WITALIZM [łac.], koncepcja nauk. i filoz. traktująca wszelkie przejawy życia jako niesprowadzalne do samych tylko zjawisk fizykochem., a wynikające z działania swoistej, niematerialnej i nieuchwytnej empirycznie ® siły życiowej (vis vitalis), która nadaje kierunek i celowość wszystkim procesom biol.; witalizm jest zatem związany z ® teleologią. Termin witalizm występował już w starożytności, a poprzez wpływ Arystotelesa i jego koncepcji ® entelechii jako siły urzeczywistniającej możliwość życia zawartą w materii rozpowszechnił się także w średniowieczu. W 1 poł. XVII w. sukcesy mechanicyzmu R. Descartes'a, wyjaśniającego zjawiska fizjol. za pomocą procesów fizykochem. (G.A. Borelli, W. Harvey), usunęły w cień koncepcje witalistyczne, chociaż w tym samym czasie J.B. van Helmont twierdził, że procesy chem. zachodzące w organizmach żywych da się wyjaśnić jedynie przy założeniu, iż są one kontrolowane przez niematerialne siły zw. archejami. W XVIII w. poglądy witalistyczne zapanowały w embriologii, gdzie siłę życiową powszechnie traktowano jako czynnik sprawczy rozwoju zarodkowego organizmów (A. Haller); w tym sensie witalistami byli zarówno zwolennicy ® preformacji (P. Gassendi, Ch. Bonnet), jak i ® epigenezy (C.F. Wolff); jeszcze w 1 poł. XX w. gorącym rzecznikiem takiej koncepcji był H. Driesch, który nie widział innego wyjaśnienia dla zjawisk regeneracji u zwierząt. Na przeł. XIX i XX w. koncepcje witalistyczne powszechne też były w ® ewolucjonizmie, zarówno w biologii (® ortogeneza), jak i na gruncie czysto filoz. (H. Bergson); przemiany ewolucyjne organizmów traktowano wówczas jako proces celowy, wywołany specjalną właściwością materii ożywionej — dążeniem do ciągłego doskonalenia się, a ® wymieranie gatunków interpretowano jako skutek wyczerpania się zasobów ich siły życiowej. Jako koncepcję naukową witalizmu ostatecznie zarzucono w XX w., gdyż jego hipotetyczne siły i mechanizmy sprawcze nie poddają się żadnym testom empirycznym i dlatego należą do sfery rozważań pozanaukowych.
INTUICJONIZM [łac.], filoz. kierunek w teorii poznania, wg którego gł. lub jedynie wartościowym sposobem poznania jest ® intuicja, rozumiana jako niewyrażalny w języku akt bezpośredniego, ale nie zmysłowego obcowania z przedmiotem, pozwalający na przeżycie jego konkretnej, niepowtarzalnej natury (istoty, wewn. sensu); pogląd, iż poza poznaniem zmysłowym i rozumowym (analit.-syntet.) istnieje poza- (czy nad-)zmysłowe poznanie: bezpośrednie i całościowe pojęć czy przedmiotów ogólnych (idei), a także konkretnej natury niepowtarzalnych przedmiotów i zjawisk jednostkowych, lub fundamentalnych założeń religii, filozofii i in. dyscyplin; klas. postacią intuicjonizmu jest filozofia H. Bergsona; niekiedy mianem intuicjonizmu określa się też koncepcje, wg których świat zewn. jest dany umysłowi poznającemu w bezpośredniej oczywistości, lub poglądy przypisujące szczególną wartość wiedzy intuicyjnej jako przeżyciu intelektualnej oczywistości prawd ogólnych (R. Descartes); intuicjonizmem etycznym nazywa się kierunek w metaetyce stworzony przez G.E. Moore'a. Do intuicji odwoływali się również m.in. Platon, Arystoteles, św. Augustyn, J. Eckhart, F. Brentano, E. Husserl.
SECESJA [łac.], Styl 1900, franc. Art Nouveau, niem. Jugendstil, Sezessionsstil, ang. Modern Style, wł. Stile floreale, Stile liberty, ruch artyst., rozwijał się 1895–1905, obejmował gł. architekturę wnętrz i sztukę użytkową oraz wytworzony przez nie styl ornamentacji; wywodzi się z ang. ruchu ® Arts and Crafts, założeń artyst. ® prerafaelitów, estetyzmu fin de siècle'u oraz z literatury i malarstwa symbolizmu i wczesnego modernizmu. Secesja była skierowana przeciw akademizmowi, wszelkim formom iluzjonizmu (gł. impresjonizmowi), a zwł. historyzmowi i „bezstylowości” w sztuce; jej gł. celem było dążenie do stworzenia syntet. stylu obejmującego wszystkie dziedziny twórczości plast., a założeniem — równość wszystkich dziedzin sztuki, zniesienie różnicy między tzw. sztuką czystą a sztuką stosowaną. Charakterystycznymi cechami secesji było zamiłowanie do falistych i płynnych linii, ornament o formach abstrakc. i stylizowanych motywach roślinnych i zwierzęcych, pełne wyrafinowania swobodne układy kompozycyjne, najczęściej asymetryczne, dekoracyjność i płaszczyznowość, linearyzm oraz subtelna, jasna kolorystyka.
Secesja przejawiła się najpełniej w architekturze wnętrz, malarstwie dekor., witrażu, metaloplastyce, złotnictwie, ceramice i szkle artyst., grafice użytkowej (książka, druki ulotne, plakat), introligatorstwie, tkactwie artyst., stroju i jego akcesoriach, meblarstwie. W malarstwie z secesją wiąże się gł. nurt symbolizmu — twórczość ® nabistów oraz G. Klimta, F. Hodlera, E. Muncha, a w Polsce — J. Mehoffera, W. Wojtkiewicza, F. Ruszczyca, S. Wyspiańskiego; secesja wystąpiła w sztuce wielu krajów eur., m.in.: W. Brytanii (Ch.F.A. Voysey, A.V. Beardsley, Ch.R. Mackintosh), Francji (H. Guimard, L. Majorelle, E. Gallé, E. Gaillard, R. Lalique), Belgii (V. Horta, H. van de Velde, P. Wolfers), Holandii (J. Toorop), Niemiec (® Secesja Monachijska, Secesja Berlińska) i Austrii (® Secesja Wiedeńska), przyjmując w różnych ośr. odrębne oblicze. Wybitnym i odosobnionym zjawiskiem była twórczość hiszp. architekta A. Gaudiego, amer. złotnika i projektanta szkła L.C. Tiffany'ego oraz czes. malarza i grafika A. Muchy. Z secesją wiążą się także idee ros. ugrupowania ® Mir iskusstwa, związki te dotyczą szczególnie sztuk plast. w okresie ® Młodej Polski.
KONSTRUKTYWIZMU LITERATURA. W literaturze ros. kierunek reprezentowany przez dwa ugrupowania lit. ® LEF i Literackie Centrum Konstruktywistów (LCK, 1924–31), do którego należeli m.in. I.L. Sielwinski, K.L. Zielinski, E.G. Bagricki, W.A. Ługowskoj; wg czł. LEF gł. założenia k. to utylitarystyczne pojmowanie sztuki oraz kult techniki i przemysłu; LCK postulowało bezpośrednią zależność literatury od rozwoju techniki, racjonalność i maksymalną oszczędność środków wyrazu, skoncentrowanych wokół tematu; konstruktywiści często stosowali terminologię techn., wprowadzili do utworów poet. fragmenty statystyk, planów i dokumentów.
KUBIZM, kierunek w malarstwie i rzeźbie zainicjowany we Francji 1906–09 przez P. Picassa i G. Braque'a. Terminu kubizm (łac. cubus ‘sześcian’, ‘kostka’) użył krytyk L. Vauxelles w odniesieniu do dzieł malarzy uczestniczących w Salonie Jesiennym 1908. W manifestacjach kubistów brali udział m.in. malarze: A. Gleizes, J. Metzinger, F. Léger, H. Le Fauconnier, J. Gris, L. Markus (Marcoussis) oraz rzeźbiarze A. Archipenko i E. Nadelman. W kibizmie rozróżnia się 3 fazy: prekubistyczną (1906–09), analit. (1909–12), syntet. (po 1912). W historii kubizmu przełomową rolę odegrał obraz Picassa Panny z Awinionu (1907), zapowiadający nowe ujęcie bryły w malarstwie dzięki ostrym, łukowatym i linearnym podziałom figury (analogie z rzeźbą murzyńską); dalsze zagęszczenie podziałów, zaostrzenie konturów i rytmizację pola obrazu rozwinął Braque, dając początek nowej koncepcji przestrzeni w malarstwie — tzw. przestrzeni kubistycznej (faza analit.); w przestrzeni tej sytuowano wieloaspektowe wyobrażenia ludzi i rzeczy; w miarę upływu czasu przybierały one formy graniczących z abstrakcją wariacji na temat obranego motywu; aby zapobiec swoistemu hermetyzmowi, a jednocześnie związać sztukę z życiem kubiści posłużyli się ® kolażem; technika ta zapoczątkowała ostatnią fazę kubizmu; kubizm był. pierwszym kierunkiem, który radykalnie zerwał z tradycyjną koncepcją sztuki. Kierunek ten wywarł decydujący wpływ na dalszy rozwój sztuki XX w. (futuryzm, konstruktywizm, abstrakcjonizm).
Tendencje kubizmu ujawniły się także na gruncie literatury, zwł. awangard. poezji franc. (G. Apollinaire, B. Cendrars, M. Jacob, P. Reverdy), w Polsce gł. w poezji A. Ważyka; kubizm poetycki cechowało odrzucenie dyskursywnych reguł rozwijania wypowiedzi, zastąpienie związków przyczynowo-skutkowych między składnikami obrazu poet. luźnymi zestawieniami elementów odległych w czasie lub przestrzeni, symultaniczne ukazywanie przedmiotu z wielu stron, stosowanie metody kolażu.
M. PORĘBSKI Granica współczesności, Wrocław 1965;
tenże Kubizm. Wprowadzenie do sztuki XX w., Warszawa 1966;
J.E. MULLER Le peinture moderne. Des cubistes aux premiers abstraits, Paris 1965.
DEHUMANIZACJA, odczłowieczenie, procesy i zjawiska składające się na układ stosunków społecznych (w zakładzie pracy, międzyludzkich itp.) charakteryzujący się zatraceniem wartości humanistycznych czy wręcz humanitarnych.
Dehumanizacja (od łac. humanus, ludzki)
1. Pozbawianie kogoś cech ludzkich.
2. Zanik u kogoś cech uznawanych za typowe dla rozwiniętego kulturalnie człowieka.
3. W psychologii - odmiana psychologicznego mechanizmu obronnego zwanego intelektualizacją. O ile klasyczna intelektualizacja przenosi w przestrzeń abstrakcyjną myśli i zdarzenia, o tyle dehumanizacja robi to samo z ludźmi. Inni ludzie przestają posiadać w świadomości danej jednostki cechy ludzkie, są uważani za przedmioty, zwierzęta, podludzi. Takie nastawienie może służyć jednostce do uzasadniania poniżania, wrogości bądź okrucieństwa wobec tych ludzi. W słabszej wersji dehumanizacja jest bardzo rozpowszechniona. Można ją zaobserwować na przykład w urzędach, gdzie z jednej strony petenci są traktowani przez urzędników jako "przypadki do załatwienia", z drugiej strony urzędnicy są utożsamiani przez petentów z instytucją, którą reprezentują.
INTELEKTUALIZM [łac.], filoz. stanowisko, głoszące nadrzędność intelektu wobec innych władz umysłu człowieka; w antropologii filoz. uznaje zdolność człowieka do pogłębiania swojej wiedzy i mądrości; zakłada dominowanie intelektu nad uczuciami i działaniami zmysłów; tak rozumiany i. jest przeciwieństwem racjonalizmu i woluntaryzmu; i. nazywa się również pogląd Sokratesa, że do uzyskania cnoty wystarczy sama wiedza o niej (tzw. i. etyczny).
DEKADENTYZM [franc.], tendencje występujące w kulturze schyłku XIX w. jako wyraz przekonania o zmierzchu i upadku cywilizacji eur.; termin użyty po raz pierwszy we Francji (przedmowa Th. Gautiera do Kwiatów zła Ch. Baudelaire'a 1868) i tam upowszechniony (pismo „Décadent” 1886–89, twórczość symbolistów), przyjął się następnie w innych krajach eur. (także w formie: fin de siècle). Podłożem dekadentyzmu były zjawiska towarzyszące procesom industrializacji i urbanizacji, dezintegracji tradycyjnych układów i więzi społ., powszechnie akceptowanych norm i zasad obyczajowych i moralnych, co interpretowano jako oznakę wyczerpania całej kultury kręgu łac. i zapowiedź jej rychłego końca. Najpełniejszą manifestację lub opis postaw dekadenckich prezentowała twórczość prekursorów i przedstawicieli ® modernizmu, m.in. Baudelaire'a, P. Verlaine'a, S. Mallarmégo, J.K. Huysmansa (powieść Na wspak), P. Bourgeta, A.Ch. Swinburne'a, O. Wilde'a, A. Strindberga, M. Maeterlincka, w Polsce — S. Przybyszewskiego, W. Berenta (Próchno), K. Przerwy-Tetmajera. Charakterystyczna dla dekadentyzmu świadomość wyobcowania ze społeczeństwa mieszczańskiego i ostra opozycja wobec jego moralności i kultury wyrażały się w zróżnicowanych i niejednoznacznych formach: kult artysty, jako jednostki stojącej ponad tłumem „filistrów”, i sztuki czystej, uwolnionej od zadań służebnych (® „sztuka dla sztuki”), splatał się z poczuciem bezcelowości wszelkiego buntu i działania, uwydatnianie objawów znużenia, zniechęcenia, bezsiły i przesytu łączyło się z przewrotną fascynacją tymi stanami oraz demonstrowaniem postaw hedonistycznych i anarchicznych, co uzewnętrzniło się zwł. w stylu obyczajowym środowisk moderny artyst. (® cyganeria). W Polsce dekadentyzm odegrał zrazu rolę twórczego fermentu w fazie przełomu modernist. (zwalczany wówczas ostro przez krytykę zachowawczą jako objaw psychopatologii społ. i artyst.), jednak w miarę nasilania się tendencji społ.-nar. w literaturze ® Młodej Polski został przezwyciężony i odrzucony przez czołowych twórców okresu (S. Brzozowski); pewne elementy dekadentyzmu znalazły rozwinięcie w XX-wiecznym ® katastrofizmie.
MODERNIZM [franc.]: 1) lit. Zespół nowatorskich zjawisk lit.-artyst., gł. 1880–1910, różnie ukształtowanych w obrębie poszczególnych literatur (Młoda Skandynawia, ® Młode Niemcy, Młoda Belgia, Młoda Polska). O wyodrębnieniu modernizmu jako kierunku w kulturze zadecydowały ogólnoeur. tendencje: poczucie kryzysu kultury i moralności mieszczańskiej, wyrażające się w ® dekadentyzmie, utrata wiary w istniejące systemy wartości wobec kryzysu stosunków społ., uznanie sztuki za autentyczną i autonomiczną wartość (koncepcja ® „sztuka dla sztuki”), przeciwstawienie obyczajom filistrów wzoru zachowania artysty-cygana (gł. ośr. bohemy o międzynar. znaczeniu: Berlin, Monachium, Wiedeń).
Termin modernizm wprowadził w latach 90. XIX w. krytyk wiedeński H. Bahr. W kształtowaniu postaw twórczych inspiratorskie znaczenie miały systemy filoz. A. Schopenhauera, F.W. Nietzschego, H. Bergsona, decydująco wpłynęły zwł. na charakter modernizmu w Niemczech i krajach środkowoeuropejskich. Ośrodkiem kształtowania się modelu literatury modernizmu była Francja, skąd przyjęto go w innych krajach eur., także iberoamer. (® Ameryki Łacińskiej literatura). Reakcją na realist. metodę twórczą stało się poszukiwanie nowych form artyst. wyrażających irracjonalną sferę doświadczeń zmysłowych, uczuciowych, stanów mistycznych; tendencje te określano terminem ® neoromantyzm; dominujące style: ® symbolizm i ® postimpresjonizm. Nurt estetyzmu i dekadentyzmu w poezji modernizmu reprezentowali m.in.: Ch. Baudelaire, P. Verlaine, S. Mallarmé, S. George, R.M. Rilke, K. Przerwa Tetmajer, Z. Przesmycki; w powieści i dramacie: J.K. Huysmans, P. Bourget, O. Wilde, M. Maeterlinck, A. Strindberg, S. Przybyszewski. Problemy życia społ., nar. i kult. przejawiły się w literaturze ros. (A. Bieły, A.A. Błok, A.P. Czechow), hiszp. (M. de Unamuno, J.R. Jiménez), czes. (J. Vrchlický, J. Zeyer) oraz w Polsce (W.S. Reymont, S. Brzozowski, S. Wyspiański, K. Irzykowski, S. Żeromski).
„SZTUKA DLA SZTUKI”, formuła wyrażająca koncepcję sztuki „czystej”, tj. pozbawionej zadań pozaartyst., etycznych, rel., polit., światopoglądowych i dydaktycznych, realizującej cele ściśle estet.; użyta po raz pierwszy przez franc. filozofa V. Cousina, wyrażała koncepcję bliską poglądom wielu filozofów i ...
AnnLea