Tomicki - Polska odrodzona 1918-1939 1982.pdf

(2000 KB) Pobierz
KONFRONTACJE HISTORYCZNE»
K ONFRONTACJE H ISTORYCZNE »
PRACE INST Y TUTU HISTORII POLSKIEJ AKADEMII NAUK
pod redakcją BOGUSŁAWA LEŚNODORSKIEGO
POLSKA ODRODZONA 1918 - 1939
państwo społeczeństwo kultura
pod redakc j ą JANA TOMICKIEGO
WIEDZA POWSZECHNA WARSZAWA 1982 wyd. I
PRZEDMOWA
Podjęta przed kilkunastu laty przez profesora Bogusława Leśnodorskiego
inicjatywa wydawania serii Konfrontacje Historyczne" zaowocowała już w
postaci kilku tomów poświęconych dziejom państwa polskiego, społeczeństwa i
kultury w różnych epokach historycznych, poczynając od Polski pierwszych
Piastów, a na Polsce XIX wieku kończąc, oraz w postaci tomu ukazującego Europę
i świat w epoce napoleońskiej.
Prezentowany tom poświęcamy Polsce Odrodzonej (19181939). Od poprzednich
pozycji serii obejmujących wybraną problematykę naszej historii różni się on
wyra ź nie swymi skromnymi ramami czasowymi, obejmującymi nie jedno czy też
kilka stuleci, lecz zaledwie dwa dziesięciolecia pierwszej połowy XX wieku.
Jest to jednak okres zwarty, zamknięty w granicach między pierwszą a drugą
wojną światową i przede wszystkim niezwykle ważny, bowiem w owym czasie
zostało przesądzone miejsce Polski w Europie. Oto Polska znalazła się znów na
mapie politycznej świata i zarazem w dwudziestoleciu międzywojennym dokonały
się w naszym kraju przeobrażenia decydujące o jego pó ź niejszym rozwoju.
Odzyskanie niepodległości w listopadzie 1918 roku było więc prawdziwie
historycznym zwy-
PRZEDMOWA
cięstwem całego narodu, który w okresie niewoli nigdy nie pogodził się z
faktem utraty Własnego państwa. Z chwilą narodzin Drugiej Rzeczypospolitej
powstały przed nim nowe perspektywy rozwoju, a zarazem wyłoniły się przed
ówczesnym pokoleniem trudne dylematy. O ile od końca XVIII wieku do początków
XX wieku naczelnym problemem, wokół którego koncentrowały się wysiłki
patriotów polskich, była sprawa określenia dróg wiodących do niepodległości
oraz sprawa aktywnego udziału społeczeństwa w walce o odbudowę własnego
państwa na różnych frontach działań i za pomocą różnych środków, o tyle z
chwilą zrzucenia obcej władzy zrodził się problem kształtu terytorialnego oraz
kształtu ustrojowego Drugiej Rzeczypospolitej, a także jej bezpieczeństwa i
trwałości.
Znaczenie powstania własnego państwa uwydatniło się w wielu dziedzinach. Druga
Rzeczpospolita, jak pokazał pó ź niejszy bieg wydarzeń, stanowiła ważny etap w
tysiącletniej tradycji państwa polskiego, w dziejach kształtowania się świa-
domości narodowej, w rozwoju społeczeństwa, jego dóbr materialnych i
kulturalnych. Największym jej dokonaniem było scalenie i przekształcenie w
jeden organizm trzech odmiennych części kraju, znajdujących się przez 123 lata
pod zaborami, a następnie zapewnienie narodowi, do momentu katastrofy
wrześniowej 1939 roku, niezależności politycznej. Należy też dodać, że Druga
Rzeczpospolita wydatnie przyczyniła się do rozszerzenia zakresu wzajemnego
przenikania się świadomości narodowej i państwowej, do dalszego rozwoju więzi
łączących różne klasy i warstwy społeczne na bazie ogólnonarodowej kultury.
Równocześnie jednak w dwudziestoleciu międzywojennym wystąpiły dość wyra ź nie
zjawiska negatywne, wynikające z istoty ustroju kapitalistycznego oraz
istniejących wtedy układów w sferze stosunków społeczno-politycznych. A więc
P R ZEDMOWA
mieliśmy do czynienia ze zjawiskiem ograniczania swobód obywatelskich,
następnie zaś, w okresie rządów sanacyjnych, przekreślenia ustanowionego u
progu niepodległości systemu demokracji parlamentarnej. Niezwykle trudne było
położenie materialne ludzi pracy w latach kryzysu i recesji, zwłaszcza
sytuacja chłopów na przeludnionej wsi. Represje stosowane wobec lewicy
rewolucyjnej oraz ruchów narodowowyzwoleńczych mniejszości ukraińskiej i
białoruskiej świadczyły o braku tolerancji władzy państwowej wobec jej przeci-
wników politycznych. Niemniej jednak regres w dziedzinie ustrojowej,
wyrażający się w kryzysie demokracji parlamentarnej i w jej likwidacji, nie
był osobliwością wyłącznie Drugiej Rzeczypospolitej. Podobny kryzys wystąpił
też w innych krajach europejskich, a nawet był w nich głębszy i doprowadził do
utworzenia reżimów faszystowskich. Również wielki kryzys gospodarczy lat 1930
1935 nie tylko zdezorganizował w gruncie rzeczy słaby jeszcze organizm
ekonomiczny młodego państwa, jakim była Druga Rzeczpospolita, ale także
gospodarkę krajów potężniejszych i znacznie bardziej zasobnych.
