzonych, których indywidualne oceny o danym

funkcjonariuszu były przeciwne ale więź z tłumem brała prymat nad obiektywizmem. Oceny

pozytywne nie mogły być uzewnętrznione bo byłyby niezgodne z oczekiwaniami potrzebami

tłumu w tej sytuacji. Innymi słowy były to obawy przed nietolerancyjnością tłumu i

możliwością zachowania o charakterze pierwotnym np. w postaci pobicia jednostki, która

odważyłaby się skierować swój głos pod prąd wspólnego strumienia poglądów większości.

Nie należy też wykluczać, że poczucie anonimowości i bezkarności powodowało wygłaszanie

oskarżeń wobec funkcjonariuszy, które były z gruntu fałszywe. Oskarżenia takie nie były

przecież przez "tłum" weryfikowane. Więcej! Nikt nawet nie myślał o możliwości ich

weryfikowania. Anonimowe poglądy i oskarżenia były wygodne dla komitetu

protestacyjnego, bo pozwalały formułować kolejne coraz to bardziej absurdalne postulaty

przy jednoczesnym wyjaśnianiu, że anonimowość źródła informacji ma gwarantować

bezpieczeństwo osadzonych przed ewentualną "zemstą" administracji w bliżej nieokreślonej

przyszłości.

Powyższy opis wskazuje, że tłum więzienny nie kierował się obiektywną moralnością,

aczkolwiek sam w swoim mniemaniu był moralnym, ale swoiście moralnym. Moralnością

sztuczną i wyimaginowaną dla siebie, a nie zobiektywizowaną. Nie można natomiast

zaprzeczyć, że tłum więzienny w roku 1989 w Areszcie Śledczym w Łodzi był pełen

entuzjazmu. Dla osób uczestniczących w tych wydarzeniach wystarczy wspomnieć

rozgorączkowane twarze osadzonych, gremialnie wznoszone okrzyki przez okna, prężność

działania zwykle leniwych więźniów. Entuzjazm nie jest tym zachowaniem tłumu, które

można zmierzyć jest to rodzaj paliwa, które ma człowiek stykający się z entuzjazmem tłumu.

Jestem przekonany o sile tego entuzjazmu. W tym czasie radiowęzeł udostępniono

przywódcom komitetu strajkowego, którzy przy użyciu mikrofonu i sieci radiowęzłowej

przemawiali do wszystkich więźniów w areszcie. W tych momentach można było słyszeć i

poczuć entuzjazm osadzonych głośno reagujących na wypowiadane przez lidera słowa.

Odnosiło się wrażenie, że ten tłum jest jednością i reprezentuje realną siłę groźną dla

bezpieczeństwa jednostki. W innych sytuacjach, gdy przez radiowęzeł poglądy swe lub

zmiany obwieszczała administracja można było usłyszeć reakcje "tłumu", które potwierdzały

jego drażliwość i impulsywność. Każda przekazywana informacja, która nie była zgodna z

oczekiwaniami osadzonych budziła co najmniej groźny pomruk niezadowolenia, a w drugiej

postaci wulgarne, głośne okrzyki protestu. Pozostałe cechy tłumu takie jak niszczycielskość,

bohaterstwo i panika w warunkach buntu łódzkiego na szczęście nie zostały zaobserwowane

stąd też nie odważam się poddawać ich analizie. Jako więziennicy wiemy jednak, że cechy te

były obserwowane w zachowaniach tłumów więziennych w czasie buntów w takich

zakładach karnych jak Zakład Karny w Czarnem i Zakład Karny w Nowogardzie. Cena tych

wydarzeń jaką musiała zapłacić społeczność więzienna była wysoka - ofiary śmiertelne, ranni

i zniszczone zakłady. I ciężar odpowiedzialności, którego skala i rozkład na osadzonych i

funkcjonariuszy nie jest chyba do końca wyjaśniony. Powyższe zagadnienie jako

niewątpliwie interesujące zasługuje na osobne potraktowanie i nie jest głównym wątkiem

niniejszego referatu.

Naturalną konsekwencją przyjęcia tezy o analogiczności społeczności więźniów z pojęciem

tłumu jest konieczność zastanowienia się nad tym kto może być przywódcą tłumu

więziennego. Cechy osobowościowe i uzdolnienia takowego przywódcy są oczywiste: wysoki

poziom inteligencji, dobry mówca, aktywny człowiek czynu, silna wola, dar przekonywania

słuchaczy, fanatyczność przekonania o swoim posłannictwie, charyzma i wreszcie to co jest

właściwe dla przywódców więziennych - bogate doświadczenie kryminalne, skazanie

najlepiej wielokrotne za poważne przestępstwa, znajomość realiów życia więziennego i

przynależność do podkultury więziennej. Podkreślam przynależność do podkultury

więziennej, pomimo tego, że znane są więziennikom przypadki przejmowania przywództwa

w sytuacjach kryzysowych przez osadzonych nie będących związanymi ze strukturami

nieformalnymi. Takie sytuacje zdarzają się tam gdy cechy osobowościowe takiego

osadzonego ją większą moc oddziaływania na grupę niźli przywódcy podkultury więziennej,

której źródło leży tylko w utrwalonych zasadach i kryteriach wyłaniania takiego przywódcy.

Przykład - przywódcą podkultury więziennej może zostać jej uczestnik tylko i wyłącznie z

uwagi na niezwykłą siłę fizyczną i bezwzględność przestępczą. Taki przywódca będzie się

sprawdzał w życiu codziennym więzienia. Jednak w sytuacji buntowej lub strajkowej może

się okazać, że inteligencja, znajomość prawa i jego luk, nieumiejętność formułowania

postulatów itp. będą bardziej przydatne dla zasadniczych celów tłumu. Wtedy osadzony

niegrypsujący może stać się przywódcą lub co najmniej znaleźć się w grupie przywódczej

jako potrzebny i akceptowany. Powyższe spostrzeżenia czynię tylko i wyłącznie dla celów

poznawczych. Generalnie bowiem przywódcy wywodzą się z uczestników tzw. II życia, gdyż

łączą w sobie większość przytoczonych cech osobowych, uzdolnień i umiejętności. Ponadto

należy podkreślić, te osoby kierujące się w swym życiu swego rodzaju ideologią, religią,

filozofią (jaka by ona nie była) są aktywniejsi od osób "niezaangażowanych". To takie osoby

są ekspansywne wychodząc do innych z własną koncepcją życia, a w sytuacji jej

nieakceptowania są skłonni do zachowań wrogich wobec świata zewnętrznego lub wręcz

agresji. Osobiście uznaję, że przynależność do podkultury więziennej jest swego rodzaju

filozofią życiową więźniów a w skrajnych przypadkach nawet quasi religią o niespotykanej

sile wewnętrznej akceptacji. Za zupełnie błędne uznaję twierdzenia o konieczności miesienia

populacji osadzonych, która nie akceptuje zasad podkulturowych. Zwłaszcza mam tu na myśli

wspólny pobyt w celach mieszkalnych. Taką konieczność, zwykle uzasadniano pozytywnym

oddziaływaniem niegrypsujących na uczestników podkultury. Stanowczo twierdzę, że

oddziaływanie może być tylko odwrotne, a to oznacza negatywizm skutków. Sadzę, że dla

psychologów jest oczywiste, że człowiek ideowy jest ekspansywnym głosicielem swoich

poglądów. Trudno więc oczekiwać by prymat psychologiczny głosił człowiek bez głęboko

utrwalonego przekonania, które ma niejednokrotnie charakter wręcz magiczny. Jest więc tak

w codziennym życiu więźnia, a tym bardziej w sytuacjach konfrontacji z administracją

więzienną. Na codzień dominują w sferze aktywności, osadzeni uczestniczący w podkulturze

więziennej, to spośród nich wyłaniają się przywódcy grup lub całej populacji. I wreszcie to że

przywódcy przyjmują samorzutnie rolę liderów w sytuacji buntowej. Inaczej mówiąc to

przywódcy kierują zachowaniami bieżącymi tłumu więziennego uśpionego w czasie zwykłej

więziennej normalności. To oni także biorą na siebie ciężar odpowiedzialności za tłum

więzienny pobudzony w fazie konfrontacji z administracją. A ich znaczenie w takim czasie

istotnie wzrasta, zgodnie z zasadą zastępowania władzy państwowej gdy ona traci na

znaczeniu. Czymże innym jest bunt w więzieniu i odebranie jednego pawilonu strażnikom

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: