26. Sposób istnienia i funkcje krytyki literackiej
Dybciak K.: ,,Istota i struktura krytyki literackiej”
- duża różnorodność form uprawiania krytyki lit
- warunek konieczny do zaliczenia jakiegoś tekstu do wypowiedzi krytycznych: metaliterackość
- specyficzna cecha krytyki lit: pragmatyczność podwójnie uwarunkowana – ku literaturze i ku zewnętrznym wobec niej układom społ
- jej zadaniem jest nawiązywanie kontaktów między tym, co literackie a tym, co pozaliterackie; stymuluje życie lit, ujawnia dialogową istotę dzieła
- krytyka jest twórcą przestrzeni lit, tworzy fakty lit
- twórcze możliwości krytyki:
a) najniższy poziom – krytyka stwarza pole możliwości zaistnienia takich, a nie innych dzieł lit, uświadamia istnienie konwencji lit, systematyzuje je
b) ustanawianie elementarnych faktów lit; krytyk, kwalifikując do publikacji teksty uznane za wartościowe, przemienia surowy materiał w sztukę; krytyka może opóźnić wejście dzieła w literaturę, zmodyfikować jego kształt
c) tworzenie całości większych niż pojedynczy utwór, krytyka spaja w jedno także różne idee, prądy, gatunki, nurty
- krytyka jest bardziej dynamiczna niż nauka o literaturze; wg Zygmunta Łempickiego krytyka ma cel praktyczny: chce działać na autora lub publiczność, a historyk lit tylko cel teoretyczny: chce badać
- krytyka a polityka literatury (działanie) – polityk lit (działacz) reprezentuje interes zewnętrzny, a krytyk zawsze działa na rzecz sztuki słowa; polityczna modulacja lit nastawiona jest pragmatycznie (nakłady, wydania książek, reklama), a krytyka jest również pewną twórczością artystyczną; za krytykiem stoją jego umiejętności, za politykiem – dysponentem instytucja, którą reprezentuje; krytyk to jednostka indywidualna, a działacz –to reprezentant instytucji
- krytyk rozpoznaje ,,człowieka” w pisarzu, a badacz skupia uwagę na ,,autorze”
- sprzeczność interesów twórców i krytyków; autor przetwarza materiał społeczny na materiał estetyczny (wartości pozaliterackie na literackie); krytyk postępuje odwrotnie
- krytyk przekłada sensy wytwarzane w literaturze na sensy powszechnie zrozumiałe
- funkcją krytyki jest zastawienie semantyki, literatury i dziedzin kontaktujących się z nią
- hierarchia funkcji krytycznoliterackich: nadrzędna- f. pragmatyczna (kontaminacja językowych funkcji impresywnej i wolicjonalnej)
na następnych poziomach:
a) funkcja estetyczno – ludowa; przybliża krytykę do sztuki; nastawienie konstrukcyjne- tworzenie nowych form w eseju (główny gatunek krytyki); nastawienie ludyczne- efekt zabawy, wzruszenia, komizmu w felietonie, pastiszu, parodii krytycznej
b) funkcja ekspresywna- wyrażenie osobistych przeżyć w impresji, dzienniku, polemice, pamflecie
c)funkcja wartościująca- prezentacja własnego stosunku; zbiór postulatów o charakterze pozytywnym lub negatywnym – akcja programotwórcza i programoburcza
d) funkcja problematyzująca- intelektualne podporządkowanie materiału estetycznego
- specyfika postępowania krytycznego polega na aktualizowaniu utworu i przenoszeniu go w nowy układ
- krytyk problematyzuje przeszłość lit z punktu widzenia teraźniejszości, a jeśli historyk zajmuje się teraźniejszością, to traktuje ją historycznie (wg Łempickiego)
- niektórzy twierdzą, że kontakt z tekstem jest uniezależniony od przepływu zdarzeń historycznych
- krytyka dokonuje syntezy wielu stylistyk i retoryk, oscyluje między literaturą a naukowym sposobem mówienia
