ssaki.doc

STEKOWCE

Do tego rzędu należą trzy żyjące gatunki: dziobak {Ornithorhynhus anatinus), prakolczatka (Zaglossus bruijni), kolczatka {Tachyglossus aculeatus). Dziobak zamieszkuje tylko wschodnie stany Australii i jest tak rzadko spotykanym zwierzęciem, że kiedy pierwszy okaz został wysłany do Anglii w 1798 roku, uważano, że jest to falsyfikat zrobiony z głowy kaczki i ciała ssaka. Dwa rodzaje kolczatkowatych (kolczatka i prakolczatka) spotyka się obecnie w Nowej Gwinei, podczas gdy w Australii występuje tylko kolczatka. Pochodzenie tej małej grupy ssaków jest mało znane, ponieważ nie znaleziono tych zwierząt ani ich szczątków kopalnych w innych rejonach świata.

SSAKI SKŁADAJĄCE JAJA

Z wykopalisk wiadomo, że stekowce żyły w Australii od co najmniej 15 milionów lat, a prawdopodobnie nawet od okresu kredowego (100 milionów lat temu). Chociaż nie spotyka się w Australii długodziobej prakolczatki, szczątki kopalne zwierząt zaliczone do rodzaju Zaglossus wskazują, że kilka gatunków występowało na terenie Australii i na Tasmanii do późnego plejstocenu (100—12 tysięcy lat temu). Nazwa rzędu Monotremata znaczy , jedna dziura" i wynika z faktu, że jelito i zatoka moczowo-płciowa mają wspólne ujście do kloaki (steku). Ta cecha nie jest jednak charakterystyczna tylko dla stekowców. Podobnie wspólne ujście tych trzech układów spotyka się u torbaczy. Jakkolwiek wszystkie gatunki stekowców wykazują znaczne podobieństwo w budowie anatomicznej do gadów, na przykład mają żebra szyjne i dodatkowe kości w obrębie klatki piersiowej i pasa barkowego, ich budowa anatomiczna i fizjologia upodabnia je bardziej do gromady ssaków. Najbardziej wyróżniającą cechą tej grupy jest składanie jaj, a nie rodzenie żywego potomstwa, jak ma to miejsce u innych gatunków. Jaja są otoczone miękkij skorupką, mają około 15 do 17 milimetrów średnicy, okres inkubacji wynosi około 10 dni, po którym młode karmione są mlekiem. Odżywianie się młodych mlekiem matki, obecność sierści, pojedyncza kość w obrębie żuchwy, przepona mięśniowa wspomagająca oddychanie pozwalają zaliczyć stekowce do gromady ssaków.

DZIOBAK

To małe ziemno-wodne zwierzę, z giętkim, kaczkowatym dziobem, gęstym krótkim włosem, płetwistymi przednimi kończynami jest, być może. najbardziej niezwykłym współcześnie żyjącym zwierzęciem. Gatunek ten jest często spotykany w naturalnych dla siebie środowiskach: rzekach, strumieniach i jeziorach wschodniej Australii, gdzie można go zobaczyć w czasie nurkowania po małe larwy owadów i inne bezkręgowce, stanowiące pożywienie. Między kolejnymi zanurzeniami pod wodę zwierzęta spędzają kilka minut na lądzie, żując jedzenie zgromadzone w torbach policzkowych przy pomocy rogowych krawędzi szczęk. Właściwe zęby występują tylko u młodych dziobaków. Nurkowanie trwa około dwóch minut. W czasie jego trwania oczy i uszy są zamknięte, a zwierzę lokalizuje zdobycz przy pomocy dzioba. Znajdują się na nim czułe receptory dotyku umożliwiające zlokalizowanie zdobyczy, odnalezienie drogi w nocy lub w mętne) wodzie. Chociaż dziobaki często spotyka się wczesnym rankiem i o zachodzie słońca, to aktywne są przez całą noc, a zimą również w ciągu dnia. Dawniej sądzono, że dziobaki są prymitywnymi ssakami, uważano bowiem, że regulacja temperatury ciała jest niedostateczna. Jednakże okazuje się, że regulacja temperatury ciała jest sprawna i utrzymuje się na poziomie około 32°C, nawet w czasie pływania w lodowatej wodzie. W niskiej temperaturze otoczenia metabolizm nasila się, podwyższając temperaturę ciała. Proces ten odbywa się sprawnie dzięki dobrej izolacji, którą stanowi gęste futro zatrzymujące powietrze jako warstwę izolacyjną w czasie pobytu w wodzie. Futro dziobaka było wysoko cenione i dlatego został prawie czałkowicie wytępiony; od początku naszego stulecia jest pod ochroną. Na lądzie dziobak przebywa w norach wykopanych na brzegach rzek unikając w ten sposób dużych różnic temperatury, które mogą wahać się od około — 15°C zimą do 40JC latem. Przypuszcza się, że dziobak może zapadać w sen zimowy, chociaż nie jest to do końca udokumentowane. Nie wszystkie samice dziobaka wydają potomstwo co roku, najczęściej rozmnażają się co drugi sezon lęgowy. Samica składa od jednego do trzech jaj, najczęściej dwa. Jaja inkubowane są między ogonem a ciałem samicy, która chowa się wtedy w tzw. norach lęgowych. Niektóre z nich mają długość około *0 metrów. Kiedy młode wyklują się z jaj. pozostają w norze przez tr/y lub cztery miesiące, karmione mlekiem matki. Mleko wysiąka na futro z dwóch przypominających sutki pól skóry, znajdujących się na brzusznej stronie ciała matki. Przypuszcza się, że młode zlizują mleko bezpośrednio z futra. Okres lęgowy trwa od lipca do października. Po okresie ciąży, trwającym około trzech tygodni, wylęganiu —- trwającym około 10 dni i długim okresie karmienia w norze lęgowej młode wychodzą na zewnątrz między styczniem i marcem. W niewoli dziobaki żyją do 20 lat, natomiast na wolności najdłużej do 12 lat. Niewiele wiadomo na temat śmiertelności dziobaków żyjących na wolności, chociaż odnotowano, że polują na nie lisy i ptaki drapieżne. Młode dziobaki dość szybko usamodzielniają się, co może być przyczyną ich dużej śmiertelności, szczególnie w latach suchych, kiedy warunki środowiskowe nie sprzyjają prawidłowemu dorastaniu. Dziobak jest nosicielem licznych pasożytów, łącznie ze swoistym dla siebie gatunkiem kleszczy. Nie wiadomo jednak, czy ich obecność wpływa na śmiertelność zwierząt. Dziobaki trudno znoszą życie w niewoli i dlatego tylko raz udało się je rozmnożyć w takich warunkach.

