Mazowsze i Podlasie.doc

MAZOWSZE:

Mazowsze – nazwa pochodzi od słowa „mazać” („maź, „mazidło”), używana dla określenia ludzi umazanych, a także określająca miejsce z błotem, mazią.

Pierwszy zapis w Latopisie Ruskim.

1939 – „Encyklopedia staropolska” – Mazowsze – Mazowszanian (skrócone Mazur – plemie). ; dzielnica (od XVI w. z własnymi statutami, od XVI – statuty polskie); mieszkańcy – szlachta zaściankowa, gołota.

1987 – W. Kopaliński „Słownik mitów i tradycji kultury”

mazurzenie – to zastępowanie głosek : cz, sz, dż, ż

                                                                          c,   s,   d,   z  np. zyto, psenica

* mieszanie twardej i miękkiej wymowy, „ke”,  „ge” z „kie”, „gie” (cukier) cuker, (sukienka) sukenka

* wymowa z opóźnieniem spółgłosek wargowych: psiwo (piwo), bziały (biały), wziara (wiara)

Mazowsze to obszar zróżnicowany:

- pod względem karjobrazowym :

* puszcze – Zielona,( Myszyniecka, Łomżyńska, Nowogrodzka, Ostrołęcka), Biała.

* pola

* tereny nadrzeczne, bagniste

- pod względem własności (kontekst historyczny):

* królewszczyzna (np. Puszcza Zielona)

* dobra biskupie (b. gnieźnieńskich – Łowickie, b. plockich – Puszcza Biała)

- pod względem osadnictwa:

* chłopi z dóbr biskupich, magnackich

* drobna szlachta

* ludność napływowa (Olędrzy, Żydzi, grupy ruskie)

- pod względem gospodarowania:

* uprawa ziemi

* zajęcia związane z lasem (bartnictw, myślistwo)

* transport (rzeczny – filsacy, wozactwo)

Oskar Kolberger podzielił w XIX w. Mazowsze, rozpatrując je w granicach dzielnicy historycznej z XVI – XVIII wieku :

- Mazowsze Polne – leweobrzeżna część historyczn zaiem mazowieckich, charakter rolniczy.

- Mazowsze Leśne, Podlaskie – pd.-wsch. część Mazowsza między Wisłą, a lewym brzegiem Bugu

- Mazowsze Prawe – prawobrzeżna część północnych ziem mazowieckich od Płocka po Wiznę

- Mazowsze Pruskie

Księżacy Łowiccy, Kurpie Zielone, Kurpie Białe

Regiony etnograficzne Mazowsza: Łowicke, Kurpie Puszczy Zielonej, Kurpie Puszczy Białej, Płockie, Kolbieskie, Rawskie, Sannickie (Gąbińskie).

- obszar tzw. „pasiaka” – dominuje ten typ tkaniny

- wycinanka: gwiazda, leluja, kodra

Księżacy Łowiccy – Łowicznie – charakterystyka grupy i jej kultury dawnej i współcześnie ( a także co się dzieje w regionie).

- Lewobrzeżna część Mazowsza

- Obszar między Sochaczewem, Kutnem, Brzezinami, Rawą, Gąbinem

- Dawne Królestwo obejmowało część powiatu łowickiego i zachodnią część powiatu skierniewickiego.

Historia:

- wzmianka grodu w Łowiczu – XI w.

- brak dokładnych informacji od kiedy Łowicz należy do arcybiskupów gnieźnieńskich

- 1136 – bulla Innocentego II wymienia Łowicz w dobrach biskupów polskich

- 1216 – bulla Honoriusz II – ogłoszenie arcybiskupów suwerennymi władcami Łowicza i okolic

- 1240 – książę Konrad Mazowiecki potwierdza prawa

- 1350 – Kazimierz Wielki nadaje prawa miejskie Łowiczowi, a arcybiskupa Jarosława Bogorię Skotnickiego I Księciem. Ziemie Łowickie zyskują nazwę Księstwa – ze stolicą w Łowiczu.

- od XV Księstwo Łowickie jest oficjalną częścią uposażenia Prymasów Polski, podobnie jak tytuł Księcia Łowickiego jest częścią ich tytulatury.

- XVII – częściowe zniesienie pańszczyzny

- 1796 – konfiskata ziem – włącznie do Prus

- 1807 – Napoleon podarował te ziemie swojemu marszałkowi Davoust

- 1819 – Księstwo Łowickie wchodzi w skład Królestwa Polskiego

- 1820-1914 – we władaniu carów

* 1820 – 1831 – car Aleksander I nadaje te ziemie wielkiemu Księciu Konstantemu; jego żona Joanna Gruzińska przyjmuje tytuł Księżnej Łowickiej

* 1831 – 1914 – własność cara Mikołaja I

- 1831 – złagodzenie pańszczyzny, 1838 – jej zniesienie

- po I wojnie światowej zmiana z regionu administracyjnego w etnograficzny

gl. miejscowości (wg. mamy Księstwa Łowickiego 1847 r) – Łowicz, Kompina, Bednary, Zlaków Kościelny, Pszczonów, Lipice, Domaniewice

Przyczyny odrębności Księżaków:

Architektura

- tzw. „okólnik”

- dom szerokofrontowy symetryczny

- konstrukcja ścian – zwieńczenie „na opłap”, „na rybi ogon”, „na nakładkę”, „łączenie sumika z łątką”

Strój łowicki straszy:

- zmiany stroju dotyczą:

* kolory zimne (XXw) – zielony, fioletowy, niebieski, w XIX – dominował kolor czerwony, pomarańczowy

* krój – spódnica przyszyta do gorsetu, spódnica krótka (dęta),  bluzka bardziej frywolna, haft płaski, atłasowy (motywy kwiatowe – róże,  rumianki; na małej przestrzeni – zasada Horror Vacui)

Obrzęd weselny:

- obrzęd przejścia

- pokazywanie siły i umiejętności gospodarskich

- po oczepinach nakładamy na głowę tiulowy czepek (nie powinien pokazywać wlosów)

Sztuka ludowa (wycinanka)

- od XIX w – jako wystrój izby z okazji Bożego Narodzenia, Wielkanocy,

- przyczepia się je na belki, ściany, między obrazami

- wycinane nożycami do strzyżenia owiec ( cienkie zakończenia, ostre)

- cecha charakterystyczna „wycinanko – naklejanka”

- formy: „tasiemka” łowicka, gwiazdy, kodry – sceny obrzędowe prace w polu, kompozycje kwiatowe. Zmiana ornamentyki widoczna jest po II wojnie światowej.

- kodra lowicka

- pająk z łowickiego

Sromów – Muzeum Ludowe Rodziny Brzozowskich – rzeźba ludowa ruchoma i wycinanki (p. Julian Brzozowski)

- Współcześnie

* strój noszony sporadycznie, „Łowiczacy z Urzecza” – zespół folklorystyczny. Wykonywany na zamówienie przez Spółdzielnię Rękodzieła Ludowego i Artystycznego „Sztuka Łowicka” w Łowiczu

* procesje bożego ciała

* widowiska – wesele Boryny (reprezentuje strój i obyczaje); Pierzawka – prucie pierza; Gałązka Jaśminu – romantyczna opowieść o Andzi i Marcinie; Łowicka bajka muzyczna – Dorotka jest kopciuszkiem

* Skanseny – Maurzyce, Łowicz

* Muzeum – Łowicz (tkaniny łowickiej) Anieli Chmielińskiej; Sromów – Muzeum Ludowe Rodziny Brzozowskich – rzeźba ludowa ruchoma i wycinanki (p. Julian Brzozowski); Lipice Reymontowskie (im. Władysława Reymonta)

* dwa warsztaty garncarskie – Bolimów (rodzina Konopczyńskich – ceramika biała niewielkie pojedyncze zdobnictw,  i Smelów)

Kurpie – etnograficzny opis grupy (osadnictwo, architektura, zajęcia, wybrane elementy kultury) / Kurpie Zielone – współczesna charakterystyka grupy i działań regionalnych.

Położenie – dorzecze środkowej Narwi i jej dopływów

od E – Pisa

od S – Narew

od W – Orzyc

od N – dawna granica z Prusami (Wsch.)

XVI – nazwy odnoszące się do starostw, w obrębie których znajdowały się dane tereny leśne (nie stanowiły wyodrębnionej jednostki administracyjnej).

I  tak wyróżniono – Puszczę Łomżyńską, Ostrołęcką, Nowogrodzką, Przasnyską

Miejscowości: Nowogród, Myszyniec, Kadzidło, Łyse, Ostrołęka, Lelis, Brodowe Łąki, Przasnysz (nie zalicza się do obszaru kurpiowskiego, jednak migrują tu Kurpie za pracą)

Osadnictwo Kurpiowskie:

- Od średniowiecza P. Zielona była dobrem Książąt Mazowieckich; urządzano w niej łowy; eksploatowano bogactwa naturalne (drewno, smoła, miód, wosk, ruda żelaza)

- była to jednak tzw. pustka osadnicza

- XVI w. – pierwsze osady zakładano na obrzeżach puszczy, były to dworki łowieckie oaz wsie służebne (zamieszkująca w nich ludność zajmowała się bartnictwem i myślistwem)

- proces zasiedlania puszczy to XVII – XVIII w., osadnicy byli zróżnicowani:

              * chłopi z okolicznych wsi królewskich

              * ludność z Warmii i Mazur

              * zubożała szlachta mazowiecka

              * zbiegli chłopi z dóbr prywatnych

- z czasem stworzyli zwarta wspólnotę puszczańską wyróżniająca się:

              * typem gospodarowania (zamieszkują w lesie)

              * architekturą

              * gwarą np. psiwo, bziały, wziara; archaizmy np. psiejek – kogut, uciorek – ręcznik

              * folklorem

              * obrzędowością

- pierwsza wzmianka pochodzi z XV w i dotyczy możliwości  zagospodarowania puszczy

- pierwszy opis ludności:

              * 1559 – „Zawody Prawa Bartnego” aut. K. Niszczycki;

              * 1616 – „Prawo Bartne” – aut. S. Skrodzki

- pisali o Kurpiach także: J. Święcicki, ks. Ł. Kościerzy – Załuski, O. Kolberg, W.Pol

Puszczacy – etnonim grupy, oznaczający synów i Panów Puszczy

Kurpie – nazwa zewnętrzna, określenie pejoratywne – od obuwia „kurpsi”, „kurpieli”

W literaturze, nazwa ta pojawiła się w 1744 – w „Historii Życia Najjaśniejszego Stanisława”

Historia:

- XIV – ustalenie granicy między Mazowszem a Prusami, unia Polski i Litwy

- XVI – Kurpiowszczyzna zostaje włączona do dóbr królewskich, osadnictwo w borze – sesonowe

- XVII –

* 1630 – przywilej Zygmunta III

* 1650 – 1774 – zakon Jezuitów (Myszyniec)

„Etnos walczącego Kurpia”

- XVIII w. – 1708 – bitwa pod Kopańskim Mostem k/Myszyńca (zwycięska dla Kurpiów)

- 1733 – bitwa pod Jednaczewem k/Łomży (klęska: bohater kurpiowski Stach Konowa)

- 1794 – powstanie kościuszkowskie kolo Narwii

- XIX – 1831 i 1836 – udział w powstaniach

- XX – 1922 – rozbroili wycofujące się wojska bolszewickie

Zajęcia Puszczaków/ Kurpi

* bartnictwo – rody bartne, prawo bartne, potem zakaz dziana barci

* myslistwo

* wydobycie rudy żelaza

* produkcja smoły, węgla drzewnego i potażu

* uprawa ziemi w niewielkim stopniu; rolnictwo (od lat 30 XIXw.)

* wykorzystanie bogactw puszczy do XIX w., potem zakaz korzystania z puszczy.

Wsie Kurpiów:

- do pocz. XX w.

              * zadrzewione

              * charakter zwarty (drogi rozchodziły się w 3 różne strony, ulica wjazdowa)

              * domy po obu stronach drogi – szczytem do drogi

- współcześnie

              * rozbudowane – wielość dróg

              * wycięte drzewa

              * domy murowane

              * stara zabudowa – perełki architektoniczne (Zagroda Kurpiowska w Kadziele, Skansen Kurpiowski w Nowogrodzie)

Architektura

- drewno; domy są mniejsze niż większe

- ściany: budowane „na zrąb”; „na zrąb” i szalowane (nabijanie desek w odwrotny sposób niż kładzione są bale; przestrzeń umożliwiająca dodatkowe elementy zdobnicze; służy ociepleniu)

- dach dwuspadowy – pokrywany słomą, dranicami; dziś – eternit, papa.

- typy dachów: brogowy, czterospadowy, dymnikowy, półszczytowy (przyczółkowy), dwuspadowy z daszkiem przyzbowym, dwuspadowy naczółkowy, dwuspadowy, łamany „polski”

- dom szerokofrontowy, dom wąskofrontowy

- ganek – element wyróżniający warstwę drobnoszlachecką

- spichrz (na grzybkach)

Snycerka architektoniczna:

* śparogi – charakterystyczna ozdoba wiatrownic; drewniane, często rzeźbione, motywy zoomorficzne np. jelenie, ptaki, często między nimi umieszczony był krzyżyk.

Wystepuja także na Podlasiu, na Kaszubach.

* pazdur

* szalowanie szczytów – różne nabijanie desek, gra światła i cieni

* ozdobne korony – listwy nadokienne (Mazowsze pn – wsch., Podlasie); elementy florystyczne, zoomorficzne; też okiennice malowane na niebiesko

* dzrzwi frontowe – wykonane starannie, wzór ułożony z deseczek; motywem – figury geometryczne

Wnętrze – sień, izba, alkierz (część mieszkalna), komora (pełniła funkcje spiżarni)

Izba – piec, szafka – byśki (jednobarwne wycinanki), izba biała – święty kąt.

Strój kurpiowski

- zróżnicowanie wiekowe (inaczej panna, inaczej mężatka)

- zawodowe (strzelec, rolnik)