Eugen Herrigel - Zen w sztuce łucznictwa.pdf - Nauki dalekiego wschodu - distee

Eugen Herrigel

ZEN

W SZTUCE

ŁUCZNICTWA

WSTĘP

Jedną z najbardziej znamiennych cech łucznictwa uprawianego tak, jak uprawia je się w

Japonii - co zresztą dotyczy uprawiania wszystkich dziedzin sztuki we wszystkich zapewne

krajach Dalekiego Wschodu - jest to, że tucznik nie dąży do celów utylitarnych ani do czysto

estetycznej satysfakcji. Celem jest tu, bowiem ćwiczenie umysłu, a mówiąc ściślej, nawiązanie

kontaktu umysłowego z najwyższą rzeczywistością. Łucznictwa nie uprawia się, zatem po to

tylko, by trafić w tarcze; szermierz nie włada mieczem po to jedynie, aby pokonać przeciwnika;

tancerz nie po to tańczy, aby wykonać pewną ilość rytmicznych ruchów. Umysł musi zestroić się

pierwej z nieświadomością.

Chcąc naprawdę osiągnąć mistrzostwo w jakiejś sztuce, nie można poprzestać na znajomości

techniki. Należy wznieść się na poziom wobec techniki transcendentny, aby sztuka stała się

“sztuką, w której niczego sztuką nie dokażesz", wyrastającą wprost z nieświadomości.

I tak na przykład w łucznictwie zaciera się przeciwieństwo miedzy celem a tym, kto weń

celuje, ponieważ cel i sam celujący stapiają się w jedną rzeczywistość. Łucznik traci świadomość

samego siebie, przestaje być świadom tego, że jest kimś, kto ma trafić w środek tarczy, która

przed nim stoi. Taki stan nieświadomości osiągnie on wtedy tylko, gdy będąc całkowicie pustym,

wyzbytym własnego ja, stanie się jednym z doskonaleniem swej sprawności technicznej, Co

prawda, wchodzą tu też w grę zjawiska z zupełnie innego poziomu, na który nie sposób wznieść

się drogą jakichkolwiek stopniowych rozłożonych w czasie studiów nad sztuką łucznictwa.

Zen tym przede wszystkim rożni się od innych szkół religijnych, filozoficznych czy tez

mistycznych, ze nie opuszczając ani na chwile sfery życia codziennego będąc tak praktycznym i

konkretnym, ma jednak w sobie cos, co wynosi go ponad wszelkie plugastwo i niepokoje tego

świata.

I tak dochodzimy do punktu, w którym pojawia się związek miedzy buddyzmem zen a

łucznictwem, oraz takimi dziedzinami sztuki, jak szermierka, układanie bukietów, ceremoniał

podawania herbaty, taniec czy sztuki piękne.

Baso (Ma-tsu, zmarły w roku 788) głosił, iż zen to “umysł, na co dzień”. “Codzienność”

umysłu polega po prostu na tym, by “spać, gdyśmy zmęczeni, i jeść, kiedyśmy głodni Skoro

tylko zaczniemy rozważać, rozmyślać i budować pojęcia, zatraca się pierwotna nieświadomość,

wkrada się myśl, i już nie jemy jedząc ani spiąć nie śpimy. Strzała opuszcza wprawdzie cięciwę,

lecz nie frunie wprost ku tarczy, a samej tarczy tez nie ma tam, gdzie tarcza stoi. Zaczynamy

snuć rachuby, one zaś zawsze są biedne Całe to przedsięwzięcie, jakim jest łucznictwo, zbacza na

manowce. Panujący w umyśle łucznika zamęt w każdym kierunku, w każdej dziedzinie

działalności zdradza swą obecność.

Człowiek to trzcina myśląca, lecz swych największych czynów dokonuje wtedy, gdy nie

rachuje, nie myśli. Latami ćwicząc się w sztuce zapominania o sobie, należy odzyskać utraconą

“dziecięcość. Osiągnąwszy ten stan człowiek myśli, zarazem jednak nie myśląc. Myśli tak, jak

ulewy spadające z nieba, myśli tak, jak fale, które ocean toczy, myśli tak, jak gwiazdy,

rozjaśniające nocą niebiosa, myśli tak, jak zielone liście, strzelające z gałązek w kojącym,

wiosennym powiewie. W istocie człowiek taki jest tymi ulewami, tym oceanem, tymi gwiazdami

i liśćmi.

Osiągnąwszy taki etap duchowego rozwoju, człowiek staje się artystą życia na modłę zen

Niepotrzebne mu płótno, pędzle ani farby, których używa malarz. Niepotrzebne mu łuk, strzała,

tarcza ani inne przedmioty, którymi posługuje się łucznik. Ma on własne kończyny, tułów, głowę

i inne części ciała - ważne narzędzia, przy pomocy, których przejawia się jego “życie na modłę

zen" Jego ręce i nogi to pędzle, a cały wszechświat jest płótnem, na którym człowiek ten przez

siedemdziesiąt, osiemdziesiąt, albo i dziewięćdziesiąt lat odmalowuje swe życie Powstały w ten

sposób obraz nosi miano “historii".

Hoyen z Gosozen (zmarły w roku 1140) powiada “Oto człowiek, który pustkę przestrzeni

przeistacza w kartkę papieru, fale oceanu w kałamarz, a gorę Sumeru w pędzel, i pisze tych pięć

liter so-shi-sai-rai-i Przed takim człowiekiem rozpościeram moj zagu i składam niski pokłon”.

Ktoś może spyta “Co znaczy to fantastyczne stwierdzenie ? Czemu kogoś, kto zdolny jest

dokonać takiego wyczynu, darzy się najwyższym szacunkiem" Mistrz zen odrzekłby zapewne

Jem, gdy jestem głodny, śpię, gdy jestem zmęczony" Mistrz, któremu bliska jest przyroda

mógłby powiedzieć “Wczoraj było ładnie, a dziś pada" Mimo to czytelnik może nadal stać wobec

nierozwiązanej zagadki “Gdzie ten łucznik?"

Pan Herngel, filozof niemiecki, który po przyjeździe do Japonii zaczął ćwiczyć się w łucznictwie,

aby zrozumieć zen, opowiada w tej przepięknej, książeczce o własnych przeżyciach

Czytelnikowi, wychowanemu w kulturze zachodniej, relacja ta przybliży wschodni sposób

odczuwania, który często wydawać się może dziwny, obcy i jakby niedostępny.

Daisetz T. Suzuki

Ipswich, Massachusetts

maj 1953

* * *

Na pierwszy rzut oka zdawać się musi, że zen - jakikolwiek sens czytelnik nadawałby temu

słowu - przez skojarzenie z czymś tak przyziemnym, jak łucznictwo, nieznośnie się poniża.

Choćby czytelnik, gotów do znacznych ustępstw, przyznał łucznictwu zaszczytne miano “sztuki",

to i tak byłby, co najwyżej skłonny dopatrywać się w owej sztuce sprawności wybitnie sportowej.

Spodziewa się on, zatem doniesień o zdumiewających wyczynach japońskich sztukmistrzów,

mających to szczęście, że mogą polegać na uświęconej czasem, nieprzerwanej tradycji

posługiwania się łukiem i strzałą. Bo też na Dalekim Wschodzie dopiero od paru pokoleń

nowoczesna broń zastąpiła dawne uzbrojenie, a umiejętność władania nim bynajmniej nie poszła

w niepamięć, lecz nadal się upowszechnia, pielęgnowana w coraz szerszych kręgach

społeczeństwa. Czy zatem nie wolno czytelnikowi spodziewać się opisu szczególnych sposobów

uprawiania łucznictwa jako narodowego sportu dzisiejszych Japończyków?

Nic mniej trafnego, niż takie oczekiwania. Tradycyjnie pojmowane łucznictwo, szanowane

jako sztuka, czczone jako element narodowego dziedzictwa, nie jest dla Japończyka sportem, lecz

- jakkolwiek niezwykle zrazu to zabrzmi - rytuałem religijnym. Toteż określenie “sztuka

łucznictwa" nie oznacza w jego pojęciu sprawności sportowej, dającej się lepiej lub gorzej

opanować z pomocą ćwiczeń cielesnych, lecz umiejętność, mającą swe źródło w ćwiczeniach

duchowych, mierzącą w cel duchowy: w zasadzie strzelec mierzy w samego siebie, a jeśli mu się

powiedzie, może nawet siebie samego ugodzić.

Brzmi to z pewnością niejasno. - Co takiego? -spyta czytelnik. - Mamy wiec uwierzyć, że

łucznictwo, niegdyś uprawiane z myślą o walce na śmierć i życie, nie przetrwało nawet jako

sport, lecz przybrało zwyrodniałą postać ćwiczeń duchowych? Po cóż wiec łuk, strzała i tarcza?

Czyż nie kłóci się to z samą ideą tej starej, męskiej sztuki, czyż nie przeczy rzetelności

łucznictwa, w miejsce, której pojawia się coś mglistego, jeśli nie wręcz fantastycznego?

Warto jednak mieć to na uwadze, że sztukę posługiwania się łukiem i strzałą zawsze przesycał

szczególny duch, którego zatem nie było potrzeby wskrzeszać w naszych czasach. Obecnie duch

ten przejawia się tym bardziej otwarcie i przekonująco, że nie musi już sprawdzać się w

krwawych bojach. Błędem byłoby sądzić, że tradycyjna technika łucznictwa, nie mająca już

zastosowania w walce, służy miłej rozrywce, a zatem stała się rzeczą najzupełniej niewinną.

Stanowisko Wielkiej Doktryny łucznictwa jest tutaj całkowicie przeciwstawne. W myśl Wielkiej

Doktryny łucznictwo nadal jest sprawą życia lub śmierci, ponieważ łucznik toczy bój z samym

sobą - bój, który nie jest lichą namiastką, lecz podstawą wszelkich walk zewnętrznych, chociażby

z fizycznym przeciwnikiem. Właśnie w starciu łucznika z samym sobą przejawia się tajemna

istota tej sztuki. W jej nauczaniu nie pomija się niczego istotnego, choć odtrąca się cele

utylitarne, którym niegdyś służyła umiejętność toczenia rycerskich bojów.

Każdy, kto w naszych czasach przystępuje do uprawiania tej sztuki, z jej historycznego

rozwoju odnosi wiec te bezsprzeczną korzyść, że wolny jest od pokusy, aby zamącać własne

pojmowanie Wielkiej Doktryny dążeniem do celów utylitarnych - choćby tajonym przed samym

sobą - które mogłoby wręcz całkowicie uniemożliwić mu jej zrozumienie. Albowiem mistrzowie

łucznictwa wszystkich epok zgodni są, co do tego, że owa sztuka dostępna jest jedynie dla tych,

którzy serce mają “czyste" i którym obce są uboczne dążenia.

Odpowiedź na zadane z tego punktu widzenia pytanie, jak mianowicie mistrzowie japońscy

pojmują ów bój, który łucznik toczy z samym sobą, i jak go opisują, zabrzmiałaby niesłychanie

tajemniczo. Dla nich, bowiem w boju tym łucznik mierzy w siebie samego - a jednak nie w siebie

samego; trafia w siebie samego - a jednak nie w siebie samego. W ten sposób staje się on

jednocześnie celem i tym, kto celuje, strzelcem i strzałem. Bądź też - by ująć rzecz w słowach

mistrzom najdroższych - łucznik, chcąc nie chcąc, stać się musi niewzruszonym centrum. I wtedy

zdarza się cud ostateczny, cud najwyższego rzędu: sztuka staje się “sztuką, w której niczego

sztuką nie dokażesz", strzelanie przeradza się w nie-strzelanie, w strzelanie bez luku i strzały.

Nauczyciel znów staje się uczniem, mistrz początkującym, koniec - początkiem, a początek

-doskonałością.

Dla ludzi Wschodu te tajemnicze formuły brzmią przejrzyście, jak wszystkim znajome

prawdy, nas jednak wprawiają one w zupełne osłupienie. Musimy, zatem głębiej wniknąć w te

kwestie. Od dość dawna nie jest tajemnicą - nawet dla nas, Europejczyków - że wszelka sztuka w

Japonii czerpie swą wewnętrzną formę ze wspólnego dla wszystkich sztuk korzenia, którym jest

buddyzm. Dotyczy to zarówno sztuki łucznictwa, jak malarstwa, teatru nie mniej niż ceremoniału

podawania herbaty, sztuki układania bukietów czy szermierki. Uprawiając którąkolwiek z tych

dyscyplin, należy przeżywać ją na sposób duchowy. Każda z nich po swojemu kultywuje te

właśnie postawę, która - będąc w swej najwznioślejszej postaci typową dla buddyzmu - określa

naturę, człowieka pokroju kapłańskiego. Nie mam tu na myśli buddyzmu w zwykłym tego słowa

znaczeniu, ani też nie zajmuje się wybitnie spekulatywną jego formą, którą - dzięki rzekomo

przystępnej literaturze - jako jedyną odmianę buddyzmu znamy w Europie, a nawet chełpimy się

jej rozumieniem. Mówię o buddyzmie, dhyana, znanym w Japonii pod nazwą “zen", nie

polegającym bynajmniej na spekulacji, lecz na bezpośrednim doświadczeniu tego, co jako

bezgraniczne tło istnienia nie daje się pojąć drogą intelektualną, nie poddaje się zrozumieniu ani

interpretacji nawet po najbardziej jednoznacznych i niepodważalnych przeżyciach: jest to coś, co

wiedzieć można tylko bezwiednie. Takie właśnie, rozstrzygające przeżycia mając na widoku,

buddyzm zen wytyczył ścieżki, na których dzięki metodycznemu zagłębianiu się w samym sobie

odnaleźć można sięgającą samych podstaw duszy świadomość nienazywalnej bezpodstawności i

bez właściwości Więcej: można się z tą świadomością zjednoczyć. Wyrażając się bardzo

oględnie - a tym samym być może wprowadzając czytelnika w błąd - powiem, że w przypadku

łucznictwa znaczy to, iż ćwiczenia duchowe, będące jedynym sposobem, dzięki któremu technika

łucznicza stać się może sztuką (a jeśli wszystko dobrze pójdzie, udoskonali się, by przerodzić się

w “sztukę, w której niczego sztuką nie dokażesz") są ćwiczeniami mistycznymi. Łucznictwo w

żadnym razie nie może wiec zasadzać się na jakichkolwiek sukcesach zewnętrznych, osiąganych

z pomocą łuku i strzały, lecz polega na osiągnięciach wewnętrznych, sam na sam z sobą. Łuk i

strzała stwarzają pretekst dla czegoś, co równie dobrze mogłoby się zdarzyć bez nich. Są one

jedynie środkiem, prowadzącym do celu, a nie samym celem; jedynie pomocami, ułatwiającymi

wykonanie ostatniego, rozstrzygającego skoku.

Byłoby, zatem rzeczą ze wszechmiar pożądaną, aby czytelnik zyskał dostęp do wykładów

buddystów zen, ułatwiających zrozumienie. Tekstów takich w istocie nie brakuje. W książce

Essays in Zen Buddhism D.T. Suzuki przekonująco dowodzi, iż kultura japońska ściśle wiąże się

z buddyzmem zen; że japońska sztuka, postawa duchowa samuraja, japoński styl życia, moralne,

estetyczne, a poniekąd także intelektualne życie Japończyków temu właśnie zawdzięcza swą

osobliwość, że wyrasta z buddyzmu zen, toteż wymyka się rozumieniu osób z tą gałęzią

buddyzmu nie zaznajomionych.

Nadzwyczaj doniosłe dzieło Suzukiego, podobnie jak studia innych uczonych japońskich,

wzbudziło zainteresowanie w szerokich kręgach. Powszechnie uznaje się, iż buddyzm dhyana ,

który narodził się w Indiach, przeszedłszy dogłębną przemianę, w Chinach osiągnął pełnie

Eugen Herrigel - Zen w sztuce łucznictwa.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: