Pervin John – rozdział 14. Teoria społeczno-poznawcza. (A. Sobina)

Teoria społeczno-poznawcza mówi, że:

-nieprzystosowanie poznawcze jest rezultatem dysfunkcjonalnego uczenia. Złe reakcje mogą być nabyte przez bezpośrednie doświadczenie, albo obserwacje zaburzonych modeli.

-rodzice (jako wzór) mogą mieć znaczy wpływ na rozwój psychopatologii u dzieci.

Nabyte w ten sposób zachowania utrzymują się na skutek wzmocnień (bezpośrednich i zastępczych).

Dla teorii SP ważne znaczenie mają dysfunkcjonalne oczekiwania (np. bo bodźcu nastąpi ból)  i przekonania na temat siebie.

Dysfunkcjonalne przekonania na temat siebie:

à poczucie niskiej własnej skuteczności

à poczucie własnej nieskuteczności (odgrywa kluczową rolę w lęku i depresji)

Poczucie własnej skuteczności a lęk:

Ludzie z niskim poczuciem własnej skuteczności w syt. potencjalnych zagrożeń odczuwają wysokie pobudzenie związane z lękiem (stres). Nie sama sytuacja a niskie poczucie skuteczności  w radzeniu sobie z nią wywołuje ten lęk. Osoba taka koncentruje się raczej na samej katastrofie i jej przyszłych skutkach a nie na tym jak jej zaradzić.

Poczuciu niemożności uporania się z sytuacją może towarzyszyć poczucie niemożności poradzenia sobie z własnym lękiem (strach przed strachem) co może prowadzić do paniki.

Poczucie własnej skuteczności a depresja:

Poczucie własnej nieskuteczności w odniesieniu do nagradzających wyników prowadzi do depresji.

Osoby chore na depresje stawiają sobie nader wysokie cele i standardy a kiedy ich nie osiągną obwiniają siebie. Niska ocena własnej skuteczności może także prowadzić do gorszego wykonania zadania i nie osiągnięcia w ten sposób nagrody.

Bandura: Rozdźwięk między standardami i wykonaniem może prowadzić do:

-zwiększenia wysiłku (jeśli ludzie myślą, że mogą osiągnąć cel) 

-apatii (jeśli cel jest poza zasięgiem możliwości osoby)

-depresji (jeśli osoba uważa, że cel jest racjonalny, ale ma niskie poczucie własnej skuteczności) 

Poczucie własnej skuteczności a zdrowie:

Silne przekonania na temat własnej skuteczności są dobre dla zdrowia (mniej chorób i szybszy powrót do zdrowia)  natomiast słabe działają niekorzystnie.

Wpływ własnej skuteczności na zdrowie:

-          wpływ przekonań na zachowanie związane ze zdrowiem

-          wpływ na funkcjonowanie fizjologiczne organizmu

Związek ze zdrowiem dotyczy najczęściej:

-palenie papierosów

-picie alkoholu

-używanie prezerwatyw

Aby obniżyć pewne zachowania niekorzystne (np. niebezpieczne związki seksualne) korzystano z:

-          modelowania

-          ustalanie celów

Wysokie oceny własnej skuteczności hamują skutki stresu i poprawiają funkcjonowanie układu immunologicznego (zwalczającego chorobę).

U bulimiczek wzrost poczucia własnej skuteczności wiązał się z większym poczuciem samokontroli w czasie jedzenia i zmniejszeniem częstotliwości torsji.

Modelowanie i kierowanie panowania nad sytuacją.

Proces zmiany obejmuje (Bandura):

-nabywanie nowych wzorców myślenia i zachowania

-generalizację

-podtrzymanie

Modelowanie

Działanie przedstawione przez modeli, którzy doświadczają pozytywnych skutków swoich działań. Złożone wzorce zachowania w takim wypadku są dzielone na składowe. Z czasem poziom złożoności poszczególnych składowych rośnie.

Kierowane panowanie nad sytuacją (kierowane uczestniczenie)

Towarzyszy się osobie przy wykonywaniu modelowanych zachowań

W obydwu rodzajach terapii SP (modelowanie i kierowanie) uważa się doświadczenia panowania nad sytuacją za podstawowy czynnik zmiany osobowej.

Bandura: Porównanie technik SP z systematyczna desentyzacją:

Większa skuteczność modelowanego uczestniczenia połączonego z kierowaniem uczestniczącym.

Bandura: dzieci oglądające dziecko bawiące się z psem mniej się bały (modelowanie).

Bandura: deklaracje dotyczące oczekiwań odnośnie własnej skuteczności były dobrym predyktorem wykonania zadań o różnej trudności i zagrożeniu.

Osoby radzące sobie z nałogami w większym stopniu uważały, że mają wpływ na zdarzenia i wyżej oceniali swoją skuteczność. Należy:

-zmienić u „słabych” osób interpretacji zdarzających się czasami „wpadek” i poczucie własnej skuteczności.

Test Zachowań Unikowych (BAT) – 29 zadań wymagających kontaktu z boa dusicielem (boa constrictor constrictor – mam takiego J - nic strasznego, słodki jest i wabi się Borys :P )

U kobiet występujących w programie modelowania (nabywały fizycznych umiejętności radzenia sobie z atakiem seksualnym) wzrastała swoboda działania i pojawiło się mniej zachowań unikowych. Ważnym elementem było doświadczenie panowania nad sytuacją co prowadziło do zwiększenia poczucia własnej skuteczności.

Terapeutyczne efekty modelowania:

-          kształtowanie nowych umiejętności

-          zmiana zahamowań w wyrażaniu siebie

-          stymulowanie istniejących wzorców zachowania

-          ukształtowanie bardziej realistycznych standardów służących ocenie własnego zachowania

Rozwój teorii SP:

-          dodano nowe zmienne osobowościowe: afekty, uczucia, emocje

-          elementy osobowości wchodzą ze sobą w interakcję jako części dynamicznego systemu (zgodność wewnętrzna w funkcjonowaniu osobowości).

-          nacisk na stałość i kontekstualną zmienność funkcjonowania osobowości (Mischel).

Mischel mówi o poznawczo-afektywnej systemowej teorii osobowości. (CAPS).

W teorii SP:

-          procesy poznawcze są istotne dla motywacji, emocji i działania

-          ludzie różnicują sytuacje (zachowanie specyficzne zależnie od kontekstu i dziedziny)

-          ludzie wpływają na sytuacje i podlegają ich wpływowi

-          myśli, uczucia i zewnętrzne zachowania wpływają wzajemnie na siebie

-          badania eksperymentalne są istotne przy definiowaniu pojęć i świadczą o skuteczności metod terapeutycznych.

ANALIZA PORÓWNAWCZA z innymi teoriami:

Psychoanaliza:

- Opiera się na pojęciach nie dających się zbadać w sposób eksperymentalny i nie wykazano skuteczności terapii.

- W teorii SP (odnośnie lęku)  realny brak poczucia własnej skuteczności a nie wewnątrzpsychiczne konflikty i nieświadome impulsy.

- Większe korzyści z radzenia sobie ze świadomymi procesami poznawczego funkcjonowania niż z odkrywania nieświadomości.

- Krytyka psychoanalizy za stałość zachowania ukształtowanego w okresie rozwoju.

- Akcentuje się rozwój w poszczególnych obszarach (SP) a nie zgeneralizowane procesy i mechanizmy obronne (psychoanaliza).

- Zamiast wczesnych doświadczeń traumatycznych zwraca się uwagę na uczenie przez obserwacje i warunkowanie zastępcze.

Fenomenologia:

- SP i fenomenologie łączy nacisk na potencjał człowieka i pojęcie Ja.

- Według fenomenologii ludzie posiadają zgeneralizowany obraz siebie.

- Fenomenologowie zazwyczaj ignorowali badania (szczególnie laboratoryjne).

- klimat terapeutyczny jako podstawowy czynnik zmiany (w SP bezpośrednie doświadczenie).

- SP (nacisk na procesy poznawcze), Fenomenologia (nacisk na uczucia).

Teoria konstruktów osobistych:

-          łączy podkreślanie roli procesów poznawczych i użyteczność doświadczeń behawioralnych przy zmianie.

-          Teoria Kelly’ego nie miała korzeni w tradycyjnej psychologii.

-          ograniczenie do badania konstruktów i używania testów.

-          TKO interesowała się tylko myślami ludzi a SP relacjami między tym co ludzie myślą, czują i robią.

-          TKO odrzucała rolę motywacji.

Teoria cechowa:

-          kładzie nacisk na ogólne dyspozycje zamiast na procesy odpowiedzialne za nabywanie, utrzymywanie i zmianę zachowania.

-          w ujęciu cechowym zachowanie jako dyspozycja i jest stałe (w SP zmiana odnośnie sytuacji).

-          Cechowe kładzie nacisk na to co osoba ma, a SP na to co może zrobić (odnośnie cech)

-          Nacisk na uwarunkowane genetycznie dyspozycje.

Teoria uczeniowa:

-          Teoria SP jest zakorzeniona w TU.

-          Teoria SP była początkowo nazywana teorią społeczno-uczeniową.

-          łączy je nacisk na badania oraz rolę wyuczonych zachowań w kontekście sytuacyjnym i nagród.

-          obydwie teorie odrzucają medyczny model symptom-choroba.

-          Ujęcie SP uważa, że na zachowanie oprócz zew. kontekstów wpływa także czynnik wewnętrzny i samoregulacja.

-          TU odrzuca samoopis.

Mocne strony teorii SP:

-          Nacisk na badania eksperymentalne i dane empiryczne.

-          Waga rozważanych zjawisk (zjawiska ważne dla większości ludzi: agresja, wpływ rodziców i środków masowego przekazu na dzieci, zmianę zachowań nieprzystosowawczych, rozwój umiejętności samoregulacji i wzrost kontroli nad własnym życiem)

-          Otwartość teorii na zmianę (ewolucja).

-          Koncentracja na ważnych problemach (wysunięcie na 1 plan spraw kluczowych, podkreślanie roli wzmocnienia w nabywaniu doświadczeń, krytyka innych teorii).

-          Ujęcie osoby i zainteresowanie zjawiskami społecznymi.

Słabe strony teorii SP:

-          Brak usystematyzowania i ujednolicenia (zbyt ogólna).

Atak na pojęcie poczucia własnej skuteczności:

-          przekonania na temat własnej skuteczności są powiązane z oczekiwaniami określonego rezultatu i to oczekiwania rezultatu decydują o zachowaniu.

-          przekonania na temat w własnej skuteczności są lepszym predyktorem zachowania niż oczekiwania rezultatu.

-          nagłe zmniejszenie poczucia własnej skuteczności i fluktuacja.

-          związek poczucia własnej skuteczności z szeroką gamą zachowań.