Polska odrodzona jako państwo kapitalistyczne, stanowiące po pierwszej wojnie
światowej ważne ogniwo w systemie wersalskim, napotkała ponadto rozliczne
trudności wynikające między innymi z jej geopolitycznego położenia. Na skutek
wielu czynników, omówionych dalej w poszczególnych rozprawach zamieszczonych w
tej książce, należała pod względem struktury społeczno-gospodarczej do krajów
stosunkowo zacofanych (w zestawieniu z przodującymi krajami kapitalis-
tycznymi), niewiele liczących się w globalnej polityce światowej. Mimo to jej
kierownicy, opierając politykę zagraniczną na anachronicznych przesłankach,
przeceniali własne możliwości młodego organizmu państwowego i wyznaczali
Polsce mocarstwową rolę. Druga Rzeczpospolita nie umiała
PRZEDMOWA
wybrać odpowiednich sojusznik ó w. Nie była też partnerem liczącym się w
polityce globalnej. Niemniej stanowiła barierę na drodze ekspansywnej polityki
Niemiec weimarskich, a następnie hitlerowskich na wschodzie.
Zainteresowanie dziejami Polski Odrodzonej (19181939) jest w społeczeństwie
duże. Ś wiadczą o tym liczne publikacje, żywe dyskusje i konfrontacje poglądów
na różne zagadnienia dotyczące Drug i ej Rzeczypospolitej. Do spraw najbardziej
kontrowersyjnych można by zaliczyć takie kwestie, jak problem postępu i
zahamowań w zakresie integracji gospodarczej, politycznej, prawnej i
kulturalno-obyczajowej byłych zaborów w ramach jednolitego państwa; jak
stosunek poszczególnych nurtów politycznych do problemów terytorialnych
państwa, do oceny jego miejsca w polityce europejskiej i zagadnienia sojuszów
oraz bezpieczeństwa, do kwestii ułożenia stosunków z sąsiadami;
jak postawa społeczeństwa i poszczególnych partii wobec założeń ustrojowo-
politycznych państwa w różnych okresach dziejów Drugiej Rzeczypospolitej; jak
przebieg zmian ekonomiczno-społecznych w dwudziestoleciu międzywojennym lub
występujących w tym zakresie tendencji; jak ocena osiągnięć Drugiej
Rzeczypospolitej w rozmaitych dziedzinach (ustawodawstwo socjalne, gospodarka,
technika, nauka, oświata, kultura i sztuka); jak wreszcie ocena rytmu
rozwojowego Polski i jej sąsiadów, a zarazem czynników, które przybliżały ją
do czołówki państw europejskich bądź też hamowały jej postęp. To tylko pewne
wybrane zagadnienia stanowiące jak powiedzieliśmy przedmiot licznych
dyskusji wśród historyków i w szerokiej opinii publicznej.
W tomie niniejszym pragniemy dokonać próby skonfrontowania niektórych
problemów związanych z dziejami Drugiej Rzeczypospolitej, uwzględniając
najnowsze studia i dyskusje, oraz ukazać te kwestie na tle porównawczym.
Podobnie
P R ZEDMOWA
jak przed autorami poprzednich tomów, tak samo przed zespołem autorskim Pols k i
Odrodzonej wyłonił się między innymi problem, z kim należałoby porównywać
Drugą Rzeczpospolitą, a więc czy z jej najbliższymi sąsiadami, czy z najbar-
dziej rozwiniętymi krajami Europy Zachodniej, czy wreszcie z krajami, których
losy w najnowszych dziejach potoczyły się w podobnym lub przybliżonym kierunku
jak losy Polski. Przyjęliśmy za podstawę tę ostatnią możliwość, jako naszym
zdaniem najbardziej racjonalną. Polacy bowiem, podobnie jak inne narody w
Europie środkowo-wschodniej, odzyskali niepodległość w określonych warunkach
historycznych i Druga Rzeczpospolita jako państwo funkcjonowała w ramach
określonego systemu politycznego, powstałego w wyniku rewolucji i zwycięstwa
Enten-ty w pierws z ej wojnie światowej nad państwami centralnymi. Równocześnie
stopień rozwoju eko-nomiczno-społecznego Polski tego okresu i jej położenie
geopolityczne sytuowało ją wśród nowo powstałych państw Europy środkowo-
wschodniej, chociaż istniały silne związki kulturowe i polityczne Drugiej
Rzeczypospolitej z Zachodem, zwłaszcza z Francją, skąd bezpośrednio po
pierwszej wojnie światowej czerpano wiele wzorców, między innymi w dziedzinie
prawno-ustrojowej, organizacji wojska, instytucji przedstawicielskich i życia
kulturalnego. Jednakże więcej punktów odniesienia można znale ź ć między Polską
a krajami leżącymi w tym samym regionie naszego kontynentu, toteż one stanowią
główną płaszczyznę konfrontacji, nie zaś kraje zachodniej Europy.
W przedstawianej Czytelnikowi publikacji staraliśmy się w pełni zachować
obowiązujący, jednolity schemat poszczególnych tomów cyklu polskiego" serii,
z których każdy poddaje refleksji historycznej takie zagadnienia, jak:
państwo, społeczeństwo, kultura . Jednakże konkretniejsze sformułowanie
problematyki w ramach tych dzia-
P R ZEDMOWA
łów pozostawiono zaproszonym do współpracy Autorom. Redaktor naukowy zaś
sprawował pieczę nad realizacją ogólnej koncepcji.
Tom rozpoczynamy od szkicu poświęconego sprawie odbudowy państwa polskiego.
Akcent położony w nim został na rok 1918, stanowiący w dziejach walki narodu
polskiego o niepodległość moment przełomowy, gdyż wówczas narodziła się Druga
Rzeczpospolita, jako suwerenne państwo. Z tematem odbudowy państwa ściśle
wiążą się omówione następnie zagadnienia prawno-ustrojowe Drugiej
Rzeczypospolitej oraz podjęta w tomie próba określenia miejsca i pozycji
Polski w Europie międzywojennej. Równocześnie poświęcamy uwagę wojsku,
stanowiącemu jeden z atrybutów suwerennego państwa. Drugi blok tematyczny
dotyczy spraw społecznych (społeczeństwo i klasy), narodowościowych (miejsce i
rola mniejszości narodowych w Drugiej Rzeczypospolitej), organizacji życia
politycznego i wreszcie spraw gospodarczych. Problemy kultury prezentowane są
w rozprawach o literaturze i teatrze, nauce, oświacie i wychowaniu oraz
sztuce.
Należy wszelako zaznaczyć, że Autorzy szkiców omawiają tylko pewne wybrane
kwestie w ramach podjętej problematyki. N iektóre zagadnienia, ważne z punktu
widzenia dziejów Drugiej Rzeczypospolitej, musiały być pominięte, jak na
przykład rola Kościoła rzymskokatolickiego w życiu społecznym, politycznym i
duchowym narodu, jak rozwój kultury masowej oraz znaczenie środków masowego
przekazu (prasa, radio, kino), jak problem wychod ź stwa i związków Polonii z
Macierzą i zarazem niepodległym państwem. Uwzględnienie bowiem całości
problematyki związanej z dziejami Drugiej Rzeczypospolitej okazało się
niemożliwe nie tyle z uwagi na ograniczoną objętość tomu, ile z uwagi na
ogólne założenia obowiązujące w Konfrontacjach Historycznych". Nie było
zresztą jak się wydaje konieczne ze
10
PRZEDMOWA
względu na istniejące już próby ujęć syntetycznych i opracowania
monograficzne.
Krótkiego wyjaśnienia wymaga również zakres chronologiczny tomu, chociaż co
zaznaczono wyra ź nie w tytule rzecz dotyczy dwudziestolecia międzywojennego.
Dla każdego z Autorów lata 19181939 stanowią ramy czasowe, w których dokonuje
analizy wybranych zagadnień. Jednakże cezur tych, zwłaszcza cezury wyjściowej,
nie traktujemy zbyt rygorystycznie. I to z dwóch powodów. Po pierwsze:
dlatego, że mówiąc o odzyskaniu niepodległości, o narodzinach Drugiej
Rzeczypospolitej i o dokonujących się w niej procesach, trzeba było sięgnąć do
pewnych wątków wcześniejszych, jeśli nie z przełomu wieków, to przynajmniej z
czasów po rewolucji 19051907 roku. Po drugie: dlatego, że kontynuując pewne
tematy podjęte w poprzednim tomie Konfrontacji", w którym cezura końcowa nie
została wyraźnie zarysowana, trzeba było zapełnić istniejące luki, co zmuszało
niekiedy do wkraczania w ostatnie dziesięciolecia okresu zaborów.
Książka powstała dzięki wysiłkowi dwunastu autorów. Ingerencja redakcji
naukowej w z asadzie ograniczyła się do ujednolicenia przypisów i ich skrócenia
do minimum. Zgodnie z tradycją poprzednich tomów tej serii każdą rozprawę opa-
trzono wskazówkami bibliograficznymi; podobnie jak przypisy, zamieszczono je
na końcu książki. Znalazły się w nich jedynie prace podstawowe dla danego
tematu, stosunkowo łatwo dostępne i prezentujące wyniki badań z ostatnich lat.
Naszym zdaniem tom niniejszy spełni swoją rolę, jeśli stanie się przyczynkiem
do dalszych dyskusji i konfrontacji poglądów na różne zagadnienia historyczne
Polski niepodległej lat 19181939, poglądów na zdarzenia minione, a przecież
bardzo żywe w pamięci starszego pokolenia i w tradycji historycznej narodu ,

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin