Język kaszubski

Język kaszubski (csb. kaszëbsczi jãzëk) - język z grupy zachodniosłowiańskiej języków słowiańskich, którym posługuje się w Polsce na co dzień ponad 50 tys. Kaszubów. Kaszubski jest jednym z języków pomorskich - o odrębnym języku można mówić już w wieku XIV. Za najstarsze druki kaszubskie uważane są Duchowne piesnie Dra Marcina Luthera i inszich naboznich męzow Szymona Krofeya z roku 1586, jak i z roku 1643 Michała Pontanusa Mały Catechism Niemiecko Wándalski abo Slowięski. Używana obecnie forma pisana języka kaszubskiego jest ewolucją zaproponowanej w 1879 roku przez Floriana Ceynowę w wydanej w 1879 roku w Poznaniu Zarés do Grammatikj Kašébsko-Słovjnskjè Mòvé. Badacz kaszubszczyzny Fryderyk Lorentz wyszczególnił w języku kaszubskim 47 głosek, które zapisujemy obecnie 34 literami, część z nich (ch, cz, dz, dż, rz, sz) poprzez połączenie liter, podobnie jak w języku polskim.

Użycie

Zasięg kaszubszczyzny od wielu lat nieustannie się zmniejsza (zobacz: Kaszuby).

Do niedawna panowało wśród językoznawców polskich szeroko rozpowszechnione przekonanie o tym, że język kaszubski stanowi dialekt języka polskiego.

W roku 2003 przydzielono językowi kaszubskiemu trzyliterowy międzynarodowy kod CSB według normy ISO 639-2.

Obecnie w Polsce istnieje kilkadziesiąt szkół, w których dzieci uczą się kaszubskiego. Od 2005 roku istnieje możliwość zdawania z niego egzaminu maturalnego. W języku kaszubskim wydawane są książki i czasopisma, emitowane są regionalne programy radiowe i telewizyjne.

Według ustawy z dnia 6 stycznia 2005 r. o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym, istnieje możliwość używania przed organami gminy, obok języka urzędowego, języka kaszubskiego jako języka pomocniczego - pierwsza dokonała tego położona w powiecie bytowskim gmina Parchowo.

Alfabet

Alfabet kaszubski zawiera następujące litery:

Aa Ąą Ãã Bb Cc Dd Ee Éé Ëë Ff Gg Hh Ii Jj Kk Ll Łł

Mm Nn Ńń Oo Òò Óó Ôô Pp Rr Ss Tt Uu Ùù Ww Yy zZ Żż

w tym nie występujące w języku polskim:

·         ã [an](tzw. a z blewiązką)

·         é [yj] ( tzw. e ze striszkã)

·         ë [e/a] (tzw. "szwa")

·         ò [łe] (tzw. labializacja)

·         ô [o/e](tzw. o z dakã)

·         ù [łu/łi].

Natomiast literę u czyta się jak u pochylone w kierunku i [u/i].

Dialekty

Wyróżnia się 4 zespoły dialektalne kaszubszczyzny, w ramach których występuje około 50 gwar.

·         Dialekt północny (powiat pucki i północna część wejherowskiego)

·         Dialekt środkowy (południowa część pow. wejherowskiego i powiat kartuski)

·         Dialekt południowo-wschodni (tereny na południe od Kościerzyny)

·         Dialekt południowo-zachodni (okolice Borzyszków, Brzeźna Szlacheckiego w pow. chojnickim i nieliczne wsie w pow. bytowskim).

Właściwości języka kaszubskiego

·         Częściowe utrzymanie formy TarT z prasłowiańskiego TărT,: np. csb: gard, parmiń, pl: gród, promień.

·         Zmiękczona spółgłoska przez ar,np. csb: cwiardi, czwiôrtk, pl: twardy, czwartek

·         Brak "ruchomego" e, np. csb: pòrénk, kùńc, pl: poranek, koniec

·         Brak zmiękczeń spółgłosek s,z,c,dz, np. csb: swiat, zëma, zemia, pl: świat, zima, ziemia

·         Częściowe utrzymanie formy TłoT w miejsce ogólnopolskiego TleT, np.: młoc, płoc, pl: mlec, plewić.

Przykład (Ojcze nasz)

Òjcze nasz, jaczi jes w niebie,

niech sã swiãcy Twòje miono,

niech przińdze Twòje królestwò,

niech mdze Twòja wòlô

jakno w niebie tak téż na zemi.

Chleba najégò pòwszednégò dôj nóm dzysô

i òdpùscë nóm naje winë,

jak i më òdpùszcziwómë naszim winowajcóm.

A nie dopùscë na nas pòkùszeniô,

ale nas zbawi òde złégò. Amen

Zabytki piśmiennictwa kaszubskiego (pomorskiego)

·         1536 Kronika T. Kantzowa o wendyjskich ludach zwanych Wendami a między nimi Kaszuby. Chronik von Pommern in Hohdeutscher, hrsg. v. G. Gaebel, Stetin 1897.

·         1586 Duchowne piesnie D. Marcina Luthera y ynßich naboznich męzow. Zniemieckiego w Slawięsky ięzik wilozone Przes Szymana Krofea... w Gdainsku: przes Jacuba Rhode, Tetzner 1896: z tłumaczenia bytowskiego pastora S. Krofeja, Słowińca (?) rodem z Dąbia.

·         1643 Mały Catechism D. Marciná Lutherá Niemiecko-Wándalski ábo Slowięski to jestá z Niemieckiego języká w Słowięski wystáwiony na jáwnosc wydan..., w Gdaińsku przes Jerzego Rhetá, Gdańsk 1643. Pastor smołdziński M. Mostnika (Michał Pontanus), rodem ze Słupska.

·         Perykopy smołdzinskie, opracowane i wydane przez Friedhelma Hinze, Berlin (wschodni) 1967

·         Śpiewnik starokaszubski, opracowany i wydany przez Friedhelma Hinze, Berlin (wschodni) 1967

·         Przysięgi słowińskie z Wierzchocina

3