KOLCZATKOWATE

Prakolczatki i kolczatki mają pysk w kształcie długiego, rurkowatego ryjka. Nie posiadają zębów, mają ruchliwy, długi język, a oprócz typowych włosów na bokach i grzbiecie ciała występują włosy specjalne tworzące ostre kolce. Prakolczatki osiągają 45 do 90 centymetrów długości, ważą od 5 do 10 kilogramów i są znacznie większe niż kolczatki, których długość dochodzi tylko od 30 do 45 centymetrów, a masa ciała od 2,5 do 8 kilogramów. Samce prakolczatek są znacznie większe od samic. U obu gatunków samce zachowały ostrogę przy kostce każdej tylnej nogi. Niewiele wiadomo o życiu i obyczajach prakolczatek, ponieważ tereny które zamieszkują, są mało zbadane. Dobrze natomiast znane są obyczaje kolczatek, które powszechnie występują w Australii i na Tasmanii oraz na terenach nizinnych Papui Nowej Gwineii. Oba gatunki stanowią łup dla tubylców, którzy polują na nie dla mięsa. W odróżnieniu od dziobaka, uszy i oczy kolczatkowatych nie są usytuowane w tej samej szparze; otwór uszny (z niewielkim, widocznym uchem zewnętrznym) znajduje się w oddaleniu od oka. Kolczatka odżywia się głównie termitami, mrówkami i larwami owadów. Zdobywa je przez rozkopywanie mrowisk i gniazd tych owadów za pomocą przednich kończyn uzbrojonych w pazury. Do rozgrzebanego mrowiska lub termitiery wsuwa wąski dziób, a potem wysuwa lepki język, do którego przyklejają się owady. Nazwa Tachyglossus oznacza „szybki język". Prakolczatka żywi się głównie dżdżownicami. Kolce usytuowane w szczelinach języka są pomocne przy wsuwaniu pokarmu do otworu gębowego. U obu gatunków język jest lepki dzięki śluzowatej wydzielinie. Pokarm rozdrabniany jest pomiędzy kolcami usytuowanymi u nasady języka a podniebieniem. Mało wiadomo na temat aktywności kolczatkowatych w Nowej Gwinei, natomiast kolczatka australijska aktywna jest przez cały dzień. Aktywność zmniejsza się, kiedy zwierzęta przebywają zagrzebane w ziemi, w kryjówkach pod skałami oraz w okresie bardzo wysokich lub niskich temperatur. Mniej ruchliwe są również w czasie deszczowej pogody. Podobnie jak dziobaki, nie tolerują one wysokich temperatur i giną, gdy nie znajdą cienia. Zdolność kolczatek do kopania nor jest wręcz legendarna, niektóre osobniki są w stanie wykopać pionową norę w celu ukrycia się w czasie nie przekraczającym jednej minuty. Kolczatkowate są zwierzątami endotermicznymi, ale podobnie jak dziobak mogą utrzymywać temperaturę ciała wyższą od temperatury otoczenia poprzez wzmożenie metabolizmu, a w przypadku kolczatki — dzięki izolacji w postaci futra i tłuszczu. U wszystkich trzech gatunków stekowców temperatura ciała jest niższa niż u innych gatunków ssaków, zazwyczaj waha się w granicach 32°C, gdy zwierzę jest aktywne. Kolczatki zamieszkujące Alpy Australijskie czasami zapadają w trwające dwa lub trzy tygodnie sen zimowy, wtedy temperatura ich ciała spada do 4 9 C. Mato wiadomo na temat cyklu rozrodczego prakolczatek. W okresie lęgowym samicy rozwija się torba lęgowa, do której składane jest jedno jajo. Po dziesięciu dniach wylęga się młode. Karmione jest mlekiem wydzielanym przez gruczoły mleczne, których ujścia zlokalizowane są w obrębie torby lęgowej. Zlizywanie mleka przez młode jest bodźcem stymulującym jego tworzenie się. Laktacja trwa do 6 miesięcy, lecz kiedy młode zaczyna pokrywać się kolcami (około 9 tygodni po wykluciu) matka zostawia je w norze i wraca, by nakarmić. Tak jak u dziobaka, okres lęgowy jest wydłużony i trwa od lipca do sierpnia. Długość ciąży przed złożeniem jaja nie jest znana, ale przypuszcza się, że trwa około 3 tygodni. Podobnie jak samice dziobaka, nie wszystkie dorosłe samice kolczatki wydają młode co roku. Przyczyna tego zjawiska jest nie wyjaśniona. Oba gatunki kolczatkowatych są długowieczne. Kolczatka w ogrodzie zoologicznym w Filadelfii żyła 49 lat. Prakolczalka przebywająca w ogrodzie zoologicznym w Berlinie żyła około 31-36 lat. Nic natomiast nie wiadomo o długości życia tych zwierząt na wolności; znaleziono osobnika, który w naturalnych warunkach żył 16 lat. Pomimo zdolności do szybkiego ukrywania się w norach oraz pokrycia jadowitymi kolcami, kolczatki stają się zdobyczą psów Dingo. Lisy, dzikie koty wybierają młode z nor w czasie okresu karmienia, ale największym zagrożeniem dla tych zwierząt są samochody. Śmiertelność z powodu chorób wywoływanych przez pasożyty nie jest znana. Kolczatkowate dobrze znoszą warunki ogrodów zoologicznych, ale rzadko się tam rozmnażają.

TORBACZE
 

(RONALDSTRAHAN) Chociaż ewolucja torbaczy (Metatheria) i ssaków łożyskowych (Eutheria) od około 100 milionów lat przebiega odmiennym torem, wymienić można tylko niewielkie różnice pomiędzy nimi. Zalicza się je do podgromady Theńs (w przeciwieństwie do Prototheria, których jedynymi żyjącymi przedstawicielami są stekowce). Chociaż można wykazać różnice w budowie anatomicznej między torbaczami a ssakami łożyskowymi, grupy te różnią się szczególnie stopniem dojrzałości noworodków.

CO WYRÓŻNIA TORBACZE?

Moihia wymienić szereg innych cech wyróżniających torbacze. Mają większą liczbę siekaczy (pięć par w górnej szczęce, cztery pary w żuchwie) niż łożyskowce (nigdy więcej niż trzy pary). U większości torbaczy pierwszy palec tylnej stopy jest przeciwstawny do pozostałych czterech tak jak u naczelnych, nie ma pazura. li wielu torbaczy lądowych palec ten nie występuje. W większości mają one mniejszy mózg niż odpowiadające im wielkością ssaki łożyskowe. Temperatura ciała i przemiana materii są niższe niż u łożyskowców. Można by je było uznać pod tym względem za ,,niższe" ewolucyjnie w porównaniu z łożyskowcami. Jeśli tak, to należałoby przyjąć, że łożyskowce są „niższe" w rozwoju w porównaniu z ptakami. Klasyfikacja torbaczy jest ciągle zagadnieniem spornym. Ostatnio wyróżnia się dwie grupy: torbacze amerykańskie, żyjące w Ameryce Północnej i Południowej oraz torbacze australijskie, zamieszkujące Australię, Nową Gwineę i pobliskie wyspy.

TORBACZE AMERYKAŃSKIE

Wyróżnia się około 75 gatunków żyjących współcześnie torbaczy amerykańskich. Należą one do trzech rodzin: Didelphidae (dydelfy amerykańskie), Caenolestidae (zbójniki) i Microbiotheriidae (Dromiciops australis). Oposy amerykańskie. Wymiary tych „prawdziwych" oposów są zróżnicowane: od zbliżonych do wymiaru kota Didelphis ńrginiana, do wielkości myszy, tak jak przedstawiciele rodzaju Marmosa. Większość z nich jest wszystkożerna, potrafią wspinać się po drzewach, lecz więcej czasu spędzają na ziemi, ogony gatunków naziemnych są krótsze i mniej chwytne. Krótko ogoniaste oposy mięsożerne z rodzaju Monodelphis prowadzą głównie naziemny tryb życia, podczas gdy wełniste oposy z rodzaju Caluromys głównie nadrzewny, żywią się owocami i nektarem. Oposy z rodzaju Lutreolina crasicaudata są drapieżnikami, potrafią pływać w wodzie szukając zdobyczy. Japok Chironectes minimus nurkuje szukając zdobyczy na dnie.
Zbójniki. Ocalało siedem gatunków zbójników z dobrze znanej z wykopalisk rodziny sprzed 35 milionów lat. Teraz zamieszkują tylko zimne lasy Andów.Te torbacze wielkości myszy lub szczura charakteryzuje para długich ostrych siekaczy górnej szczęki, służąca do chwytania dużych owadów i małych kręgowców.
Dromiciops australis zwany też monito del monte, zamieszkujący chłodne, wilgotne lasy południowego Chile jest jedynym zachowanym przedstawicielem tej rodziny. To zwierzę wielkości małego szczura żywi się głównie larwami owadów i poczwarkami. Większość badaczy zajmujących się ewolucją torbaczy uważa, że spokrewniony jest z oposem amerykańskim, jednak przybywa dowodów przemawiających za bliższym pokrewieństwem z oposem australijskim. Jeśli tak, to gatunek ten stanowi ważne ogniwo ewolucyjne pomiędzy torbaczami dwóch kontynentów.

TORBACZE AUSTRALIJSKIE

200 żyjących gatunków torbaczy australijskich wykazuje większe zróżnicowanie niż współczesne torbacze amerykańskie. 16 rodzin dzieli się na cztery grupy: przedstawicielem rodziny Peramclidae jest jamraj zwyczajny (Perameles nasuta) długonosy, z krótkim szorstkim włosem, posiadający małe uszy, krótki, mało owłosiony, niechwytny ogon. Nogi ma mocno umięśnione i raczej krótkie. Jamraje poruszają się galopem lub skokami.
Bilba. Jamraj królikowaty (Macrotis lagotis) jest jedynym żyjącym przedstawicielem rodziny Thylacomyidae. W odróżnieniu od prawdziwych jamrai posiada długie jedwabiste futro, bardzo długie uszy, dość długie nogi oraz długi, owłosiony ogon. Żyje na pustyni, w ciągu dnia przebywa w głębokich norach.
 torbacze mięsożerne, krety workowate, jamraje i dużą grupę zwaną torbaczami skąposiekaczowyrni (Diproiodoiuia), do której zalicza się koala, wombaty, oposy i kangury.
 

TORBACZE MIĘSOŻERNE

Grupę tę stanowią trzy rodziny: Dasyuridae (niełazy) Thylacinidae (workowce drapieżne), Myrmecobiidae (mrówkożery). Posiadają trzy lub cztery pary wąskich siekaczy w górnej szczęce i trzy pary o podobnym kształcie w żuchwie. Tylne stopy mają cztery lub pięć palców, żaden z nich nie jest połączony.
Niełazy. Rozmiary ich są bardzo różne: od malutkiego płaskogłowego przedstawiciela rodzaju Planigale, ważącego około 4 gramy i mierzącego 6 centymetrów do diabła tasmańskiego (Sarcophilus harrisii) wielkości psa teriera. Większość prowadzi naziemny tryb życia. Chociaż ogony ich nie są chwytne, wiele gatunków potrafi wspinać się po drzewach, a kilka, szczególnie myszowóry z rodzaju Phascogale, prowadzą głównie nadrzewny tryb życia. Zwierzęta te prawie nie różnią się kształtem. Mrówko/ery. Jedynym przedstawicielem rodziny Myrnwcobiidae jest mrówkożer w orkowa ty (M'yrmccobius fasciatus) prowadzący dzienny tryb życia (jako jedyny przedstawiciel torbaczy). Odżywia się termitami, które wydobywa za pomocą długiego lepkiego języka. Zęby ma słabo wykształcone, ale liczne.
 Kret workowały (Motoryctes typhlops) żyje w piaskach pustyni, odżywiając się owadami i gadami zagrzebanymi w norach. Jest jedynym żyjącym przedstawicielem rodziny Motoryctidae. Niewiele wiadomo na temat jego zachowania, a pokrewieństwo z innymi torbaczami pozostaje tajemnicą.
Jamraje Licząca około 12 gatunków rodzina wszystkich torbaczy pochodzi z Australii i Nowej Gwinei. Jej przedstawiciele posiadają układ zębów podobny do układu zębów torbaczy mięsożernych, choć różnią się od nich innymi cechami, na przykład drugi i trzeci palec tylnej stopy zaopatrzone są w pazury.
Grupa dzieli się na rodzinę Perumclidac zwaną „prawdziwymi" jamrajanii i Ihykuomyidac z jedynym żyjącym gatunkiem Macrotis lagotis. Ostatnio uważa się, że podział powinien przebiegać pomiędzy kolczastymi jamrajami 7 Nowej Gwinei Peroryctes i Echymipcra, a pozostałymi gatunkami. Wszystkie są zwierzętami wszystkożernymi wykopującymi mocnymi pazurami przednich łap owady i ich larwy, a także korzenie roślin.
„Prawdziwe" jamraje. Typowym Torbacze skąposiekaczowe Ponad połowa torbaczy australijskich należy do zróżnicowanej grupy, charakteryzującej się występowaniem jednej pary dobrze rozwiniętych siekaczy w żuchwie oraz zrośnięciem drugiego i trzeciego palca kończyn tylnych. Większość jest roślinożerna, ale wiele z nich odżywia się owadami, niektóre wydzielinami roślin. Wombaty (Niedźwiedzie workowate) W rodzinie Vombatidae wyróżnia się trzy gatunki wombatów. Są to roślinożerne torbacze o krótkich ogonach, wyglądem przypominające niedźwiedzie. Chodzą na łapach o krótkich palcach zakończonych mocnymi pazurami. Wygrzebują długie nory, w których śpią w dzień. Koala {Phascolarctos cinereus) jest jedynym żyjącym przedstawicielem rodziny Phascolarctidae. Prowadzi nadrzewny tryb życia, żywi się prawie wyłącznie liśćmi eukaliptusów. Posiada długie kończyny i szczątkowy ogon. Spokrewniony jest z wombatami. Kuskusy i pałanki kuzu. Rodzina Phalangeridae obejumuje kuskusy z rodzaju Phalanger i inne, przypominające wyglądem lemury o łuskowatych ogonach z gatunku Wyulda sąuamicaudata oraz przedstawicieli rodzaju Trichosorus (lis workowaty Tmlpecula) (przyp. tłum) wyróżniających się szczotkowatym ogonem. Z wyjątkiem tych ostatnich wszystkie posiadają silny, chwytny ogon, na końcu pozbawiony owłosienia. Są zwierzętami nadrzewnymi, żywiącymi się głównie liśćmi, pączkami roślin, owocami i pędami. Pałanki i wielki workowiec latający (Petauroides volans). Wszystkie z wyjątkiem jednego przedstawiciela rodziny Pseudocheiridae wyróżnia długi, wiotki, pokryty krótkim włosem chwytny ogon. Pseudocheirus dahli jest jedynym przedstawicielem rodziny, który buduje gniazda na ziemi. Ma ogon krótszy niż u pozostałych gatunków. Wielki workowiec latający (Petauroides volans). Największego przedstawiciela rodziny charakteryzuje fałd skóry ciągnący się od łokcia kończyny przedniej do kostki kończyny tylnej, umożliwiający mu szybowanie i długi, owłosiony, słabo chwytny ogon. Wszyscy przedstawiciele rodziny żywią się głównie liśćmi, a Petaureides wlans wyłącznie liśćmi eukaliptusów. Lotopałanki i Dactylopsila. Rodzina Petauridae obejmuje cztery szybujące gatunki, należące do rodzaju Petaurus. Różnią się one od Petauroidas volans tym, że fałd skórny rozciąga się od nadgarstka (a nie łokcia) do kostki. Gysnobalideus leadbeateri przypomina Petaurus breviceps, lecz nie posiada fałdu skórnego. Żywi się wydzielinami roślin i owadami. Znane są cztery gatunki z rodzaju Dactylopsila, charakteryzujące się podobnym do skunksa ubarwieniem futra w czarno-białe pasy i długim, wiotkim czwartym palcem. Żywią się one owadami pasożytującymi na drzewach. Oposy karłowate (Burramyidae). W rodzinie Buramyidae wyróżnia się pięć gatunków, cztery z nich są zwierzątami prowadzącymi nadrzewny tryb życia, należącymi do rodzaju Cercartetus, ważącymi od 7 do 30 gramów. Posiadają one długie, wiotkie, chwytne ogony, pomocne przy poruszaniu się po drzewach i krzewach w poszukiwaniu nektaru, pyłku i owadów. Piąty gatunek Eurramys parvus, mieszkaniec gór ważący 40 gramów jest największym przedstawicielem rodziny i prowadzi głównie naziemny tryb życia. Żywi się owadami, roślinami i nasionami. Jest jedynym australijskim torbaczem żyjącym powyżej granicy śniegu. Pierzastoogonowe. Dwa gatunki z tej rodziny charakteryzują się wąskimi, długimi, sztywnymi włosami wyrastającymi pionowo wokół ogona. U karłowatej myszy latającej (Acrobates pygmaeus) ważącej około 12 gramów włosy te są tak ściśle ułożone, że przypominają lotki u ptaków. Ogon, podobnie jak fałdy skórne pomiędzy kończynami, służy do szybowania. U większego przedstawiciela Distoechurus pennatus nie występuje fałd skórny, a włosy na ogonie nie są tak ściśle ułożone. Ostronogi. Ostronóg Tarsipas rostraus jest jedynym przedstawicielem rodziny Tarsipedidae. Jest małym torbaczem: samce ważą tylko 9 gramów, samice 12 gramów. Długi, szczeciniasty język służy do wydobywania nektaru. Kanguroszczury. Przedstawiciele rodziny Potoroidae zachowały pewne prymitywne cechy, które zanikły u „prawdziwych" kangurów z rodziny Macropodidae. Większość „prymitywnych" w rodzinie należy do gatunku Hypsiprymnodon moschatu.s (torebnik piżmowy). Długość ich ciała wynosi 23 centymetry, posiadają pięć palców w kończynie tylnej (inne gatunki z tej rodziny oraz „prawdziwe" kangury mają cztery), poruszają się skokami odbijając się z jednej nogi. Innych przedstawicieli tej rodziny zalicza się do rodzaju Potorous (poturu) i Bettongia (kanguroszczur). Większość z nich żywi się podziemnymi częściami roślin, ziarnem, grzybami, czasami zjadają zielone części roślin. Ogon pomaga im w utrzymaniu równowagi wczasie skoków, jest słabo chwytny i używany do noszenia budulca na gniazdo.
Kangury i walabie. Prawdopodobnie najpóźniej wyodrębniona grupa torbaczy Macropodidae, obejmująca 11 rodzajów i ponad 50 gatunków, takich jak: walabie, kangury, kangury drzewne. Wszystkie z wyjątkiem kangurów drzewnych z rodzaju Dendrolagus. mają podobny kształt ciała, krótkie przednie łapy i duże silne kończyny tylne, długie stopy z wydłużonym czwartym palcem. Poruszają się skokami przy pomocy kończyn tylnych, a długi, sztywny ogon służy do utrzymywania równowagi w czasie skoku. Kangury skalne z rodzaju Petrogale posiadają krótsze stopy niż pozostałe.
Kangury drzewne, potomkowie naziemnych przedstawicieli Macropodidae, mają długie, silne kończyny przednie i skrócone, szerokie kończyny tylne. Mogą poruszać się po pionowych i poziomych gałęziach dzięki silnym pazurom. Wszyscy przedstawiciele tej rodziny są zwierzętami roślinożernymi.

SKAKANIE, SZYBOWANIE I PŁYWANIE

Znany sposób poruszania się kangurów, polegający na wykonywaniu skoków z obunożnego odbicia, rozwinął się z bardziej prymitywnego sposobu poruszania.
Kończyny tylne stały się znacznie większe niż przednie, ich stopy wydłużyły się, dając większe płaszczyzny odbicia. Kangury, przy tej samej prędkości poruszania się, zużywają mniej energii w porównaniu z psem czy koniem. Taka specjalizacja w poruszaniu się ma jednak pewne konsekwencje — kangury nie mogą chodzić. Kiedy poruszają się wolno, opierają zad na tylnych łapach i ogonie, następnie — kołysząc się — przesuwają się do przodu. Kangury naziemne nie mogą poruszać tylnymi kończynami niezależnie, chociaż w czasie pływania wykonują naprzemienne ruchy raz jedną, raz drugą kończyną. Kangury drzewne mogą poruszać kończynami tylnymi naprzemiennie w czasie wspinania się po drzewach.
U typowych kangurów ogon nie jest ruchliwy. porusza się tylko w płaszczyźnie pionowej, co ułatwia utrzymanie równowagi w czasie skoków. Służy również jako piąta kończyna, kiedy zwierzę porusza się wolno. U bardziej prymitywnych kanguroszczurów ogon jest częściowo chwytny (w płaszyczyźnie pionowej) i służy do przenoszenia budulca na gniazdo. Zdolność do szybowania rozwinęła się niezależnie u trzech rodzin torbaczy: Pseudocheiridae, Petauridae i Acrobatidae. Występuje u nich fałd skórny, łączący kończyny przednie z tylnymi, który umożliwia szybowanie. Skacząc z wysokiego drzewa zwierzę jest w stanie wykonywać długie loty. Steruje, zmieniając napięcie fałdów skórnych, utrzymuje równowagę wyprostowanym ogonem, ląduje na czterech łapach. Wytraca przy tym prędkość ustawiając ciało pionowo w stosunku do ziemi. W odróżnieniu od innych latających ssaków tylko przedstawiciele gatunków z rodziny Acrobatidae posiadają ogony, których owłosienie tworzy struktury przypominające chorągiewkę ptaków. Chociaż wydaje się, że większość torbaczy potrafi pływać w razie potrzeby, tylko japok uważany jest za zwierzę wodne. Poruszając naprzemiennie tylnymi kończynami, zaopatrzonymi w błony międzypalczaste, ten amerykański gatunek torbaczy nurkuje w strumieniach i stawach w poszukiwaniu zdobyczy. Nurkując ma zamknięte oczy, zdobycz chwyta przednimi, szpachlowatymi palcami i trzymając w pysku wypływa na brzeg, gdzie ją zjada. Rzadko otwierana torba samicy japoka zamykana jest silnym zwieraczem, a w czasie pływania dodatkowo uszczelniona wodoodporną wydzieliną. Najbardziej wyspecjalizowany sposób poruszania się torbaczy obserwuje się u małego kreta workowatego. Jest ślepy, nie ma ucha zewnętrznego, natomiast rogowa tarcza nad ryjkiem osłania nozdrza. Kończyny są krótkie, mocno umięśnione. Przednie zakończone są łopatkowego kształtu łapami z trójkątnymi pazurami na trzecim i czwartym palcu i mniejszymi na pozostałych. Dzięki nim zwierzę może wykopywać ziemię przed sobą i przesuwać się do przodu. Stopy tylne mają cztery krótkie pazury, a większy pazur pierwszego palca służy do przekopywania piasku za siebie. Kret workowaty nie buduje tuneli, ale „pływa" w piasku, zazwyczaj na głębokości 10 do 20 centymetrów. Czasami schodzi na głębokość dwóch lub więcej metrów.
Pierzastoogonowe, ostronogi i oposy karłowate z rodzaju Carcartetus są małymi torbaczami, które wspinają się za pomocą palców dłoni i stóp. Pazury są małe, przypominają paznokcie z wyjątkiem połączonego drugiego i trzeciego palca stóp, wyrastają ponad końcówkami palców. Opuszki palców dłoni i stóp
u pierzastoogonowych mają mikroskopijne wyżłobienia, podobnie jak u gekona, co umożliwia im poruszanie się po gładkich powierzchniach, na przykład po szklanych pionowych płaszczyznach.

ODŻYWIANIE

Pierwsze torbacze prawdopodobnie odżywiały się głównie owadami lub innymi małymi bezkręgowcami, tak jak czynią to najmniej wyspecjalizowane oposy i niełazy.Stosunkowo prostym etapem w ewolucji niełazów i Thylacinide było przystosowanie się do odżywiania się kręgowcami. Największe przystosowanie do odżywiania owadami obserwuje się u pasiastych oposów, które przy użyciu ostrych, guzkowatych siekaczy dolnej szczęki robią otwory w gałęziach, następnie długim, cienkim pazurem czwartego palca wydobywają z nich larwy owadów. Palczak, przedstawiciel naczelnych zamieszkujący Madagaskar, odżywia się podobnie. Nie wszystkie torbacze odżywiają się wyłącznie owocami, wiele oposów i nawet niektóre niełazy są zwierzętami wszystkożernymi. Latające torbacze z rodzaju Petaurus odżywiają się głównie owadami, ale również pożywieniem ich jest żywica i sok z drzew eukaliptusa nowych, które wydobywają nacinając pień siekaczami żuchwy (taką metodę odżywiania obserwuje się u marmozet). Jamraje i Mucrolis lagotis kopią ziemię w poszukiwaniu larw owadów, mięsistych korzeni, bulw i kłączy. Podobnie kanguroszczur rozgrzebuje ziemię w poszukiwaniu grzybów. Niektóre odżywiają się również owadami i częściami roślin zielonych. szczególnie pędami. Wiele spośród torbaczy skąposiekaezowyeh odżywia się liśćmi. Kuskusy i kangury drzewne odżywiają się głównie miękkimi, dużymi liśćmi drzew, owocami, a kuskusy również dużymi owadami, jajami i małymi ptakami. Szc/otkoogoniaste i krętoogoniaste oposy spożywają głównie twarde liście eukaliptusów, które są wyłącznym pożywieniem koali i l'eiauroides vo!ans. Nie mają one dużej wartości odżywczej, a ponadto zawierają substancje toksyczne. Wiele walabii zjada liście krzewów i małych drzew, chociaż są też gatunki trawożerne. Przedstawicielami torbaczy wyłącznie trawożernytni są wombaty, niektóre gatunki walabii i kangury z rodzaju Macnipus. Ponieważ ssaki nic mają enzymów rozkładających celulozę na cukry proste, trawienie roślin może odbywać się tylko przy współudziale mikroorganizmów. Wymaga to czasu i odpowiedniego miejsca. U większości torbaczy trawienie odbywa się w początkowym odcinku jelita grubego, kątnicy, która ukształtowana jest w formie uchyłka, gdzie pokarm zalega przez jakiś czas i podlega procesowi fermentacji. Następnie przemieszczany jest do dalszych części jelita. Wombaty żują pokarm bardzo dokładnie, pasaż przez przewód pokarmowy jest wydłużony, szczególnie przez długie jelito grube. Uważa się. że koala ma proporcjonalnie do reszty ciała największą kątnicę i najbardziej wydłużone jelito grube. Pałanki mają dużą kątnicę, ale nie jest to wystarczające do całkowitego strawienia pokarmu. Dlatego raz dziennie wydalają zawartość kątnicy (tzw. miękki stolec), która jest zjadana i ponownie trawiona. Nieprzyswajalne resztki są w postaci twardych kulek. U kangurów trawienie odbywa się inaczej. Dokładnie żuty pokarm zanim zostanie przemieszczony do dalszych części jelita poddawany jest procesowi fermenta"cji w specjalnie przystosowanym do tego żołądku. Proces ten jest podobny do znanego u przeżuwaczy, jednakże szczegóły budowy anatomicznej przewodu pokarmowego i jego funkcje są różne. Między innymi przeżuwanie nie jest zasadniczą częścią procesu trawienia.
przebywanie: w zimnym klimacie W zimnym klimacie większość energii wytwarzanej przez małe ssaki w procesie przemian metabolicznych zużywana jest na utrzymanie stałej temperatury ciała. Zimą, kiedy temperatury są niskie, a pożywienia mało, zwierzęta mają duże trudności z przetrwaniem. Jedynym rozwiązaniem jest sen zimowy, w czasie którego temperatura ciała obniża się do temperatury otoczenia, a zużycie energii spada w związku z brakiem ruchu. Tym samym zmniejsza się stopień utraty ciepła i potrzeba odżywiania się.

NARODZINY I WIĘŹ RODZICIELSKA

Podobnie jak u innych ssaków nie zapłodnione jaja z lewego i prawego jajnika przedostają się odpowiednio do lewego 1 prawego jajowodu. Jednakże na tym podobieństwo kończy się. U torbaczy każdy jajowód łączy się z oddzielną macicą, która przechodzi w oddzielną pochwę. Pochwy połączone są w końcowym odcinku i razem z ujściem pęcherza otwierają się do zatoki moczowo-płciowej, która wraz z odbytem otwiera się do kloaki. Stekowce zazwyczaj definiowane są jako ssaki posiadające kloakę, ale to nie odróżnia ich od samic torbaczy, u których fekalia, mocz i młode przechodzą przez jeden otwór kloaczny.
Układ rozrodczy jest prostszy i bardziej prymitywny niż u ssaków łożyskowych, u których jajowody kończą się w pojedynczej macicy (czasami podwójnej przy wierzchołku). Ta z kolei kończy się pojedynczą pochwą otwierającą się na zewnątrz. Unikalną cechą budowy układu rozrodczego u torbaczy jest obecność trzeciej pochwy, która łączy obydwie macice z zatoką moczowo-płciową i przez nią rodzi się młode. U większości torbaczy struktura ta tworzy się tylko w okresie ciąży i zanika po porodzie, u kangurów i ostronoga występuje na stałe. Samce torbaczy różnią się od samców ze szczepu łożyskowców tym, że moszna umiejscowiona jesl przed prąciem. U wielu gatunków prącie jest rozwidlone, prawdopodobnie po to, by nasienie dostało się do każdej pochwy samicy. Sprema przedostaje się do jajowodów, gdzie zapładniane jest jedno lub więcej jaj. Kiedy zapłodnione jajo przechodzi do dolnej części jajowodu otaczane jest bardzo cienką błoną, pozostałością po błonach pergaminowych, która w czasie ciąży przekształca się umożliwiając przyczepienie się płodu do ścianek macicy. Płód w okresie, w którym otoczony jest błonką, odżywia się płynami wydzielanymi do jamy macicy z gruczołów zlokalizowanych w jej ściankach. Płody gatunków, które są luźno związane ze ścianą macicy odżywiane są tylko jej wydzielinami. Te, u których wytwarza się struktura podobna do łożyska, dodatkowo odżywiane są substancjami przechodzącymi z krwi matki. Ciąża jest krótka, trwa od około 9 dni, jak u kuny workowatej Dasyurus viverrinus, do 38 dni jak u szarego kangura Macropus gigantem. Noworodki torbaczy są bardzo małe. Samica Tarsipes rostratus waży 12 gramów, a rodzi młode o masie ciała 5 miligramów, samica kangura rudego Macropus rujus waży 27 kilogramów, a jej noworodek 800 miligramów (co stanowi 0,003 procenta masy ciała samicy, podczas gdy u człowieka masa noworodka stanowi 5 procent masy ciała matki). Wszystkie noworodki torbaczy są do siebie podobne: ich skóra jest nieowłosiona, cienka, przekrwiona (najprawdopodobniej stanowi powierzchnię oddechową); oczy i uszy są w zalążku i nie spełniają swoich funkcji (chociaż ucho może być wrażliwe na przyciąganie ziemskie); kończyny tylne są krótkie, z zalążkami 5 palców; nozdrza ukształtowane, zmysł zapachu dobrze rozwinięty; otwór gębowy jest duży z dużym językiem; płuca i przewód pokarmowy podejmują swoją funkcję; kończyny przednie są nieproporcjonalnie duże i silne, zaopatrzone w cienkie ostre pazury. Poród jest szybki. Noworodek natychmiast pozbywa się błon płodowych. Wykonując naprzemienne ruchy kończynami pełznie w kierunku sutka, który następnie mocno chwyta w usta. Sutek całkowicie wypełnia jamę gębową. Wszystko to trwa kilka minut. Duża nagłośnia znajdująca się w tylnej części otworu gębowego noworodka oddziela sutek od dróg oddechowych, co umożliwia jednoczesne ssanie i oddychanie bez możliwości zachłyśnięcia. Mocno związany z sutkiem noworodek przechodzi okres pasywnego rozwoju, który trwa dłużej niż okres ciąży. W tym czasie noworodek nazywany jest „embrionem torbowym".Poród i przyczepienie się do sutka najlepiej zbadane jest u kangurów, które posiadają głęboką otwieraną do przodu torbę. Noworodek zatem musi wspiąć się po brzegu torby, następnie wpełznąć do jej środka, aby odnaleźć sutek. Kangury jednak nie są typowymi torbaczami, ponieważ w odróżnieniu od oposów ich torba otwiera się do przodu. U innych torbaczy torba otwiera się albo do tyłu, albo składa się z większej ilości bocznych fałdów wokół sutków; u niektórych małych przedstawicieli torba może nie występować. Torba otwierana do tyłu będąca wyrazem niższego stopnia rozwoju ewolucyjnego jest wygodniejsza dla noworodka Kangury, chociaż posiadają 4 sutki, zazwyczaj rodzą tylko jedno młode. Wśród oposów, miot składający się z 6 lub więcej młodych jest częstym zjawiskiem, na przykład Marmosa robinsoni z rodziny dydelfowatych dźwiga czasami 14 młodych przyczepionych do 14 sutków. Niełazy zazwyczaj rodzą się od sześciu do dziesięciu młodych, jamraje trzy lub cztery, a Crecartetus od czterech do sześciu. Niektóre torbacze rodzą więcej młodych niż mają sutek. Didelphis virginiana na przykład rodzi przynajmniej o dziewięć więcej, kuna workowata o trzy więcej. Niewiele wiadomo o rozmiarach tej nadprodukcji, bowiem większość młodych jest zjadana lub gubiona i prawdopobieństwo zauważenia tego jest małe. U różnych ssaków łożyskowych, łącznie z niektórymi fokami i nietoperzami, zapłodnione jajo rozwija się do stadium blastuli, kulistego tworu zbudowanego z jednej warstwy komórek. W tym stadium dalszy rozwój jest na pewien czas zahamowany. Ten schemat rozwoju obserwuje się u większości kangurów, u niektórych Cercartetus i Tarsipes rostratus. U większości kangurów i walabi embrion z pierwszego , zapłodnienia rozwija się normalnie, rodzi się i przyczepia do sutka. Po jednym lub dwóch dniach dochodzi do ponownego zapłodnienia, ale rozwój embrionu zostaje zahamowany w stadium blastuli. Dalszy rozwój jest niemożliwy, dopiero wtedy, gdy poprzednie młode będzie zdolne do oderwania się od sutka. W okresie porodu młodszego potomstwa następuje ponowne zapłodnienie i proces powtarza się. W okresie zdolności do reprodukcji samica nosi blastulę, jedno rozwijające się młode w torbie i jedno młode, które jeszcze odżywia się mlekiem matki, ale jest zdolne do przebywania poza trobą. Gruczoł mleczny, do którego na stałe przyczepiony jest noworodek, produkuje mleko 0 zupełnie innym składzie niż ten, którego ssie starszy brat lub siostra.Samice torbaczy w czasie porodu 1 przyczepiania się noworodka do sutka są bierne. Opieka nad noworodkiem przebywającym w torbie ogranicza się do czyszczenia torby lub okolic sutek. Gatunki, które rodzą liczne potomstwo, zazwyczaj nie mają wystarczająco dużej torby. Młode pozostają w gnieździe w ciągu nocy, kiedy samica wychodzi na żer. W ciągu dnia samica śpi z nimi, karmi je i pielęgnuje. Młode, które oddalają się od gniazda, nawet na niewielką odległość, są zawracane przez głośne krzyki samicy, ale to zachowanie nie jest powszechne. Kiedy młode zdolne są do samodzielnego poruszania się, towarzyszą samicy w czasie żerowania, najczęściej czepiając się jej futra ostrymi pazurami lub zębami. Większe torbacze mają z reguły obszerne torby i mniejszą ilość (zazwyczaj jedno) młodych. U tych gatunków regułą jest, że młode przebywają w torbie aż do zaprzestania karmienia mlekiem matki. W tym czasie torba służy jako miejsce do spania i środek transportu, co jest charakterystyczne przede wszystkim dla kangurów, jamrai i wombatów. W przypadku koali i dużych gatunków oposów młode, częściowo odstawione od ssania, noszone są na grzbiecie matki i pozostawiane w przypadku, gdy matka udaje się na długie żerowanie. Opieka matki nad potomstwem kończy się w momencie zaprzestania karmienia mlekiem. Samce nigdy nie biorą udziału w opiece nad potomstwem. Torbacze różnią się od łożyskowców głównie tym, że ich noworodki są bardzo małe, a zaangażowanie matki w opiekę nad nimi jest znikome. Jakkolwiek w okresie, gdy młode odstawiane jest od karmienia przez matkę, proporcja pomiędzy masą ciała samicy a młodego jest podobna jak u łożyskowców, zasadnicza różnica polega na czasie rozwoju płodu w macicy. Nie ma danych, ażeby uważać, że rozmnażanie torbaczy jest na niższym etapie rozwoju.

WSPÓLNE CECHY SSAKÓW

Ssaki są zwierzętami stałocieplnymi. Ich ciało pokryte jest włosami lub futrem, szczęki wyposażone są w zęby osadzone w zębodołach. Mają ucho zewnętrzne, karmią młode mlekiem. Cechy te, wspólne dla wszystkich, odróżniają je od innych żyjących kręgowców. Z naukowego punktu widzenia cechą definiującą ssaki jest stawowe połączenie żuchwy z czaszką.

Ssaki rozwinęły się z gadów. Większość prymitywnych ssaków była mięsożernymi niewielkimi zwierzętami, które w toku ewolucji rozprzestrzeniły się i zaadaptowały w różnych środowiskach. Ssakami są i małe, latające stwory, żywiące się owadami, i wielkie, lądowe, trawożerne i mięsożerne, ryjące i odżywiające się planktonem wieloryby.

CZASZKA, ŻUCHWA, ZĘBY

Zwierzęta gadopodobne, od których wywodzą się dzisiejsze ssaki, nazywane są terapsydami. W toku ewolucji dokonało się wiele zmian w obrębie czaszki, ale najważniejsze dotyczyły szczęk. Górna szczęka mocno zrosła się z resztą czaszki i utraciła ruchliwość, tak dobrze widoczną na przykład u węży.

Później nastąpiły istotne zmiany w budowie żuchwy: kości utrzymujące zęby znacznie się powiększyły, a inne zlały się w jedną całość. U pierwszych ssaków kości żuchwy stykały się z łuskowatymi kośćmi czaszki.

Jedną z najważniejszych zmian w procesie ewolucji było ograniczenie liczby kości czaszki i ich wzmocnienie. Kości wokół oka stały się delikatniejsze, natomiast kości mózgoczaszki powiększały się wraz z rozrastającym się centralnym układem nerwowym.

W związku ze zmianą sposobu zdobywania pokarmu przez ssaki dużym zmianom uległy zęby osadzone w zębodołach. Zróżnicowały się ich kształty w różnych częściach żuchwy. Wymiana zębów, jeśli w ogóle występuje, odbywa się tylko raz, a nie jak u ryb czy gadów — kilkakrotnie.

SKÓRA I FUTRO

Skóra ssaków wykazuje wiele charakterystycznych cech, które nie występują u innych kręgowców. Do nich należą: ciągły wzrost, wymiana naskórka, trójwarstwowa budowa, owłosienie oraz nowe gruczoły skórne. Naskórek wytwarza włosy i gruczoły skórne. Druga warstwa, skóra właściwa, zawiera włókna kolagenowe, naczynia krwionośne oraz zakończenia nerwowe i włókna mięśniowe powodujące stroszenie włosów. Do wewnętrznej warstwy skóry właściwej przylega podskórna warstwa tłuszczu, pełniąca rolę izolacyjną.

Włosy, które różnią się między sobą kształtem i wielkością, wyrastają z mieszka włosowego. Wiele ssaków posiada dwa rodzaje włosów: długie ochronne i krótkie, stanowiące poszycie. Kombinacja tych dwóch typów włosów, zatrzymując warstwę powietrza blisko skóry, stwarza skuteczną izolację termiczną. U niektórych dużych ssaków włosy występują rzadko lub wcale i u tych gatunków głównie skóra stanowi warstwę izolacyjną. Każdy włos ma określony czas życia. Wymiana włosów (linienie) może występować bez przerwy lub — jak to ma miejsce w zimnym klimacie — w określonych porach roku. Niektóre gatunki, np. gronostaj, mają owłosienie letnie i zimowe.

Specjalistyczne włosy czuciowe występują w różnych częściach ciała, najczęściej na głowie lub przednich łapach i stopach. Włosy dotykowe posiadają specyficzne komórki czuciowe u nasady.

Najważniejszymi spośród wielu rodzajów gruczołów występujących w skórze ssaków są gruczoły mleczne. Wydzielają one mleko, którym karmione są młode. Gruczoły mleczne występować mogą zarówno u samic, jak i u samców ssaków łożyskowych, ale funkcjonują tylko u samic. Samice wszystkich ssaków posiadają gruczoły mleczne, lecz brodawki lub sutki występują tylko u torbaczy i łożyskowców. Stekowce nie mają sutek, mleko wydostaje się na włosy, skąd młode zlizują je.

Gruczoły łojowe występują prawie u wszystkich ssaków w okolicy mieszka włosowego. Produkują one łojową wydzielinę, która natłuszcza i chroni włosy. Wiele ssaków posiada gruczoły potowe, których rola polega na utrzymaniu termoregulacji oraz eliminacji szkodliwych substancji metabolicznych.

Gruczoły potowe mogą występować na całym ciele, jak u człowieka, lub tylko w pewnych okolicach ciała.

Niektóre ssaki mogą być ich zupełnie pozbawione. Gruczoły zapachowe są wysoce wyspecjalizowanymi strukturami, które wytwarzają lotne substancje zapachowe. Wydzieliny te służą do przekazywania informacji, a u niektórych gatunków do samoobrony.

KRĘGOSŁUP I ŻEBRA

Większość żyjących ssaków posiada siedem kręgów szyjnych. Jedynie u syren i niektórych leniwców jest ich sześć, a u innych leniwców może być ich osiem, lub dziewięć. Krąg pierwszy — atlas — na przedniej powierzchni posiada dwa zagłębienia, w które wchodzą dwa kłykcie potyliczne czaszki. U większości ssaków żebra łączą się tylko z kręgami piersiowymi; wyjątek stanowią stekowce, które mają żebra szyjne.

Kończyny ssaków zachowały pierwotną dla kręgowców pięciopalczastą budowę z pewnymi modyfikacjami. Na przykład u nietoperzy kończyny górne przekształciły się w skrzydła, u wielorybów upodobniły się do płetw, u ssaków kopytnych nastąpiła redukcja palców do dwóch lub nawet jednego. Wzrost kości kończyn u ssaków różni s...