Kostrowicka Historia gospodarcza 19-20 wiek(1).doc

Irena Kostrowicka, Zbigniew Landau, Jerzy Tomaszewski

HISTORIA GOSPODARCZA POLSKI

XIX i XX WiEKU

Wydanie czwarte, uzupełnione

Książka i Wiedza 1984

Obwolutę i okładkę projektował JAN ŚLIWIŃSKI

Redaktorzy;

JANINA DZIEMBOWSKA I LESZEK FICIŃSKI

Redaktor techniczny KAZIMIERZ UCHMAŃSKI

Korektor BARBARA OSUCHOWSKA I MAREK SOSNOWSKI

Copyright lor the Polish edition by Wydawnictwo “Książka l Wiedza" RSW “Prasa—Książka—Ruch" Warszawa 1985

ISBN 83-05-11411-2

WSTĘP

Praca niniejsza jest próbą syntezy dziejów gospodarczych ziem pol­skich w okresie kształtowania się i rozwoju stosunków kapitalistycznych oraz pierwszych latach funkcjonowania gospodarki socjalistycznej. Książ­ka powstała jako rezultat wieloletnich prac naukowych i doświadczeń dydaktycznych Zakładu Historii Gospodarczej Szkoły Głównej Planowa­nia i Statystyki w Warszawie oraz Instytutu Nauk Politycznych Uni­wersytetu Warszawskiego, a także dzięki bogatemu dorobkowi polskiej nauki historycznej. Celem jej jest służyć pomocą przy studiowaniu roz­woju gospodarczego naszego kraju oraz ułatwić zrozumienie skompliko­wanych i trudnych problemów współczesnej gospodarki Polski, których korzenie sięgają bliższej lub dalszej przeszłości. Dlatego też praca ta nie jest pomyślana wyłącznie jako podręcznik dla studenta-ekonomisty, choć powstawała dla zaspokojenia jego właśnie potrzeb, lecz jest adresowana do szerszego grona Czytelników zajmujących się lub też po prostu in­teresujących się życiem gospodarczym Polski.

Cel pracy oraz szeroki krąg Czytelników, którym — w założeniu au­torów — ma ona służyć, zdecydowały o zakresie i sposobie ujęcia, a tak­że o wyborze przedstawionego materiału. Autorzy starali się zobrazować rozwój życia gospodarczego ziem polskich wysuwając na plan pierwszy podstawowe procesy występujące w różnych jego etapach i podkreślając to, co jest w nich specyficzne. Starano się zarazem odrębność tę ukazać na tle ogólnych prawidłowości rozwojowych. Z tego względu, a także dla ułatwienia mniej wprowadzonym Czytelnikom zrozumienia niektó­rych pojęć ekonomicznych, zaopatrzono poszczególne części wstępami o charakterze ogólnoekonomicznym lub ogólnoekonomiczno-historycznym.

Praca składa się z siedmiu części. Część I zawiera bardzo ogólny rys rozwoju gospodarczego Polski przedrozbiorowej i stanowi wstęp wpro­wadzający Czytelnika we właściwą problematykę, to jest w okres kształ­towania się i rozwoju gospodarki kapitalistycznej. Rozwojowi elemen­tów tej gospodarki w ramach panujących jeszcze stosunków feudalnych, a więc okresowi układu kapitalistycznego, poświęcono część II pracy. Rozwój tego układu — przejście od gospodarki i stosunków feudalnych do kapitalistycznych — dokonywał się po utracie niepodległości, omówio­no więc ten okres w podziale na dzielnice rozbiorowe, podkreślając odręb­ność warunków, w jakich znalazły się różne zabory, oraz ważny, zda­niem autorów, wpływ polityki zaborców na kierunek i tempo rozwoju gospodarczego i społecznego ziem polskich w tym czasie. Chodziło o przedstawienie różnych rozwiązań szczegółowych przy przejściu od feu-dalizmu do kapitalizmu, które ostatecznie zadecydowało o odmiennym

6 WStęP _______________

stopniu zaawansowania życia gospodarczego poszczególnych dzielnic w momencie wkroczenia w formację kapitalistyczną.

Odmiennie ujęto część III, poświęconą okresowi kapitalizmu wolno-konkurencyjnego, oraz część IV, omawiającą kapitalizm monopolistyczny w okresie zaborów. Zastosowano tu podział na rozdziały tematyczne, sta­rając się omówić podstawowe problemy gospodarki kapitalistycznej w głównych dziedzinach gospodarki, bez poświęcania odrębnych rozdziałów poszczególnym dzielnicom rozbiorowym, a jedynie traktując je porów­nawczo w ramach poszczególnych tematów. Autorzy wyszli bowiem z za­łożenia, że mimo pogłębiających się niekiedy różnic dzielnicowych naj­istotniejsze dla rozwoju życia gospodarczego w tym czasie stały się pro­blemy typowe dla gospodarki kapitalistycznej, wspólne wszystkim zabo­rom, co szczególnie silnie zaznaczyło się w okresie imperializmu.

Część V omawia rozwój gospodarczy Polski międzywojennej, poczy­nając od trudności odbudowy i zjednoczenia różnych dzielnic porozbio-rowych, aż po próby interwencjonizmu państwowego w ostatnich latach przed II wojną światową. Podkreślono zarówno osiągnięcia tego okresu, jak i słabość rozwoju gospodarczego naszego kraju.

Dużo miejsca przeznaczono na okres II wojny światowej i okupacji (lata 1939—1945 — część VI), więcej niż gdzie indziej poświęcając uwagi zagadnieniom ludnościowym i społecznym dla pełniejszego zobrazowania problemów, wobec których konieczności rozwiązania stanęła Polska Lu­dowa.

I wreszcie część VII stanowi próbę syntetycznej oceny rozwoju gos­podarczego Polski w ramach nowej, socjalistycznej formacji.

Jako próba ujęcia syntetycznego Historia gospodarcza XIX i XX wie­ku traktuje z konieczności niektóre zagadnienia, często nader skompli­kowane, w sposób mniej lub bardziej uproszczony, a nie mogąc podać wszystkich ważnych faktów i zjawisk w całym ich bogactwie i złożo­ności, dokonuje ich wyboru. Być może, wybór ten, jak również sam tok wykładu oraz interpretacja budzić będą wątpliwości zarówno Czytelni­ka, jak i znawców problematyki. Za wszelkie uwagi krytyczne autorzy będą głęboko wdzięczni,

W czwartym wydaniu podręcznika zachowano pierwotną konstrukcję wykładu, lecz do tekstu wprowadzono zmiany i uzupełnienia, uwzględ­niające zarówno recenzje i wnioski wynikające z dyskusji, jak też now­szą literaturę przedmiotu. Największe zmiany nastąpiły w części VII.

Pragniemy podkreślić, że nie uległy zmianie podstawowe tezy zawar­te w podręczniku. Uważamy bowiem, że dyskusje historyczne toczone po ukończeniu pracy nad pierwszym wydaniem nie dostarczyły argumen­tów podważających nasze stanowisko w zasadniczych zagadnieniach dzie­jów gospodarczych Polski XIX i XX w. Inna rzecz, że w niejednym wy­padku zgłaszane zastrzeżenia pozwoliły dokładniej sprecyzować poglą­dy, a także umożliwiły modyfikację spojrzenia na niektóre kwestie szczegółowe.

Część pierwsza

ROZWÓJ

GOSPODARCZY POLSKI DO KOŃCA XVIII W.

I. ZIEMIE POLSKIE W OKRESIE WSPÓLNOTY PIERWOTNEJ ORAZ KSZTAŁTOWANIA SIĘ STOSUNKÓW FEUDALNYCH

1.1. OKRES WSPÓLNOTY PIERWOTNEJ (DO VII W. N.E.)

Pierwsze znane ślady człowieka na ziemiach polskich pochodzą z okre­su trzeciego zlodowacenia (240—180 tyś. lat p.n.e.). Są to prymitywne na­rzędzia (skrobaki) z kamienia, znalezione w Ojcowie. Człowiek żyjący w owych czasach znacznie różnił się od człowieka współczesnego. Z okre­su czwartego, zlodowacenia (120—20 tyś. lat p.n.e.) pochodzą ślady czło­wieka bliskiego współczesnemu; są nimi różnorodne narzędzia wykonane z krzemienia. M

Pierwsi ludzie żyli w luźnych organizacjach (zwanych stadem pier­wotnym), powstających dla obrony lub łowiectwa. Znali ogień, a podstawą ich utrzymania były polowania i zbieractwo. W ciągu tysiącleci udoskona­lili narzędzia, którymi się posługiwali. Ich bronią stały się oszczepy z ostrzem kamiennym, potem łuk. Z końcem epoki lodowej ludzie przeszli od łowiectwa i zbieractwa do bezpośredniej produkcji, posługując się na­dal narzędziami krzemiennymi. Dobiegły końca ciągłe wędrówki gromad ludzkich. Pojawiły się stałe osady, których mieszkańcy zajmowali się rol­nictwem i hodowlą. Rolnictwo, polegające początkowo na spulchnianiu ziemi zaostrzonym kijem, nieco później motyką, było domeną kobiet. Wynaleziono nowe narzędzia: sierpy, żarna, topory i inne. Krzemień do ich wyrobu wydobywano częstokroć w kopalniach (największą z nich od­kryto w Krzemionkach Opatowskich).

Równocześnie zachodziły istotne zmiany w organizacji społecznej, Miejsce stada pierwotnego zajęły rody, w których więź społeczna opierała się na pokrewieństwie w linii żeńskiej (matriarchat). Stopniowo w epoce brązu (od roku 1700 p.n.e.) zostały one zastąpione rodami patriarchalny-mi (opartymi na pokrewieństwie w linii męskiej).

Ówczesne organizacje społeczne nie znały nierówności klasowych. Do­bra służące celom produkcji były wspólną własnością, udział w pracy brali wszyscy zdolni do niej członkowie rodu, podziału produktów (przede wszystkim żywności) dokonywano zgodnie z interesami wspólnoty. Ten system społeczny (zwany wspólnotą pierwotną) warunkowały niewielkie

10 Część pierwsza

możliwości wytwórcze człowieka. Ludzie produkowali zaledwie tyle, ile potrzebowali do swego utrzymania, a współpraca wzajemna stanowiła nie­zbędny warunek zdobycia dostatecznej ilości pożywienia oraz obrony przed niebezpieczeństwami.

Epoka brązu przyniosła dalsze udoskonalenie sił wytwórczych (narzę­dzi pracy oraz umiejętności posługiwania się nimi). Metal był jednak trudny do zdobycia i nie wyparł całkowicie kamienia. Do uprawy roli zastosowano radło. Około 700 r. p.n.e. na ziemiach polskich pojawiło się żelazo (początkowo przywożone z innych krajów), jednakże rozpowszech­niało się powoli. Nieco szersze zastosowanie znalazło ono na początku na­szej ery, gdy rozpoczął się jego wytop z rud miejscowych. W rolnictwie pojawiły się pierwsze narzędzia żelazne (sierp, żelazne okucie do radła). Rozpoczęło się wówczas wyodrębnianie rzemiosła z rolnictwa, czego skutkiem było m.in. powstawanie ośrodków produkcyjnych (np. garncar­skich) prowadzących wymianę nieraz z odległymi okolicami. Rozwinęły się także kontakty handlowe z obszarem śródziemnomorskim; kupcy rzymscy przywozili broń, ozdoby itp., a nabywali bursztyn i niewolników.

Wzrost produkcyjności pracy ludzkiej, w którego wyniku człowiek mógł wytworzyć więcej wyrobów, niż potrzebował do życia, umożliwił za­rysowanie się pewnych różnic społecznych. Nadwyżka ponad produkt niezbędny do życia (zwana produktem dodatkowym) mogła być przywłasz­czana przez innych ludzi albo też służyć utrzymaniu wyodrębniających się ze społeczeństwa organów władzy. Rody formowały się w plemio­na, toczące między sobą wojny. W organizacjach plemiennych kształ­towała się starszyzna, która wykonywała funkcje kierownicze, a zarazem •odróżniała się od innych członków plemienia posiadaniem wspanialszych ozdób, lepszej broni itp. W wojnach chwytano jeńców, których wyzyski­wano jako niewolników do pracy.

Okres wędrówek ludów i upadku Imperium Rzymskiego przyniósł wy­ludnienie ziem polskich i zahamowanie rozwoju gospodarczego. Ponowny postęp rozpoczął się około VII w.n.e., gdy powstawały wspólnoty plemien-no-terytorialne. W tych społeczeństwach następowało coraz wyraźniej wyodrębnianie się możnych, utrwalała się powstała już wcześniej włas­ność indywidualna majątku osobistego, kształtowała się prywatna włas­ność ziemi. Był to początek przechodzenia do stosunków feudalnych.

1.2. KSZTAŁTOWANIE SIĘ I UTrWALENIE STOSUNKÓW FEUDALNYCH (VII—XII W.)

Ziemia, uprawiana niegdyś wspólnie, stopniowo przechodziła w użyt­kowanie poszczególnych rodzin. W ślad za tym wytworzyła się zasada prywatnej własności ziemi, choć pozostałości wspólnych form władania utrzymywały się jeszcze w zwyczajach, a nawet w obowiązującym pra­wie.

Rozwój gospodarczy do końca XVIII w. 11

Na początku tego okresu w rolnictwie dominował typ wolnego właś­ciciela (zwanego dziedzicem), który uprawiał ziemię przy pomocy człon­ków rodziny. Starszyzna plemienna korzystała także z pracy niewolników (przeważnie jeńców wojennych), zaczęła też uzależniać od siebie słab­szych ekonomicznie sąsiadów. W razie zwycięskiej wojny wodzowie i starszyzna zagarniali podbite obszary ziemi, czego wyrazem było ściąga­nie świadczeń od podbitej ludności. Sprzyjało to utrwaleniu się pozycji wodza, dawniej wybieranego tylko w razie potrzeby wojennej. Urząd ten stał się dożywotni, potem nawet dziedziczny, a wokół niego jgrupo-wała się drużyna wojskowa. Utrzymanie drużyny, obronnych grodów oraz wodza stało się obowiązkiem całej wspólnoty, która na ten cel oddawała pewne świadczenia.

Wśród organizmów państwowych powstających na ziemiach polskich w wieku IX najsilniejsze okazało się państwo Polan. Zdołało ono zjedno­czyć plemiona polskie w jednym państwie ze stolicą w Gnieźnie, a po­tem w Poznaniu. Powstanie tego państwa przyśpieszyło proces feudali-zacji. Całą ziemię uznano za własność książęcą. Wokół panującego wy­tworzyła się nowa warstwa możnych, usuwająca w cień starszyznę ple­mion wchodzących w skład państwa. Część wolnych dziedziców zobowią­zano do służby wojskowej, a pozostali musieli ponosić różnorodne “cię­żary prawa książęcego" na utrzymanie siły zbrojnej i całego aparatu pań­stwowego. Stopniowo w drodze nadań na rzecz możnych dziedzice tracili samodzielność. Znane są także wypadki, gdy wolni dziedzice oddawali się w opiekę możnym sąsiadom, którzy w zamian za oddawane świadczenia zobowiązywali się do obrony swych podopiecznych przed napaścią.

W ten sposób różnymi drogami wytworzyła się feudalna własność ziemi. Na ziemi pracowali chłopi, którzy posiadali tylko prawa użytkowe do gruntów. Zwierzchnią własność uzyskał natomiast pan feudalny, któ­ry z tego tytułu otrzymywał rentę feudalną (mogła ona występować jako praca wykonywana dla pana, jako oddawanie produktów w naturze lub jako opłaty pieniężne). Renta była formą przywłaszczania produktu do­datkowego wytwarzanego w gospodarstwie chłopskim. Z drugiej strony pan w razie potrzeby miał obowiązek bronić swych poddanych przed na­paścią, a także pomagać im np. w razie klęsk żywiołowych).

Proces rozwoju terytorialnego państwa polskiego w ciągu IX i X w. doprowadził do objęcia przez nie także Mazowsza, Śląska i Małopolski (dwie ostatnie dzielnice w końcu IX w. należały do Rzeszy Wielkomo-rawskiej). Równocześnie umacniały się stosunki feudalne, w czym istot­ną rolę odegrało przyjęcie chrześcijaństwa przez Mieszka I. Kościół stał się_ wkrótce potężnym posiadaczem ziemskim. Ostatecznie w Polsce u-kształtowały się trzy typy feudalnej własności: książęca, duchowna oraz rycerska, i dwie główne klasy: feudałowie oraz chłopi poddani. Nie były to klasy zamknięte. Dopiero w XIV w. podział klasowy utrwalił się w

12 Część pierwsza

formie wytworzenia się stanów określonych prawem. Przynależność sta­nowa wyznaczała pozycję społeczną i prawa ludzi, a decydowało o nie} urodzenie.

W miarę wzrostu roli feudałów w państwie zaczęli oni dążyć do u-wolnienia swoich posiadłości od ciężarów prawa książęcego oraz od są­downictwa sprawowanego przez panującego. Przywileje, których treścią było takie zwolnienie, zwano immunitetami. Feudał otrzymujący immu­nitet przejmował całość świadczeń chłopskich dla siebie oraz uzyskiwał pełnię władzy nad chłopami, uzależnionymi od sądów pańskich (patry-monialnych).

2. ROZWÓJ STOSUNKÓW FEUDALNYCH W POLSCE (XII—XV W.)

2.1. ROLNICTWO

Podstawowym zajęciem ludności feudalnej było rolnictwo. Stopniowo przy uprawie roli upowszechniła się dwupolówka, która polegała na ob­siewaniu “co roku na zmianę połowy ziemi, podczas gdy reszta ugorowa­ła. Ugory — obok łąk i pastwisk — służyły do wypasu hodowanych zwie­rząt. Ziemię orano radiem z żelaznym ostrzem, do żniw używano żelaz­nych sierpów, młócono cepami, ziarno mielono w żarnach. Jednakże już w XII w. pojawiły się pierwsze młyny wodne.

W interesie panów feudalnych leżało zasiedlenie jak największej iloś­ci posiadanej ziemi, gdyż zwiększało to ich dochody. Dlatego też popie­rano osadnictwo i kolonizację terenów do tej pory nie uprawianych. W ciągu XII w. ukształtowały się zwyczajowe formy tego osadnictwa, organizowanego na zasadach obowiązującego prawa, tzw. polskiego. ,0-sadnicy zawierali umowę określającą ich powinności, zachowywali pra­wo opuszczenia ziemi, a warunki ich życia kształtowały się na ogół le­piej niż innych chłopów-poddanych; miało to zachęcać do osadnictwa. Osadnikami byli Polacy, ale sprowadzano także cudzoziemców. Pod ko­niec XII w. wystąpiła tendencja do stosowania przy osadnictwie wzorów organizacji wsi wytworzonych w Europie zachodniej. Zwano to koloni­zacją na prawie niemieckim. Stopniowo na nowe prawo przenoszono tak­że dawniej istniejące wsie.

Warunkiem utworzenia wsi na prawie niemieckim było posiadanie przez feudała immunitetu. Wówczas mógł on wydać przywilej lokacyjny, upoważniający przedsiębiorcę (zwanego zasadźcą) do reorganizacji wsi istniejącej lub też do założenia nowej. Każdy chłop otrzymywał działkę gruntu w dziedziczne użytkowanie i miał obowiązek oddawania renty. Uiszczano ją częściowo w naturze, a częściowo w pieniądzu, przy czym udział czynszu pieniężnego stopniowo wzrastał. Oprócz tego chłopi od­dawali świadczenia na rzecz Kościoła.

Rozwój gospodarczy do końca XVIII w. 13

Zasadżca zostawał zazwyczaj sołtysem. Reprezentował interesy wsi wobec feudała, a równocześnie był przedstawicielem pana wobec chło­pów, Na rzecz właściciela wsi ściągał powinności, z których szóstą część miał prawo zatrzymać dla siebie, otrzymywał trzecią część opłat i kar .sądowych, a wreszcie przewodniczył ławie, będącej organem samorządu i sprawującej sądy. Sołtysa obciążały tylko symboliczne daniny na rzecz pana, obowiązany był natomiast do konnej służby wojskowej. Miał pra­wo posiadać we wsi karczmę i młyn.

Główną podstawą dochodów sołtysa było gospodarstwo o rozmiarach kilkakrotnie większych od gospodarstwa chłopskiego. Ziemię uprawiali zagrodnicy, (chłopi osadzeni na niewielkich gospodarstwach, którzy mu­sieli dorabiać pracą w innych gospodarstwach). Powstał w ten sposób tzw. folwark sołtysi, którego produkcję w dość znacznej części przezna­czano na sprzedaż.

Wraz z upowszechnianiem się nowych form organizacji wsi rozsze-* rżało się stosowanie nowego systemu uprawy roli —...