Turowski Jan - Teorie grupy społecznej.pdf - Nauka, wiedza - siomak

Jan Turowski, Socjologia. Małe grupy społeczne , TN KUL, Lublin 2001, ss. 57-75.

IV. TEORIE GRUPY SPOŁECZNEJ

Teoria funkcjonalno-strukturalna 57 — Teoria interakcjonizmu symbolicznego 62 -

Floriana Znanieckiego teoria grupy społecznej 69

TEORIA FUNKCJONALNO - STRUKTURALNA

Teoria funkcjonalno-strukturalna jest najstarszą i dominującą teorią socjologiczną

wyjaśniającą zbiorowe Ŝycie ludzi. Zdaniem Don Martindale'a korzenie teorii funkcjonalno-

strukturalnej sięgają organicystycznych koncepcji Augusta Comte'a, Herberta Spencera, a

przede wszystkim Emila Durkheima, którzy w wyjaśnianiu problematyki grupy społecznej

odwoływali się do analogii z organizmami biologicznymi. Wielki wpływ na rozwój koncepcji

funkcjonalno-strukturalnych wywarł równieŜ Vilfredo Pareto, który wprowadził abstrakcyjne

pojęcie „systemu" wewnętrznego i zewnętrznego jako waŜne narzędzia w badaniu Ŝycia

społecznego ludzi.

Współczesnymi twórcami teoretycznej perspektywy funkcjonalno-strukturalnej są: Claude

Levi-Strauss 1 oraz Alfred R. Radcliffe-Brown 2 — w zakresie strukturalnego odłamu tej

orientacji, oraz Bronisław Malinowski 3 , Talcott Parsons 4 i inni — w zakresie odłamu

funkcjonalnego 5 . [koniec 57]

Istotną tezą teorii funkcjonalno-strukturalnej jest pogląd, iŜ Ŝycie społeczne jest zawsze i

przede wszystkim „ustrukturalizowane" w postaci „systemów społecznych”, tj. całości

spełniających określone funkcje względem większych całości, które równieŜ same złoŜone są

z określonych elementów, wzajemnie od siebie funkcjonalnie zaleŜnych. Punktem wyjścia

analizy socjologicznej jest badanie budowy czy teŜ struktury danego systemu społecznego i

funkcji, jakie on spełnia na rzecz systemu szerszego. Analiza systemu ukazuje, jakie funkcje

spełnia kaŜdy z elementów systemu na rzecz całości.

Teoria funkcjonalna nie operuje więc pojęciami grupy społecznej, ale pojęciem systemu

społecznego, jako powszechną kategorią pojęciową obejmującą wszelkie rodzaje tworów

społecznych, niezaleŜnie od ich wielkości. Uznaje jedynie absorpcję mniejszych systemów

społecznych przez systemy szersze, z punktu widzenia których systemy mniejsze mogą być

traktowane jako elementy.

Drugim podstawowym, pojęciem stosowanym w analizie i wyjaśnianiu socjologicznym

jest „funkcja". Pojęcie funkcji w tej teorii jest rozumiane jako określające rodzaj aktywności

spełnianej przez dany element na rzecz określonego systemu społecznego czy teŜ rodzaj

wkładu danego systemu na rzecz szerszego systemu zewnętrznego. Jeszcze dokładniej

pojęciem funkcji określa się właściwą dla danego systemu aktywność czy działalność

konieczną, utrzymującą w istnieniu dany system. Funkcja ma charakter zdeterminowany i

wynika ze struktury rodzaju zaleŜności między systemami czy teŜ między elementami

systemu 6 .

Elementami w systemie mogą być albo jakieś części danego systemu, albo poszczególne

przedmioty, albo inne cechy, stany albo procesy czy jakieś części całości wszystkich

1 Główne prace Clauda Levi-Straussa to: Antropologia strukturalna, tłum. K. Pomian, Warszawa 1970; The Elementary Structures of

Kinship, Boston 1969 (w języku francuskim ksiąŜka ta ukazała się w r. 1949).

2 A. R. Radcliffe-Brown, Structure and Function In Primitwe Society, Glenore, m, 1952.

3 Funkcjonalna teorię wyłoŜył w artykule Culture, opublikowanym w Encyclopedia of Social Sciences, vol. 4, New York 1934, oraz w pracy

A Scientific Theory of Culture and Other Essays, która została w tłumaczeniu polskim opublikowana w ksiąŜce: B. Malinowski, Szkice z

teorii kultury, Warszawa 1958.

4 Podstawowe dzieła Talcotta Parsonsa to: The Structure of Social Action, New York 1937, oraz The Social System, New York 1951.

5 Do przedstawicieli funkcjonalizmu naleŜy ponadto: Robert K. Merton, Kingslay Davis, Williara E. Moore, Georg Sjoberg.

6 C. Radcliffe-Brown definiuje pojęcie funkcji następująco: „By the definition here offered »function« is the contribution which a partial

activity makes to the total activity of which it is a part". Por. A. R. Radcliffe-Brown, Structure in Primitive Society, [w:] Sociological Theory.

A Book of Readings, ed. L. A. Coser, B. Rosenberg, New York 1969, s. 626.

zaleŜności strukturalnych, jakie w danym systemie występują.

W świetle załoŜeń teorii funkcjonalno-strukturalnej grupę społeczną moŜna określić jako

system społeczny, a więc pewną całość w szerokiej strukturze systemów społecznych,

spełniającą określone funkcje na rzecz szerszych systemów społecznych czy teŜ tzw.

makrosystemów, złoŜoną z elementów funkcjonalnie ze sobą powiązanych. W tym ujęciu

analiza funkcjonalna koncentruje [koniec 58] się na problematyce funkcji, gdy strukturalizm

koncentruje się na analizie budowy — struktury systemów społecznych oraz zasad je

organizujących. Funkcjonaliści zajmowali się głównie systemami kulturowymi i wzorów

zachowań, strukturaliści natomiast nastawieni byli na badanie procesów społecznych,

zaleŜności w budowie systemów społecznych. Główni przedstawiciele jednej i drugiej

orientacji opierali swoje twierdzenia na badaniach społeczeństw pierwotnych i społeczeństw

chłopskich.

Występują teŜ róŜnice między poszczególnymi przedstawicielami jednej i drugiej

orientacji.

Radcliffe-Brown reprezentuje strukturalizm funkcjonalny, przedmiotem głównym swych

analiz czyni bowiem strukturę społeczną systemu. Rozpatruje zasadnicze struktury w skali

całego społeczeństwa i innych wielkich struktur społecznych. Poznanie struktury społecznej

danego systemu pozwala dopiero — zdaniem Radcliffe-Browna — wyjaśniać zjawiska

kulturowe, obyczaje, wierzenia, wzory Ŝ ycia w społeczeństwie. Struktura społeczna bowiem

stanowi uregulowane stosunki między jednostkami i zbiorowościami osób w danym systemie

społecznym i zapewnia systemowi społecznemu jego jedność i zwartość.

W przeciwieństwie do Radcliffe-Browna Malinowski reprezentuje orientację funkcjonalną,

odwołuje się juŜ nie do jakiegoś ogólnego społeczeństwa, ale do wielości grup społecznych i

operuje pojęciem grupy społecznej. Zdaniem tego wybitnego badacza społeczeństw

prymitywnych i teoretyka kultury u podstaw powstawania i funkcjonowania grup społecznych

tkwią potrzeby, które pobudzają aktywność człowieka. Potrzeby te grupuje Malinowski w

trzy ogólne kategorie. Stanowią je potrzeby biologiczne, psychiczne i społeczno-kulturalne.

Potrzeby biologiczne i konieczności ich zaspokajania, powodujące organizowanie się ludzi w

róŜne grupy społeczne, pojmowane jako formy zbiorowego działania. Aby grupy społeczne

mogły realnie funkcjonować, muszą być określane sposoby działania, normy, symbole,

kultura, potrzeby biologiczne, choćby wymienić tylko potrzeby zaspokojenia głodu,

bezpieczeństwa, ochrony zdrowia, reprodukcji, przyczyniają się do kształtowania się rodzin,

róŜnych grup pokrewieństwa, zbiorowych form działalności gospodarczej, prowadzenia gos-

podarstw domowych itp. Potrzeby ludzkie, nawet biologiczne, nie mogą być pojmowane jako

jakieś impulsy fizjologiczne, gdyŜ są one regulowane przez zwyczaje, obyczaje i inne normy;

ludzie występują tu jako członkowie grup społecznych, a nie jako organizmy.

Działalność i formy organizacji związane z zaspokojeniem potrzeb biologicznych

powodują kształtowanie się potrzeb tzw. pochodnych: psychicznych i społeczno-kulturowych,

te zaś wymagają tworzenia dalszych form organizacji [koniec 59] społecznej i wzorów

kulturowych. Potrzeby ludzkie powodują więc konieczność powstawania róŜnego rodzaju

stosunków społecznych i wzorów kulturowych, norm, wartości, wierzeń. Koncepcję

Malinowskiego charakteryzuje „kulturalizm”, tj. pogląd, iŜ kultura danego społeczeństwa

bądź danej zbiorowości reguluje stosunki społeczne czy struktury społeczne, słuŜy

zaspokajaniu gatunkowych i indywidualnych potrzeb danej zbiorowości.

Szczególnie wybitne miejsce wśród przedstawicieli teorii funkcjonalno-strukturalnej

zajmuje Talcott Parsons. Rozwija on teorię funkcjonalną jeszcze w innym kierunku. Jonathan

H. Turner określa poglądy Talcotta Parsonsa jako „imperatywizm funkcjonalny”, gdyŜ

podstawowe „imperatywy”, wymogi czy cele, jakie musi spełniać kaŜdy system społeczny,

stanowi myśl przewodnia teorii Parsonsa 7 .

7 Por. J. H. Turner, Struktura teorii socjologicznej, tłum. J. Szmatka, Warszawa 1985. s. 96.

Główne zręby poglądów Parsonsa poznajemy z dwóch najwaŜniejszych ksiąŜek,

stanowiących zarazem dwa etapy w rozwoju jego teorii funkcjonalnej. W ksiąŜce The

Structure of Social Action, wydanej w r. 1937, Parsons zawarł teorię działania społecznego,

które miało stanowić podstawowy rodzaj i formę zbiorowego Ŝycia ludzi. W r. 1971 w

ksiąŜce The Social System Parsons przeszedł od analizy działania społecznego do teorii

systemów społecznych. Teoria systemu społecznego, traktowana jako teoria analityczna,

miała juŜ wyjaśnić nie tylko samo działanie społeczne i jego strukturę, ale równieŜ

osobowość podmiotu działającego, systemy społeczne i kulturę na wszystkich poziomach i

we wszystkich wymiarach Ŝycia społecznego, a więc na poziomie mikrostruktur i

makrostruktur.

System społeczny oznacza według Parsonsa kaŜdy zorganizowany wzór — model

interakcji. Zadaniem analizy socjologicznej jest wyjaśnianie, jak istnieją i funkcjonują

systemy społeczne, jak osobowości ludzkie jako podmioty działające, podejmując interakcję,

doprowadzają do ukształtowania systemu społecznego, czyli jakiejś — w innym języku —

grupy społecznej.

Według Parsonsa system społeczny powstaje dzięki instytucjonalizacji działań ludzkich i

polega na uwzorowaniu, określeniu schematów interakcji zachodzących między jednostkami,

zajmującymi róŜne pozycje. Wzory takich działań — interakcji podlegają normatywnej

regulacji i wypełniane są treściami kulturowymi (wartościami). Do zintegrowania osobowości

- podmiotów działających dochodzi za pośrednictwem działania dwóch mechanizmów:

mechanizmu socjalizacji i mechanizmu kontroli społecznej. Mechanizm socjalizacji polega na

[koniec 60] internalizacji przez jednostkę wzorów działań, norm, wartości i symboli, powo-

dujących, Ŝe jednostka w interakcji działa zgodnie z innymi. Drugi mechanizm, zapewniający

trwanie i funkcjonowanie kaŜdego systemu społecznego (np. rodziny, społeczności lokalnej -

w terminach socjologii konwencjonalnej), stanowi kontrola społeczna, która przez system

nakazów, norm i uregulowań połączonych ze stosowaniem nagród i kar oddziaływuje

prewencyjnie lub represyjnie na działania osobowości, jak i innych podsystemów w szerszym

systemie.

Robert K. Merton jest juŜ nowoczesnym przedstawicielem funkcjonalizmu,

zorientowanym nie na tworzenie ogólnej teorii socjologicznej wzorem swoich poprzedników,

ale, przeciwnie, promującym tworzenie tzw. teorii średniego zasięgu 8 . Teorie średniego

zasięgu w ujęciu Mertona są teoriami specjalnymi, mającymi zastosowanie w ograniczonych

pojęciowo obszarach, zawierają hipotezy dające się empirycznie weryfikować i twierdzenia

empirycznie potwierdzone, odnoszące się do pewnego tylko zakresu zjawisk przestrzennie i

czasowo ograniczonych. Jako przykłady teorii średniego zasięgu Merton wymienia: „teorię

zachowań dewiacyjnych, nieprzewidzianych skutków celowego działania, percepcji

społecznej, grup odniesienia, kontroli społecznej, wzajemnej zaleŜności instytucji

społecznych” 9 .

Robert Merton dokonał ogromnego wkładu do zagadnień budowy i strategii konstruowania

teorii w socjologii oraz zasad analizy funkcjonalnej zjawisk społecznych. Jego koncepcję

funkcjonalizmu nazywa się często funkcjonalizmem socjologicznym, gdyŜ opiera się w

swych twierdzeniach na wynikach badań empirycznych.

Robert Merton formułuje wiele twierdzeń dotyczących teorii grup społecznych. Przede

wszystkim formułuje socjologiczne pojęcie grupy społecznej. Jest to ujęcie strukturalne

grupy, gdyŜ Merton odnosi je do pewnej liczby ludzi, którzy wchodzą ze sobą w interakcję

wedle ustalonych wzorów. Czasami nazywa teŜ terminem grupy społecznej określoną liczbę

ludzi pozostających w ustalonych stosunkach społecznych. Terminy „stosunki społeczne" i

8 Dziełem Roberta K. Mertona, które stało się najbardziej reprezentatywna pozycja współczesnej literatury socjologicznej, jest ksiąŜka

Teoria socjologiczna i struktura społeczna, tłum. E. Morawska, J. Wartenstein-śuławski, Warszawa 1982 (tytuł oryginału: Social Theory

and Social Structure, New York 1969).

9 TamŜe, s. 71.

„uwzorowane interakcje” czy „unormowane interakcje" stosuje Merton zamiennie jako

składniki struktury społecznej i zarazem definiens grupy, tj. to, co wiąŜe pewna liczbę

jednostek w odrębna całość, odrębny od jednostek podmiot Ŝycia spo-[ koniec 61] łecznego.

Merton uwzględnia teŜ świadomościowe aspekty grupy. Ustala bowiem trzy kryteria istnienia

grupy: 1) trwale, normatywnie ustalone formy społecznej interakcji, 2) samookreślanie się

jednostki jako uczestnika grupy, 3) takie samo jej określanie przez innych ludzi 10 .

Wprowadza róŜne typologie grup społecznych. Analizuje 26 rodzajów właściwości, które

charakteryzują i róŜnicują grupy społeczne między sobą. Ukazuje róŜne wersje funkcji, jakie

grupa społeczna moŜe spełniać, dotychczas nie dostrzegane przez badaczy.

Omówione poglądy głównych przedstawicieli teorii funkcjonalno-strukturalnej ukazują

róŜnice załoŜeń teoretycznych w pojmowaniu i wyjaśnianiu grup społecznych. Wspólny

jednakŜe tym wszystkim poglądom jest Durkheima sposób widzenia rzeczywistości

społecznej, a w tym grup społecznych, jako unormowanych, uwzorowanych struktur

społecznych, zobiektywizowanych i zewnętrznych w stosunku do jednostki. Dopiero Robert

Merton wkroczył w sferę świadomości jednostki.

Pod adresem teorii funkcjonalno-strukturalnej kierowano wiele zarzutów. Przede

wszystkim krytycy podnosili, Ŝe paradygmat teorii funkcjonalno-strukturalnej, nakazujący

badanie grup społecznych w kategoriach pojęciowych „systemu" i „funkcji", jest całkowicie

abstrakcyjny i ogólnikowy, skoro z tego punktu widzenia moŜe być badany kaŜdy obiekt

rzeczywistości. Teoria ta nie stwarza moŜliwości poznania poszczególnych rodzajów grup

społecznych ani ich cech, ani funkcjonowania grup, wyjaśniania zmian, jakim ulegają,

konfliktów, jakie między nimi czy w nich występują, prowadzi jedynie do ustalania

zaleŜności funkcjonalnych i analizowania „systemu społecznego" pod kątem spełniania tzw.

wymogów czy imperatywów funkcjonalnych [Parsons AGIL – Adaptacja – organizm,

Osiąganie celów (goal attainment) – osobowość, integracja – system społeczny jako

zorganizowany układ statusów integrujący potrzeby osobowości i wzory kulturowe za

pomocą norm , kultywowanie wzorów (latent patern maintanence) – kultura jako sfera

symboliczna] odmiennie przez poszczególnych przedstawicieli teorii określanych; pomniejsza

kreatywna rolę jednostki w Ŝyciu społecznym 11 .

TEORIA INTERAKCJONIZMU SYMBOLICZNEGO

Przeciwieństwem funkcjonalno-strukturalnej koncepcji grupy społecznej jest teoria

interakcjonizmu symbolicznego, interakcjonizm symboliczny w teoretycznej genezie sięga do

swych amerykańskich prekursorów, takich jak Wilham James, John Dewey, a przede

wszystkim George Mead. Wspierając się na Mea- [koniec 62] da koncepcji jaźni i interakcji

jego następcy i zwolennicy poszli jednak w róŜnych kierunkach w wyjaśnianiu społecznego

działania, a przede wszystkim w wyjaśnieniach zjawiska organizacji społecznej, grupy

społecznej czy społeczeństwa, a w takich właśnie kierunkach problematyka działania

zbiorowego w teorii Meada była rozwaŜana. W związku z tym poglądy przedstawicieli tej

orientacji na temat grupy społecznej w socjologii musiały uwzględnić istniejące między nimi

róŜnice. Wystąpiły one szczególnie między tzw. szkołą chicagowską, reprezentowaną przez

Herberta Blumera, a szkoła Iowa, reprezentowaną przez Manfreda Kuhna, oraz w teorii roli,

reprezentowanej przez Roberta Parka i Ernesta W. Burgessa, a następnie przez wielu dalszych

kontynuatorów. JednakŜe rdzeń poglądów tych trzech suborientacji jest wspólny. Jest nim

koncepcja interakcji w ujęciu Meada i jego wizja „organizacji społecznej" jako

„zorganizowanej" działalności wielu podmiotów — jednostek odnoszonych do „uogólnionego

10 TamŜe, s. 339.

11 Analizę funkcjonalizmu przeprowadza Piotr Sztompka m.in. w pracy Statyczna i dynamiczna wersja funkcjonalizmu , „Studia

Socjologiczne”, 1969, nr 4. Pełny wykład i krytykę teorii funkcjonalno-strukturalnej przedstawia J. H. Turner (dz., cyt., s. 75-180).

innego", w której jednostki wzajemnie przystosowują się i wzajemnie współdziałają.

Rzeczywistość społeczna sprowadza się – w ujęciu interakcjonizmu symbolicznego — do

wzajemnych oddziaływań czy działań między jednostkami jako suwerennymi podmiotami

tych czynności. Tym, co rzeczywiście istnieje, są jednostki ludzkie, działające i oddziałujące

na siebie za pomocą symboli. Interakcja symboliczna jest elementarnym faktem społecznym i

z pomocą tej kategorii pojęciowej moŜna dopiero wyjaśnić inne formy czy rodzaje zjawisk

społecznych.

Interakcja w ujęciu interakcjonizmu symbolicznego oznacza - pisze ElŜbieta Hałas -

przede wszystkim takie społeczne działanie, gdy dwie osoby oddziałują na siebie za

pośrednictwem komunikacji, modyfikując nawzajem swoje zachowanie. Ludzie nie reagują

(jak to ujmuje behawioryzm), ale interpretują, definiują nawzajem swoje działania. Interakcja

więc ma charakter symboliczny, poniewaŜ polega na wymianie przekazów komunikacyjnych

między uczestnikami występującymi na zmianę w roli ich nadawców i odbiorców 12 . Trafnie

jednak podkreśla E. Hałas, Ŝe pojęcie działania (1)„komunikacji symbolicznej", symboli

werbalnych, języka czy symboli niewerbalnych, gestów, znaków, dźwięków itp., za pomocą

których dopiero owo wzajemne działanie zachodzi — jest istotnym załoŜeniem teorii

interakcjonizmu. Drugi waŜny element w interakcjonistycznej koncepcji ludzkiego działania

stanowi załoŜenie, Ŝe (2) jednostka nie odtwarza zachowań czy działań według pewnych

wzorów, ale konstruuje działanie, jest twórcą, kreuje działanie, interpretuje zachowanie

partnera, [koniec 63] wchodzi w jego rolę i na podstawie role-taking podejmuje odpowiednie

działanie, dokonując ciągle tzw. definicji sytuacji, w jakiej działa, jednostka bowiem jest

świadoma siebie, posiada jaźń (self), dokonuje wyborów.

JednakŜe w teorii interakcjonizmu symbolicznego występują róŜnice w poglądach między

jej klasycznymi przedstawicielami.

Herbert Blumer, uwaŜający siebie za wiernego kontynuatora Georga'a Meada i twórcę

interakcjonizmu symbolicznego, określając swoje stanowisko zaczyna od wytłumaczenia

dwóch punktów wyjścia swej teorii. Zdaniem Blumera załoŜenia te nie są w ogóle właściwie

rozumiane albo są niekonsekwentnie uwzględniane w analizach Ŝycia społecznego ludzi.

Pierwsze z nich to załoŜenie przez Meada, Ŝe (1) człowiek jest wyposaŜony w jaźń, a więc

mechanizm, który pozwala jednostce ludzkiej traktować siebie jako przedmiot; mechanizm,

dzięki któremu jednostka ma zdolność udzielania sobie rad, wskazywania sobie zachowań i

podejmowania decyzji. Drugie załoŜenie głosi, Ŝe (2) ludzkie działanie, czyli interakcja, jest

symboliczne i zachodzi za pomocą symboli, stosowanych przez partnerów interakcji.

Interakcja jest konstruowana. Jaźń bowiem nie jest układem, strukturą, ale nieprzerwanym

procesem, „w którym istota ludzka postrzega rzeczy, ocenia je, nadaje im znaczenie, po czym

na tej podstawie podejmuje decyzję działania [...]. Zachowanie ludzkie nie jest zatem

rezultatem sił takich, jak naciski środowiskowe, bodźce, motywy, postawy czy idee, lecz jest

wynikiem sposobu, w jaki interpretuje i poczyna sobie z nimi w działaniu, które

konstruuje” 13 .

W dalszym wyjaśnieniu Blumer wyznaje, Ŝe w jego interpretacji dwa załoŜenia teorii

Meada obejmują po pierwsze tezę, iŜ (1) społeczeństwo ludzkie składa się z jednostek

posiadających jaźń, oraz po drugie, Ŝe (2) indywidualne działanie jest konstrukcją, a nie

prostym wyzwoleniem reakcji.

Zachodzi pytanie, jak według Blumera dochodzi do zbiorowego działania, do jakiejś

organizacji społecznej, do społeczeństwa, skoro rzeczywistość społeczna składa się z róŜnego

rodzaju autonomicznych interakcji i do tego jeszcze zmiennych, zawsze na nowo

konstruowanych.

12 E. H a ł a s, Symboliczny interakcjonizm - wielo ść orientacji a podstawy jedno ś ci perspektywy , „Studia Socjologiczne”, 1961, nr 4, s. 111.

13 H. Blumer, Społecze ń stwo jako symboliczna interakcja, [w:] Kryzys i schizma. Antyscjentystyczne tendencje w socjologii współczesnej,

wybór i wstęp E. Mokrzycki, Warszawa 1984.

Turowski Jan - Teorie grupy społecznej.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: