Cykl o Trzech Magach [Królach].pdf

5. Cykl o Trzech Magach [Królach]

Źródło: Apokryfy Nowego Testamentu, pod redakcją ks. Marka Starowieyskiego. Tom I:

Wydawnictwo WAM 2003

a. Legenda Trzech Magów [Króli]

(ks. Marek Starowieyski)

Istnieje ogromna literatura naukowa na temat Trzech Króli, podajemy

kilka pozycji w Bibliografii; istnieje jeszcze obfitszy materiał ikonograficzy, jako

że temat ten interesował artystów, podobnie jak i teologów, już od III wieku;

istnieje w końcu obfita literatura: teologiczna, homiletyczna, egzegetyczna,

szczególnie od IV w. oraz szereg utworów literatury pięknej: o Trzech Królach

pisali m. in. św. Efrem, Roman Melodos, Małgorzata z Nawarry, Gil Vincente, J.

W. Goethe, A. France, R. M. Rilke, T. S. Elliott, by wymienić tylko kilka

nazwisk, nie mówiąc o dużej ilości utworów anonimowych. Opowiadania o

Trzech Królach spotykamy w literaturze ludowej, w kolędzie, w do dziś żywych

zwyczajach ludowych różnych krajów. Podajemy tu tylko zasadnicze linie

rozwoju legendy oraz jej podstawowe elementy, odsyłając do szczegółowych

opracowań.

1. Źródła. Legenda opiera się na Mt 2, 1-12, który stanowi jedyne

miejsce w Ewangeliach, gdzie jest mowa o Magach przybyłych ze Wschodu (gr.

apo anatolu ), by oddać cześć Dziecięciu. Opowiadanie to podkreśla uniwersalizm

nowej religii (przybywający są poganami) - co podkreślali chętnie Ojcowie: św.

Augustyn (Serm. 200, 2; 202, 1) czy Leon Wielki (Serm. 25, 31, 33, 36) i

liturgia Epifanii -a także wypełnienie się proroctwa mesjańskiego (Mi 5,1n.). To

proste na pozór opowiadanie nasuwa jednak szereg pytań: kim byli ci

Magowie: mędrcami, astrologami, kapłanami mazdejskimi? co znaczy owo: "ze

wschodu"? co to była za gwiazda? co oznaczały dary? To tylko kilka pytań, było

ich więcej. Na nie starano się odpowiedzieć w ciągu wieków.

2. Podstawy biblijne legendy. Szybko doszukano się związków tekstu Mt

z innymi księgami Biblii, a mianowicie z Ps 71, 10: "Królowie Tarszisz i wysp

przyniosą dary, królowie Szeby i Saby złożą daninę. I oddadzą mu pokłon

wszyscy królowie; wszystkie narody będą mu służyły"; Ps 68(67), 30: "Niech

królowie złożą Tobie dary" oraz Iz 60, 3nn.: "I pójdą narody do swego światła,

królowie do blasku swojego wschodu... Wszyscy oni przybędą z Saby,

zaofiarują złoto i kadzidło". Co więcej, skojarzono tekst Mt z proroctwem

Balaama (Lb 24, 17) o gwieździe, która wyjdzie z Jakuba, stąd też Magowie

stali się potomkami Balaama, którzy z pokolenia na pokolenie przekazywali

wiadomość o wyprorokowanej przez niego gwieździe (Lb 24, 17; Orygenes, C.

Celsum 1, 59; Hom. in Num. 13, 7; 15, 4). Natomiast stosunkowo rzadko

łączono wzmiankę o mirze z mirrą przyniesioną przez Nikodema (J 19, 39).

3. Apokryfy. Scenę z Magami rozwiną apokryfy: EwHbr (fragment z

Seduliusza Szkota); ProtEwJk 21; PsMt 16; ŁacEwDz 24,89-30,95; EwDzArab

7n; EwGruz 9n,14, EwArm 5,10; 11; 28,5, ŻJ gr 5; EwJ 9,1-6, EwBarn 6n

(ostatni fragment nie tłumaczony); rozpowszechniła ją na Zachodzie Złota

legenda. ProtEwJk i PsMt nie wprowadzają istotnych zmian; ŁacEwDz (i EwHbr)

wprowadzają element jasełkowy - postać Józefa przedstawiona jest nieco

groteskowo - i wykazują związki z apokryfami wschodnimi, które wprowadzają

zasadnicze zmiany: oczekiwanie na Mesjasza wśród Magów spowodowane

testamentem Adama danym Setowi i przepowiednią Zaratustry (EwArab,

wspomina ją również Teodor Bar Koni i Bar Hebreus), wyraźne zbliżenie do

kultu ognia mazdejczyków (Frg ujgurski, opowiadanie Marco Polo, apokryfy

etiopskie); ciekawy jest także motyw polimorfii: Magowie wchodząc do Jezusa

widzą Go każdy w inny sposób. Atmosfera tych apokryfów pokazuje inną,

wschodnią perspektywę tego wydarzenia.

4. Liczba trzech Magów została ustalona dość wcześnie ze względu na

trzy dary (mirrę, kadzidło i złoto). Mówi o niej już Orygenes ( 256), który tych

trzech Magów łączy z trzema osobami, które przyszły do Izaaka (Rdz 26, 27-

29; Hom. in Gen. 14,3); Ps. Augustyn łączy ich z trzema osobami Trójcy

Świętej (PL 39,2914). Później liczba ta staje się na Zachodzie kanoniczna (np.

Maksym z Turynu, Hom. 17 na Epif.), choć w Kościele syryjskim mowa jest o

dwunastu Magach (por. OpMag); a w malarstwie katakumbowym spotykamy

dwóch lub czterech magów; EwDzArab kod. Laurenc. mówi o wahaniach: jedni

twierdzą, że ich było trzech, inni dwunastu, inni dziesięciu wraz z tysiącem

dwustu ludzi w orszaku. EwArm twierdzi, że każdy z Magów miał w orszaku

cztery tysiące ludzi i było dwunastu dowódców, natomiast EwGruz - cztery

tysiące żołnierzy i cztery tysiące kapłanów, czyli przybyło do Jerozolimy

dwadzieścia cztery tysiące ludzi!

5. Słowo "mag" ma wiele znaczeń: członek grupy kapłańskiej, rodu

kapłańskiego, astrolog, wróżbita czy czarownik, nie ma natomiast znaczenia

negatywnego jak w Dz (8, 9 oraz wiele miejsc w ST: Kpł 19, 21; 20, 6; Dn 1,

20, itd.), gdzie jest mowa o Szymonie Magu. Niektórzy z Ojców przyjęli to

znaczenie negatywne: Magowie, oddani kultowi szatana przybyli do Jezusa, by

przekonać się o Jego potędze (np. Justyn, Dialog 78; Orygenes, C. Celsum 1,

60; Hieronim, In Is. 19, 1; Augustyn, Serm. 20, 3n). Zmiana Magów na królów

następuje pod wpływem wyżej wspomnianych tekstów Pisma Świętego, w

których jest mowa o królach oraz ze względu na walkę Kościoła z magią,

astrologią itd. Pierwszą wzmiankę o nazwaniu ich Królami spotykamy, z

pewnym wahaniem, u Tertuliana ( ok. 220; Adv. Marcion. 3, 18, 8), a później

staje się ona zwyczajną, np. u Cezarego z Arles (Hom. 134, PL 39, 2018) tak,

że średniowiecze ustaliło nawet herby Magów! Jednak ikonografia, bardziej

konserwatywna, zachowuje czapkę frygijską jako ich atrybut do X w. kiedy

ostatecznie zostaje ona wyparta przez koronę. Tradycja królów znajduje się w

tradycji syryjskiej (Jaskinia skarbów 108), a EwArm podaje, że byli oni braćmi,

królami Persów, Indii i Arabii.

6. W Ewangelii Magowie nie mają imion. Pojawiają się one dopiero w VI

wieku: w tzw. Excerpta latina barbari (pochodzące z VII/VIII w. tłumaczenie

kroniki pochodzenia aleksandryjskiego z VI w.) mamy Bethisarea, Melchior,

Gathaspa, na mozaice z San Apollinare Nuovo w Rawennie pochodzącej z VI

w.: Balthasar, Melchior, Casper (napis rekonstruowany), a Agnellus z

Rawenny, IX w. podaje opis mozaiki z trzema magami w Kościele św. Marcina

w Rawennie ( Liber pontificalis, PL 106, 620); w tradycji etiopskiej: Tanisuran,

Malik, Siseb; w EwangOrm Melkon, Gaspar, Baltazar. P. Peeters w przekładzie

EwDzOr s. 131n. podaje listę imion ormiańskich, natomiast listy syryjskie

podaje E. Nestle, Die dem Epiphanius zugeschriebenen Vitae Prophetarum,

Tübingen 1893, 67n. Jedną z wersji dwunastu imion syryjskich znajdziemy w

OpMag. Imiona te zmieniają się w różnych utworach i jak się wydaje,

dotychczas nie przebadano kompleksowo tego problemu. Tradycja ustaliła

ostatecznie imiona Kasper (Iasper), Melchior i Baltasar.

7. Skąd przybyli Magowie? Greckie bardzo ogólne apo anatolu

sprowadzono do trzech krain: Arabii - na którą wskazuje również charakter

darów, ale z drugiej strony, nic nie wiemy o istnieniu magów w Arabii (Justyn,

Dial. 77,4; 78, 1, 88, 1; Tertulian, Adv. Iud. 9; Adv. Marcion. 3, 13, 8); Persji,

najpewniejsza lokalizacja (Klemens Aleksandryjski, Strom. 1, 15, 71, 4;

Orygenes, C. Celsum 1, 24) i Chaldei, tradycyjnie uważanej za krainę

astrologów (Maksym z Turynu, Hom. 18-28 de Epiph.). Pojawia się również

Etiopia, co wynika z egzegezy Ps 71, 9 (LXX): Przed nim padną na twarz

Etiopowie. Ponieważ jednak pojęcia geograficzne w apokryfach były na ogół

dość mętne (w EwGruz królowie z Indii i Persji jadą do Jerozolimy przez

Etiopię!) sprawa ta nie jest ważna a prawdopodobnie wszystkie te trzy nazwy

pokrywały się w pojęciu jakiejś krainy wschodu.

8. Kiedy przybyli? Wzmianka w Ewangelii, że weszli do domu (Mt 2, 11),

podczas gdy Łukasz mówi o stajni (2, 1 - mowa o żłobie) świadczyłaby, że

Święta Rodzina w międzyczasie zmieniła miejsce zamieszkania, a więc byłoby

to po pewnym czasie; PsMt (16, 1), Euzebiusz z Cezarei (Quest in Ev. 16) i inni

podają dwa lata na podstawie wieku dzieci, które miał zgładzić Herod; EwGruz

(9) mówi o siedmiu i pół miesiącach wędrówki a EwArm o dziewięciu

miesiącach; inne utwory mówią o szybkiej wędrówce za sprawą Ducha

Świętego. Podawano jednak racje realistyczno-liturgiczne: ponieważ od święta

Bożego Naarodzenia do Epifanii jest trzynaście dni, przebyli oni tę drogę w tyle

dni, jak pisze św. Augustyn (Serm. 203, in Epiph. 1. 3), taka szybka podróż

była podejrzana, bo nasuwała podejrzenie, że Magowie stosowali sztuczki

magiczne.

9. Kim byli ci magowie-królowie? Ewangelia Armeńska mówi o trzech

braciach. Niemniej najstarsze przekazy przedstawiają ich jako postaci bliżej

nieokreślone, zawsze bez bród, zazwyczaj w spodniach (cecha

charakterystyczna mieszkańców Wschodu; podobnie przedstawiani są trzej

młodzieńcy w piecu ognistym). Stopniowo Melchior staje się brodatym

starcem, Kasper - młodzieńcem bez brody, Baltazar brodatym człowiekiem w

wieku dojrzałym (Ps. Beda [VIII w.], Excerptationes Patrum, PG 96, 541) i ten

kanon przejdzie do sztuki średniowiecznej. Baltazar, który u Ps. Bedy jest

określony jako fuscus (ciemny), staje się stopniowo Murzynem, choć Murzyn

(Aethiops), w literaturze patrystycznej, szczególnie monastycznej, przedstawia

diabła. Normalnie podaje się, że Magowie wędrowali razem, choć jedna z

legend podaje, że wędrowali osobno i spotkali się dopiero na Golgocie. W ten

sposób przechodzimy do symbolicznego znaczenia Trzech Króli, którzy

stopniowo stają się przedstawicielami Europy (potomków Jafeta), Azji

(potomków Sema), i Afryki (potomków Chama). W chwili odkrycia Ameryki

pojawia się konieczność znalezienia czwartego Króla dla przedstawienia tego

kontynentu - Indianina: udaje się on do Jezusa z pojemnikiem (niosąc ziarno

kakao?), jak to widzimy na obrazie z XV w. z klasztoru w Viseu w Portugalii -

kraju odkrywców.

10. Gwiazda (nawiązująca tu do Lb 24, 17) często pojawia się przy

opisach narodzin ludzi sławnych. Ta jednak, która pokazała się Magom i ich

prowadziła, stanowi do dziś zagadkę. Badania astronomiczne nie doprowadziły

do żadnych wniosków. Teksty patrystyczne mówią o gwieździe, ale i o dziewicy

(EwGruz), chłopcu (Orygenes, EwArab 7,2), aniele (anioł zwiastuje również

pasterzom) prowadzącym Magów oraz o innych znakach, które widzimy w

Jaskini skarbów, w OpMag i z którymi spotykamy się w legendach

średniowiecznych. Sprawa gwiazdy była o tyle żenująca dla Ojców Kościoła, że

zwalczali oni astrologię, wtedy bardzo popularną. Zaczęto więc szukać innych

rozwiązań, mówiono o astrologii dobrej i złej, a Tertulian stwierdził, że

astrologia była dobra aż do czasów Chrystusa, po Jego przyjściu stała się

czymś złym ( De idololatria 9, 1nn. - szczególnie 7, CCL 2, 1954, 1107n.)

Tłumaczono też tekst inaczej: Magowie uznali swój grzech i przyszli do Jezusa.

202) podaje, że złoto ofiarowano jako królowi, kadzidło - jako

Bogu, mirrę - w przewidywaniu Jego śmierci (Adv. haer. 3, 9, 2) i ta wykładnia

stała się niemalże obowiązująca w literaturze patrystycznej aż do dziś. Bywa

jednak rozwijana: np. Fulgencjusz z Ruspe (VI w.) uważa, że dary mogą służyć

w polemice dogmatycznej: mirra, np. przeciw manichejczykom, którzy nie

wierzą, że Chrystus umarł dla naszego zbawienia, kadzidło - przeciw arianom,

uważającym, że tylko Bogu Ojcu można składać ofiary, itd. (PL 67, 736n.).

Podawano też wykładnię moralną darów: oznaczają one wiarę, nadzieję i

miłość; wiarę, czystość serca; trzy sensy Biblii, itd. Były też interpretacje

realistyczne: wg św. Bernarda z Clairvaux złoto było potrzebne ubogiej

rodzinie, kadzidło - bo jaskinia cuchnęła, mirra - dla wybicia znajdującego się

w niej robactwa! Było także i anegdotyczne rozwinięcie znaczenia złota: Maryja

i Józef mieli otrzymać 30 srebrników, które zgubili, znalazł je pasterz, który

oddał je kapłanom; ci zaś dali je Judaszowi za zdradę Jezusa.

12. Legenda ta była też rozwiązywana w duchu nauki Zaratustry, gdzie

jest mowa o narodzeniu się "wspomożyciela" ( saushyant ) z dziewicy. Bliskie

kontakty mieszkańców Babilonu i Żydów sprawiły, że wiedzieli oni o nastrojach

mesjańskich wśród Żydów. Opowiadanie o przepowiedni Zaratustry

(EwDzArab(L), o darach Jezusa, z których wydobył się ogień - wskazują na

usprawiedliwianie kultu ognia. Czy jednak można twierdzić, za wieloma

spośród Ojców (Augustyn, Sermo 201 in Eiph.; Leon W., Sermo 34 in Epiph.),

że Magowie przyszli z wiarą w Bóstwo Chrystusa? Dane Ewangelii, np. dary

(nawet kadzidło, stosowane nie tylko w świątyniach, ale i na dworach) czy

czasownik gr. proskunein (paść na twarz) nie pozwalają na takie stwierdzenie,

choć go też nie wykluczają.

13. Relikwie Trzech Króli miała znaleźć Helena i przesłać do

11. Dary potraktowano dość wcześnie w sposób symboliczny. Już

Ireneusz (ok.

Konstantynopola, stamtąd miał je przewieźć do Mediolanu w IV w. św.

Eustorgiusz, bp Mediolanu (344-355), o czym opowiada jego średniowieczny

(XII w.) Żywot, i od tego czasu zaginęły. Odkryto je w średniowieczu i złożono

w kościele św. Eustorgiusza w Mediolanie w 1158 - jak opowiada dzieło

Roberta de Thorigny. Ale równocześnie Marco Polo opisuje ich groby, które

widział w Azji (por. Dodatek 2); podobną wiadomość podaje franciszkanin

Oderyk z Pordenone, a w ormiańskim klasztorze Amenaphrkič miało się

znajdować ciało Gaspara (por. J. Saint Martin, Memoires historiques et

géographiques sur l'Arménie, 2, Paris 1819, 428). Relikwie zabrano z

Mediolanu po zdobyciu i zniszczeniu miasta przez Fryderyka Barbarossę w

1162 roku i przewieziono do Kolonii. Przewiezienie ich do Kolonii przemieniło

się w pochód triumfalny i przyczyniło się do powstania kultu Trzech Króli w

Europie Zachodniej. Przybyły do Kolonii w 1164 roku i umieszczono je w

katedrze św. Piotra, która następnie została rozebrana i od 1249 r. do XIX w.

budowano obecną katedrę, która stała się ważnym ośrodkiem pielgrzymkowym

i centrum kultu Trzech Króli, a więc i sztuki związanej z Trzema Królami.

Relikwie złożono w relikwiarzu, wspaniałym dziele sztuki snycerskiej Mikołaja z

Verdun. Rainold von Dassel, kanclerz Fryderyka Barbarossy i arcybiskup

Kolonii, który je tam przywiózł, był uprzednio kanonikiem w Hildesheim, stąd

tam też powstał ośrodek ich kultu; tam też powstała wielka historia Trzech

Króli, dzieło Jana z Hildesheim (1365-1375), ciesząca się ogromnym

powodzeniem.

14. Kult Trzech Króli oddziałał na różne dziedziny kultury, na malarstwo

-epizod z Trzema Królami był tematem takich arcydzieł, jak Pochód Trzech

Króli Benozzo Gozzoli we Florencji, Adoracje Trzech Króli H. Boscha czy P. P.

Rubensa. Stali się oni patronami podróżnych, stąd nazwy zajazdów: Pod

Murzynem, Pod gwiazdą, Pod koroną. Ich imionami znaczy się drzwi kredą 6

stycznia K[C]MB

b. Pokłon Magów (FrgUjg)

(przekład i opracowanie Józef Reczek)

Fragment ujgurskiego apokryfu o pokłonie Magów w Betlejem znaleziony

został w czasie II wyprawy do Turkiestanu Wschodniego (chińskiego),

zorganizowanego w latach 1904-1905 przez berlińskie Museum für

Völkerkunde pod kierunkiem Alberta von Le Coq. Oprócz licznych rękopisów

buddyjskich i manichejskich w języku ujgurskim i sogdyjskim znaleziono

wówczas w ruinach nestoriańskiego klasztoru w Bułajyk (kilkanaście

kilometrów na północ od Turfanu) także kilka rękopisów chrześcijańskich,

napisanych głównie w języku syryjskim, średnioperskim i sogdyjskim, a tylko

nieliczne w ujgurskim - języku z rodziny języków tureckich.

Najważniejszym z tych chrześcijańskich fragmentów w języku ujgurskim

(które jednak znaczyły pierwotnie Christus mansionem

benedicat - niech Chrystus błogosławi dom). Święcenie kredy w Trzech Króli

ma inne pochodzenie: wtedy właśnie w kościołach zapowiadano święta

ruchome i ludzie notowali sobie ich daty. Powstało wiele zwyczajów ludowych,

na których opisywanie nie ma tu miejsca, odsyłamy więc do prac zawartych w

Bibliografii.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: