Starozytne  Chiny

"Chińczycy uważają, że ich państwo ma boskie pochodzenie. Na początku świata bowiem był boski budowniczy Pan Ku, który cudownym dłutem wyrzeźbił zręby cywilizacji. Po nim władzę na ziemi sprawowało kolejno trzynastu braci - Mocarzy Niebios, i jedenastu braci - Mocarzy Ziemi, panujących po osiemnaście tysięcy lat. Ich następcami było dziewięciu braci - Mocarzy Ludzkich, a każdy z nich sprawował rządy po sześć tysięcy lat. Później nadeszły czasy mitycznych władców i bohaterów, którzy stali się wynalazcami, a zarazem opiekunami poszczególnych rzemiosł i umiejętności. Fu Zhao został pierwszym budowniczym domów, a Sui -en był według tradycji chińskim Prometeuszem, który nauczył ludzi posługiwania się ogniem. Fu Si zapoczątkował w Chinach rybołówstwo i hodowlę zwierząt, a także był powszechnie uważany za twórcę najstarszej odmiany piktograficznego pisma chińskiego. Oprócz nich poczesne miejsce w mitologii zajmował Szen Nung - inicjator rolnictwa, zielarstwa i twórca wszystkich kierunków sztuki lekarskiej. Po nim nadeszła epoka bodaj najsłynniejszego, prawdopodobnie również legendarnego władcy Chin - Huangdi - ""żółtego cesarza"". Jemu właśnie przypisuje się wynalazek cegły, ulepszenie obowiązującego kalendarza, zapoczątkowanie chińskiego systemu podziału ziemi, zwanego pole-studnia i wprowadzenie obowiązku zapisywania najważniejszych faktów z dziejów państwa. Żona Huangdi miała jakoby wynaleźć jedwab i przekazać Chińczykom tajniki jego produkcji i sposoby wytwarzania z niego delikatnych tkanin. Według późniejszych historyków chińskich, a zwłaszcza oficjalnego dziejopisarza imperialnej epoki dynastii Han, z II wieku p.n.e., Sima Qiana, Huangdi był pierwszym autentycznym chińskim monarchą, choć jego tytuł cesarski jest prawdopodobnie późniejszym propagandowym dodatkiem. Tradycyjna chronologia chińska podaje rok 2486 lub 2402 p.n.e. jako datę objęcia przezeń władzy. W piątym pokoleniu potomkiem Huangdi był Yu Wielki, którego tradycyjna historiografia chińska uważa za założyciela dynastii Xia. Zgodnie z przekazem Sima Qiana najstarsza chińska dynastia Xia sprawowała władzę w latach 2205-1766 p.n.e.

Niewiele dotąd wiadomo na temat tej dynastii. źródła pisane, które o niej wspominają, pochodzą z okresów znacznie późniejszych, przede wszystkim z Epoki Walczących Królestw i czasów dynastii Han. Ich ideologiczna wymowa nie budzi wątpliwości. Każda nowa władza chciała legitymować swoje prawa do panowania nad całymi Chinami poprzez udowodnienie starożytnych korzeni swej dynastii. Ponadto zadziwiająco mało Źródeł archeologicznych potwierdza tezę o istnieniu w pierwszej połowie II tysiąclecia p.n.e. scentralizowanego ośrodka władzy w Chinach. Przeważa raczej pogląd, że w owym czasie cywilizacja chińska, skoncentrowana na obszarze Niziny Chińskiej, składała się z luźno rozrzuconych wspólnot wiejskich, podporządkowanych co najwyżej lokalnym ośrodkom władzy. Można również sądzić, że właśnie wtedy ukształtował się podstawowy system podziału ziemi pole-studnia, nazwany tak od chińskiego heksagramu qing tien, przypominającego podwójny krzyż, dzielący powierzchnię kwadratu na dziewięć równych części. Środkowa część stanowiła własność miejscowego księcia, a osiem pozostałych należało do chłopskiej wspólnoty. Inni historycy dowodzą, że w czasach dynastii Xia nastąpiło przejście od koczowniczego do osiadłego trybu życia licznych plemion skupionych wokół Niziny Chińskiej, a imiona rzekomych władców są w istocie imionami wodzów plemiennych. Takie podejście zakładałoby, analogicznie jak w Europie, powstanie społeczeństwa niewolniczego, co nie znajduje potwierdzenia w późniejszych źródłach pisanych.

Pierwszą udokumentowaną historycznie dynastią chińską była dynastia Shang-Yin, panująca - według obliczeń Sima Qiana - w latach 1766-1122 p.n.e. lub 1027 p.n.e. Jej istnienia dowodzi odnaleziona w kronikach lista trzydziestu władców, wzbogacona o zapis wydarzeń związanych z dojściem każdego z nich do władzy i okolicznościami śmierci. Pomimo swej historyczności początki panowania Shangów giną w mrokach moralizatorskiej legendy, według której założyciel dynastii, książę Tang, człowiek prawy i cnotliwy, zdecydował się, chcąc ulżyć losowi poddanych, na pozbawienie tronu okrutnego i przebiegłego władcy z dynastii Xia o imieniu Qie. W ten oto sposób przychylni dynastii dziejopisarze usprawiedliwili zamach stanu, jaki niewątpliwie miał miejsce.

Państwo chińskie w czasach dynastii Shang-Yin obejmowało obszar Niziny Chińskiej i środkowych Chin, pomiędzy dolnym i środkowym biegiem rzek Huang-ho i Jangcy (obecne prowincje: Henan, Hubei, Shanxi, Shaanxi, Shandong, Anhui). Stolica państwa w czasie pięciu wieków jego istnienia była kilkakrotnie przenoszona, aż wreszcie została ustanowiona w mieście Jin, położonym w obecnym północnym Henanie. Stąd często spotyka się w literaturze określenie Shang-jin dla pierwowzoru państwa chińskiego. Zarówno tam, jak i w kilku innych miejscowościach archeolodzy natrafili na resztki pałaców, świątyń i dobrze zachowane groby komorowe. Ustrój panujący w shangowskich Chinach można określić jako wczesną fazę feudalizmu. Najważniejsza warstwa społeczna - arystokracja, pierwotnie utożsamiana z warstwą wojowników, stanowiła jednocześnie trzon armii, w której podstawową siłą bojową były ciągnięte przez dwa konie rydwany trzyosobowe, wspierane przez niewielkie, liczące do trzydziestu żołnierzy oddziały piechoty. Dość interesujące wydaje się uzbrojenie wojowników, na które składały się brązowe siekiery, halabardy, noże i drewniane oszczepy, natomiast brak w nim zupełnie brązowych mieczy.

Pomimo istnienia rozlicznych animistycznych kultów za czasów dynastii Shang-Yin nie wykształciła się w społeczeństwie odrębna warstwa kapłanów, a nadzór nad odprawianiem obrządku spoczywał na barkach panujących lub przedstawicieli arystokracji prowincjonalnej, zwłaszcza na obszarach bardziej oddalonych od stolicy. Święta o charakterze ludowym przybierały natomiast formę wiejskich festynów, na których każdy był jednocześnie uczestnikiem i animatorem zwyczajowej liturgii. Ogromne znaczenie nadawano w Chinach wróżbom, do których używano kości zwierzęcych i skorup żółwi. Szczególnie cennym Źródłem do poznania najdawniejszych dziejów chińskich okazały się swoiste archiwa bydlęcych łopatek i żółwich skorup, z zapisanymi na nich pytaniami do wróżbitów i lakonicznymi, a często niejasnymi odpowiedziami. Miały one stanowić jakby rozstrzygnięcia na przyszłość w podobnych sprawach. Dzięki temu można odtworzyć nie tylko mentalność dawnych mieszkańców Chin, ale i potwierdzić zawarte w późniejszych kronikach imiona władców.

Wczesne wierzenia chińskie kryły w sobie również wiele okrutnych rytuałów, do których zaliczyć należy ofiary z ludzi. Zapewne temu celowi służyli jeńcy, chwytani podczas licznych kampanii przeciwko okolicznym plemionom, nigdzie bowiem nie ma potwierdzenia, że mieli istotne znaczenie jako siła robocza. Okrutna przyroda wymagała jednak nie tylko ofiary z brańców wojennych. Bóg Żółtej Rzeki, Ho Po, domagał się co roku młodej narzeczonej, którą wybierano spośród wiejskich dziewcząt zamieszkujących wioski nad brzegiem Huang-ho.

Epoka Shangów należała w całości do epoki brązu, choć użytkowanie tego cennego stopu ograniczało się do warstwy arystokracji i osób pełniących dworskie posługi. Z tego okresu pochodzą liczne brązowe puchary, zoomorficzne czary i dzbanki sakralne. Prawdopodobnie służyły one do składania symbolicznych ofiar lub używano ich jako naczyń kultowych podczas uczt obrzędowych. Podobnie jak w starożytnej Grecji, także w Chinach rzemieślnicy wyrabiali odpowiednie typy naczyń do odpowiednich płynów i pokarmów. Ważne było również przeznaczenie konkretnego naczynia do właściwej czynności kultowej. Bogata ikonografia naczyń sprawia wrażenie, jakby twórcy obawiali się pozostawić na ich powierzchni puste miejsce. Brzuśce i wylewy chińskich naczyń epoki Shang są wypełnione misternymi płaskorzeźbami, przy czym przedstawiano postacie zawsze zwrócone twarzami na zewnątrz w pozycji en face, natomiast pozostała część ciała mogła być prezentowana z profilu. Treść przedstawień z reguły odpowiadała duchowemu zapotrzebowaniu Chińczyków. Składały się na nią wyobrażenia bożków i demonów, w tym słynnych smoków i mitycznego tao tie, będącego uosobieniem wielu drapieżników jednocześnie. W tym samym czasie, gdy kultura dworska wkraczała w fazę swojej świetności, chłopi nadal tkwili w epoce kamienia. Mieszkali przeważnie w ziemiankach; tylko niektórzy sporadycznie wznosili niewielkie, najczęściej jednoizbowe domy z suszonej cegły lub gliny.

Objęcie władzy w Chinach przez ród Zhou dokonało się, podobnie jak poprzednio, w wyniku zamachu stanu i analogicznie jak wtedy usłużni kronikarze opracowali oficjalną wersję wydarzeń, daleką od okrutnej rzeczywistości. Fakt, że rebelia się powiodła, dowodzi jedynie słabości shangowskiej administracji, która uległa korupcji i deprawacji na szkodę władzy centralnej. Pomni przykrych doświadczeń poprzedników książęta Zhou (już wówczas posługujący się tytułem królewskim wang) rozmieścili w całych ówczesnych Chinach wierne sobie garnizony, które miały za zadanie kontrolowanie lojalności poddanych. Ponadto cały kraj został podzielony na lenna (około siedemdziesięciu), na czele których stanęli arystokraci cieszący się zaufaniem nowej władzy. W cień natomiast odeszli dawni plemienni wodzowie i zwolennicy dynastii Shang-Yin.

Jednym z pierwszych posunięć władców Zhou było uściślenie hierarchii feudalnej przez ustanowienie pięciu podstawowych szczebli: kung (książę), hou (markiz), po (hrabia), tzu (wicehrabia) i nan (baron). Na najwyższym szczeblu drabiny społecznej znajdował się wang, czyli król, zwany również Tien Tzu - Synem Nieba. Ów najwyższy tytuł przysługiwał początkowo tylko członkom rodu Zhou, dopiero z czasem, gdy ich państwo rozpadło się na wiele mniejszych samodzielnych organizmów, zaczęli przyjmować go lokalni książęta. Oprócz tego w czasach dynastii Zhou wykształciła się rozbudowana hierarchia dworskich urzędów, a także lokalna biurokracja, której przedstawiciele podzieleni zostali na rangi. Chińczycy pierwsi w dziejach zastosowali system egzaminów na poszczególne stopnie urzędnicze. Pomyślne zdanie takiego egzaminu gwarantowało karierę w aparacie władzy, choć nadal bardzo istotną rolę odgrywało urodzenie. Życie dworskie, przepych, wystawne uczty i polowania doprowadziły władców Zhou do stopniowego upadku, czego wyrazem było zwiększenie ucisku podatkowego w celu podreperowania nadwyrężonych finansów państwa. W 841 roku p.n.e. całe północne Chiny ogarnęło powstanie ludowe, które uzmysłowiło centralnej władzy jej niewiedzę na temat losu mas chłopskich i bezradność wobec nadużyć w prowincjach. Wprawdzie Süan Wang (827-781 p.n.e.) przyhamował nieco podatkowe rozpasanie swoich wasali, jednak już jego następca Ju Wang (781-771 p.n.e.) ponownie doprowadził do sytuacji kryzysowej w państwie. Jego syn Ping Wang, chcąc ratować autorytet dynastii, przeniósł stolicę państwa do Lojangu (Luoyangu), skąd łatwiej było kontrolować poczynania lokalnej administracji, ale to nie powstrzymało upadku tak zwanej Zachodniej Zhou. Poszczególni wasale zaczęli prowadzić własną politykę zarówno zewnętrzną, jak i wewnętrzną, faktycznie przekształcając swoje lenna w samodzielne księstwa. Syn Nieba w Lojangu zachował wprawdzie swoje religijne uprawnienia, ale w polityce przestał się liczyć jako realna władza.

Około roku 770 p.n.e. rozpoczął się w Chinach okres nazywany przez badaczy epoką panowania dynastii Wschodniej Zhou. Nazwa ta nie odpowiada jednak prawdzie o Chinach podzielonych pomiędzy lokalne klany książęce. O wiele lepsze określenia tej epoki pochodzą od tytułów sztandarowych kronik traktujących o tych burzliwych czasach: ""Qun Qiu"" (""Wiosny i Jesienie"") oraz ""Zhan Kuo"" (""Intrygi Walczących Królestw""). Pierwsza z nich opowiada o okresie 770-480 p.n.e., kiedy to zwycięskim państewkiem chińskim okazało się wysunięte najdalej na zachód królestwo Qin (Cin), druga natomiast opisuje dzieje nieustannych wojen pomiędzy chińskimi państwami, toczonych ze zmiennym szczęściem w latach 480-221 p.n.e. W zasadzie najistotniejsze wydają się dzieje państwa Qin, które około 256 roku p.n.e. podporządkowało sobie znaczną część obszaru Chin. Qinowie przeprowadzili wówczas wiele reform umożliwiających sprawny zarząd podległymi terytoriami. Po pierwsze, znieśli resztki klanowej organizacji państwa, zastępując ją całą rzeszą urzędników mianowanych przez władzę centralną. Po drugie, wprowadzili surowy kodeks karny, który przewidywał sankcje nawet za brak informacji o planowanym przestępstwie czy nieprzychylnym stosunku do władzy. Trzecim posunięciem Qinów był nowy system nagród i awansów w armii. Uzależniał on karierę wojskową wyłącznie od indywidualnych osiągnięć na polu bitwy. Dostrzegając natomiast słabość gospodarczą dotychczasowego systemu pole-studnia, Qinowie zlikwidowali jego resztki, ustanowili dziedziczną własność chłopską i wprowadzili jednolity podatek ziemski. Jedynie wobec przedstawicieli nauki i artystów byli nastawieni niechętnie - uważali, że przejaw niezależnej myśli nie służy interesom ich dynastii. A jednak to właśnie w Okresie Wiosen i Jesieni oraz Epoce Walczących Królestw powstały główne szkoły filozofii chińskiej, działali Konfucjusz i Laozi (Lao-cy), a kanon literatury został wzbogacony o takie dzieła jak ""Pięcioksiąg konfucjański"", ""Księga dokumentów"" czy ""Rozmowy o państwach"".

W 249 roku p.n.e. Qinowie przystąpili do podboju całych Chin, kolejno zdobywając ziemie: Zhou (249 r. p.n.e.), Han (230 r. p.n.e.), Zhao (228 r. p.n.e.), Wei (225 r. p.n.e.), Zhu (223 r. p.n.e.), Yan (222 r. p.n.e.) i Qi (221 r. p.n.e.). Władca Qin, Zheng, ogłosił się w 221 roku p.n.e. Pierwszym Cesarzem Qin, jednocześnie zmieniając swoje imię na Shi Huangdi. Przeprowadzony przez niego nowy podział państwa na trzydzieści sześć prefektur (po podboju Chin południowych ich liczba doszła do czterdziestu), w skład których weszły okręgi administracji (sien), przetrwał aż do początków XX wieku. Na czele każdej z prefektur stała trójka wzajemnie pilnujących się urzędników. Pierwszy z nich był reprezentantem władzy cywilnej, drugi wojskowej, trzeci natomiast kontrolował dwóch pozostałych. Shi Huangdi wprowadził jednolity pieniądz miedziany, zlikwidował lokalne jednostki miar i wag, a nawet zarządził, by wszystkie wozy w państwie robiono z identycznym rozstawem kół, co miało zapobiec nadmiernej dewastacji dróg. W celu zniechęcenia opozycji do rebelii rozbroił większość arystokracji, nie pełniącej akurat służby wojskowej. Ponadto przesiedlił część starych rodów w pobliże stolicy, pozbawiając je tym samym wielkich latyfundiów. W całym kraju nakazał wznosić posągi i dzwonnice, które miały uświetniać jego panowanie. Proces standaryzacji nie ominął również pisma chińskiego, które dotąd funkcjonowało w wielu lokalnych odmianach. Wielką zasługą Shi Huangdi było zainicjowanie budowy Wielkiego Muru Chińskiego i wzniesienie przeszło dwustu siedemdziesięciu pałaców i rezydencji na obszarze całych Chin, w tym w stolicy kraju Sienjangu.

Ekspansja terytorialna na północ i na południe spowodowała jednak opór mieszkańców wielu regionów, na których barki spadł ciężar prowadzonych kampanii. Ponadto innowacje władcy w zakresie ujednolicenia różnych systemów prawa zwyczajowego postrzegano jako ingerencję w tradycję, a mieszkańcy Chin byli do niej bardzo przywiązani. W 209 roku p.n.e. wybuchła długo przygotowywana rewolta przeciwko władcom Qin. Dwa lata później, w roku 207 p.n.e., w skutek intryg pałacowych następca Shi Huangdi, Er Shi został zmuszony do samobójstwa. Klika dworska intronizowała Tzu Jinga, który po czterdziestu sześciu dniach panowania poddał się przywódcy zbrojnej opozycji Liu Bangowi. W roku 206 p.n.e. Liu Bang (Liu Pang) ogłosił się pierwszym władcą dynastii Han, choć do 202 roku p.n.e. walczyły przeciw niemu niedobitki armii Qingów."

1