- typologia krytyki może się odbywać ze względu na: morfologię wypowiedzi, adresata, przedmiot, metodę, strategię perswazji, system ocen, założenia filozoficzne
- dwa rodzaje zdań w komunikatach krytycznoliterackich: pierwsze referują postrzegane rzeczy, a drugie wyrażają ocenę
- podstawa działalności krytycznej: wiedza literacka, przekonania światopoglądowe, system ocen i zespół postulatów
J. Sławiński: ,,Funkcje krytyki literackiej”
- budowa wypowiedzi krytycznej:
a) orzekanie o konkretnym dziele lit
b) przekonania recenzenta, jego ideały literackie i postulaty, jakie stawia twórczości
c) odwołanie do faktów życia lit, które stanowi kontekst całej recenzji, np. opinia o upodobaniach publiczności lit
d) zdania odnoszące się do samego procederu krytycznego, np. krytyka faktu niedostrzeżenia omawianej książki
- te elementy tworzą sytuację kulturalną
- funkcje przekazu krytycznego:
a) poznawczo – oceniająca
b) postulatywna
c) operacyjna (odniesienie do życia literackiego)
d) metakrytyczna (wypowiedź o własnych regułach, środkach i zadaniach)
- funkcja operacyjna:
a) krytyk włącza się do układu: autor – utwór – odbiorca (jest pośrednikiem między producentem i konsumentem)
b) wypowiedź krytyczna jest próbą zaprzeczenia niewiedzy i niepewności autora co do losów przekazu lit (wartościuje ów przekaz) i niewiedzy i niepewności czytelnika (tłumaczy utwór i go ocenia)
c) dla autora wypowiedź kryt to publiczna reakcja odbiorcy, dla czytelnika to głos ,,wtajemniczonego” w twórczość, przewodnika (wykonuje czynności reklamowe, poznawcze i wartościujące)
d) krytyka nabiera znaczenia w warunkach rozluźnienia więzi nadawcy i odbiorcy; np. w twórczości folklorystycznej, która wyrasta z bezpośredniego kontaktu między twórcą i publicznością, krytyka nie istnieje
e) rola krytyki: dekodowanie dzieła i jego rekodowanie (dostosowywanie do przyzwyczajeń literackich czytelnika)
f) krytyk jest uczestnikiem podwójnego dialogu ; sprzyja porozumieniu między pisarzem a publicznością, ale może też wywołać sytuacje konfliktowe
g) krytyk jest też pośrednikiem między odbiorcami, bo formuje wzorce konkretyzacji określonych dzieł lit
h) krytyka może być traktowana jako instytucja
- funkcja metaliteracka (metajęzykowa)
a) krytyk pracuje w tym samym materiale, co pisarz (inaczej, niż np. krytyk w zakresie muzyki)
b) 3 rodzaje zdań w wypowiedzi krytycznoliterackiej: deskryptywne, interpretacyjne ( czynności poznawcze) i oceniające (czynności wartościujące)
c) interpretacja jest bardziej aktywna niż opis, problematyzuje zdania opisowe
d) historyk ocenia dzieło w pewnej sytuacji historycznoliterackiej, a krytyk w odniesieniu do obecnej przestrzeni kulturalnej
- funkcja poznawczo – oceniająca
a) konfrontacja dzieła w systemie postulatów
b) wypowiedź krytyka o utworze stanowi szczególny przypadek nadmiaru informacji – uwielokrotnia informacje lit na linii twórca – odbiorca, by przeciwdziałać zagłuszeniom wywoływanym przez ciążenie tradycji, konwencje lit, niewiedzę czytelnika
c) ale jeśli krytyk formułuje własne postulaty, to może zagłuszać dialog autora z odbiorcą
- funkcja postulatywna
a) krytyk to też odbiorca, ale chce być ,,przewodnikiem w produkcji lit”
b) ta funkcja zbliża wypowiedź krytyczną do samej twórczości;
c) analogia między krytyką a polityką kulturalną, gdy funkcje postulatywna i operacyjna spycha na dalszą pozycję funkcję poznawczą ; postulaty krytyczne są wtedy związane z sytuacjami życia literackiego
Mag_man