Charles Van Doren
HISTORIA WIEDZY
od zarania dziejów do dziś
Przełożyli
Bożena Stokłosa
i Roman Gołędowski
al fine
Wydawnictwo Al Fine
Warszawa 1996
Tytuł oryginału
A HISTORY OF KNOWLEDGE
Past, Present, and Future
Copyright (c) 1991 by Charles Van Doren
All rights reserved. First Published 1991
First Printed in the United States of America
Rozdziały 1-7 przełożył Roman Gołędowski
Rozdziały 8-15 przełożyła Bożenna Stokłosa
Redaktor
Jacek Ring
For the Polish translation
Copyright (c) 1996 by Wydawnictwo Al fine
For the Polish edition
Wydanie I
ISBN 83-86829-51-6
Printed in Germany
by ELSNERDRUCK-BERLIN
Dla Geny, Liz, Sally ijohna
Spis treści
Podziękowania / 13
Od autora do czytelnika /17
Postęp w wiedzy /17
Rodzaje postępu w wiedzy /18
Historia powszechna / 19
Człowiek pierwotny / 20
Wiedza szczegółowa / 21
Wiedza ogólna / 22
Wiedza pewna / 23
Wiedza i szczęście / 26
Zarys treści książki / 26
1. MĄDROŚĆ STAROŻYTNYCH / 31
Egipt / 32
Indie / 34
Chiny / 36
Mezopotamia / 38
Aztekowie i Inkowie / 40
Ludzka ofiara / 42
Judaizm / 44
Chrześcijaństwo / 46
Porównanie judaizmu i chrześcijaństwa / 47
Islam / 48
Porównanie judeo-chrześcijaństwa i islamu / 49
Buddyzm / 50
Lekcje z przeszłości / 53
Alfabety / 56
Zero / 57
2. GRECKA EKSPLOZJA / 60
Problem Talesa / 61
Wynalezienie matematyki: pitagorejczycy / 65
Demokryt, stworzenie atomizmu / 70
Problem Talesa: ostateczne rozwiązanie / 73
Moralna prawda i polityczny oportunizm:
Sokrates, Platon i Arystoteles / 75
Sofizmat następnika / 77
Grecja versus Persja: owocny konflikt / 82
Tragedia Aten / 85
Herodot, Tukidydes i wynalezienie historiografii / 88
Duch myśli greckiej / 91
3. CO WIEDZIELI RZYMIANIE? / 96
Grecka teoria, rzymska praktyka /101
Prawo, obywatelstwo i drogi /104
Lukrecjusz /108
Cyceron / 111
Seneka /116
Tacyt /120
Czego nie wiedzieli Rzymianie /123
4. ŚWIATŁO W WIEKACH CIEMNYCH /126
Upadek Rzymu /126
Europa po upadku Cesarstwa Rzymskiego /129
Triumf chrześcijaństwa - Konstantyn Wielki /131
Nadzieja chrześcijaństwa - święty Augustyn /133
Po upadku /136
5. ŚREDNIOWIECZE: WIELKI EKSPERYMENT /139
Walka o byt:/139
Świat wrogów /140
Problem Boga /141
Nauka i teologia /141
Teologia w innych religiach /143
Zasady teokracji /145
Imperium i papiestwo /146
Monastycyzm /148
Krzyżowcy /151
Obawy związane z przełomem tysiąclecia i późniejsze osiągnięcia / 153
Dysputa o prawdzie /155
Boecjusz / 155
Dionizy Pseudo-Areopagita /156
Awicenna /157
Piotr Abelard /158
Bernard z Clairvaux / 160
Awerroes / 160
Tomasz z Akwinu /162
Pyrrusowe zwycięstwo wiary nad rozumem /166
Taniec Dantego /168
6. CO NARODZIŁO SIĘ W RENESANSIE? /171
Nowy styl w malarstwie: perspektywa /172
Człowiek we wszechświecie /173
Odrodzenie się klasycznego nauczania. Petrarka / 175
Narodziny renesansu - Boccaccio /176
Człowiek renesansu /178
Ludzie renesansu: Leonardo, Pico, Bacon /182
Człowiek renesansu i idea liberalnej edukacji /186
Renesansowy humanizm /187
Montaigne /189
Szekspir /92
Cervantes /94
Czarna Śmierć / 197
Osiągnięcie Gutenberga / 200
Renesansowe miasta / 202
Państwa narodowe / 204
Kryzys państwa teokratycznego / 206
Erazm z Rotterdamu / 206
Tomasz Morus / 208
Henryk VIII /209
Marcin Luter / 212
Tolerancja i nietolerancja / 214
Człowiek w centrum / 216
7. EUROPA SIĘGA DALEJ / 218
Imperia mongolskie / 219
Marco Polo / 220
Wyprawy odkrywcze / 223
Kolumb / 225
Podróż dookoła świata / 228
Narodziny światowego handlu / 229
Handel ideami / 231
Hołd Kolumbowi / 234
8. STWORZENIE METODY NAUKOWEJ / 237
Jak pojmujemy naukę / 237
Trzy cechy nauki / 241
Obraz świata w nauce Arystotelesa. Materia / 244
Ruch w rozumieniu Arystotelesa / 245
Zakwestionowanie fizyki Arystotelesa / 247
Kopernik /251
Tycho Brahe / 252
Gilbert / 254
Kepler / 254
Galileusz / 256
Kartezjusz / 261
Newton / 264
Zasady rozumowania w nauce / 268
Rewolucja Galileusza i Kartezjusza / 271
9. WIEK REWOLUCJI / 273
Rewolucja przemysłowa / 273
Ludzkie maszyny i mechaniczni ludzie / 274
Wiek rozumu i rewolucji / 277
John Locke i rewolucja 1688 roku / 278
Własność, władza i rewolucja / 281
Dwa rodzaje rewolucji / 283
Tomasz Jefferson i rewolucja 1776 roku / 284
"Deklaracja Niepodległości" / 286
Własność praw /288
Robespierre, Napoleon i rewolucja 1789 roku / 290
Wzrost równości / 296
"Don Giovanni" Mozarta / 295
"Faust" Goethego / 303
10. WIEK XIX - PRZEDSIONEK NOWOCZESNOŚCI / 308
Różnica, jaką czynią pieniądze / 309
Gospodarka do 1800 roku. Pozycja chłopów feudalnych / 311
Pozycja ziemian / 312
Pozycja duchowieństwa / 313
Pozycja monarchy / 314
Pozycja kupców i bankierów / 315
Powstanie rynku pracy i stworzenie ekonomii / 318
Faustowski postęp / 322
Marksizm. Teoria i praktyka / 324
Marksowskie intuicje / 329
Fakty ekonomiczne. Siła pary / 332
Równość, jaką wprowadza lufa karabinu / 335
Magia elektryczności / 338
Magia matematyki / 341
Nowe sposoby postrzegania rzeczywistości / 344
Zniesienie niewolnictwa / 345
Szokując burżuazję / 349
Darwin i Freud / 351
11. ŚWIAT W 1914 ROKU / 356
Podziały ekonomiczne / 356
Zainteresowanie wojną / 358
Kolonializm / 359
Wojna burska / 362
Europejska beczka prochu / 363
Cechy wojny z lat 1914-1918 / 365
Myśli na temat wojny i śmierci / 366
Przyczyny wybuchu wojny / 369
12. WIEK XX - TRIUMF DEMOKRACJI / 372
Postępy demokracji / 375
Komunizm / 381
Totalitaryzm / 384
Teokracja / 390
Równość ekonomiczna / 392
Dlaczego nie powołać rządu światowego? / 394
Jeden świat, jedna ludzka rasa / 398
13. WIEK XX - NAUKA I TECHNIKA / 402
Grecka teoria atomistyczna / 402
Odrodzenie się teorii atomistycznej / 405
Czego dokonał Einstein? / 406
Czego nauczyła nas bomba atomowa? / 409
Zagadka życia /410
Nauka o dziedziczności / 412
Zasady funkcjonowania DNA / 413
Wielkość wszechświata / 415
Galaktyki / 415
Maleńka Ziemia/ 417
Wielki wybuch i pierwotny atom / 417
Zasada nieoznaczoności Heisenberga / 420
Niepewność wiedzy / 422
Wielki krok / 425
Bunt Zielonych / 427
Ziemska cieplarnia / 428
Wiedza i komputery cyfrowe / 430
Maszyny Turinga / 434
Zależność ludzi od techniki / 436
Sukcesy medycyny / 437
Cywilizacja pigułek / 439
AIDS - nowe wyzwanie / 441
14. WIEK XX - SZTUKA I ŚRODKI PRZEKAZU / 444
Środki przekazu i przekazy / 444
Rewolucja percepcji wizualnej. Picasso, Braąue i kubizm / 447
Pollock, Rothko i heksagonalna sala
w National Gallery of Art w Waszyngtonie / 451
Rewolucja w urbanistyce. Bauhaus i Le Corbusier / 452
Profetyzm w literaturze. Yeats / 455
Droga do Indii / 456
Zamek i czarodziej / 457
Czekając na Godota / 460
Mass media i edukacja / 461
15. JAKI MOŻE BYĆ WIEK XXI? / 467
Nowa faza komputeryzacji / 469
Problemy moralne związane z myślącymi maszynami / 470
Komputery - towarzysze ludzi / 472
Stworzenie myślących maszyn / 474
Trzy światy: duży, mały i średni / 476
Chaos - nowy przedmiot badań / 478
Ideonomia - poszukiwanie wiedzy ukrytej w języku / 480
Poznawanie Układu Słonecznego / 482
Czy ktoś zostawił dla nas wiadomości" / 485
Człowiek jako sąsiad innych ziemskich istot / 487
Hipoteza Gai - myśl o Ziemi jako żywej istocie / 491
Inżynieria genetyczna / 493
Eugenika / 494
Sporządzanie mapy ludzkiego genomu / 497
Eugenika i demokracja / 499
Przyspieszenie / 501
Nałogi / 504
Wojna w XXI wieku / 506
Bunt myślących maszyn / 509
Podziękowania
Książka niniejsza jest podsumowaniem lektur, przemyśleń i rozmów całego
mego życia. Zamysł jej narodził się niemal pięćdziesiąt lat temu,
podczas studiów w St. Johan's College, gdzie zostałem wprowadzony w świat
idei przez Scotta Buchanana, Jacoba Kleina i Richarda Scofielda.
Po raz pierwszy zapoznałem się z literaturą dotyczącą historii powszechnej
przed trzydziestu laty, gdy napisałem The Idea of Progress (Praeger, 1967).
Moim doradcą był - zarówno wówczas, jak i dzisiaj - Mortimer J. Adler.
W ciągu wielu lat niejednokrotnie dyskutowaliśmy nad licznymi przedstawio-
nymi tutaj tematami. Udzielił mi także wielu wskazówek bibliograficznych. Jak
to zwykle bywa, w jednych sprawach zgadzaliśmy się, w innych się różniliśmy.
Niemniej jego intelektualne sądy przytaczane są w wielu fragmentach tej
książki, zazwyczaj bez podania źródła, dlatego pragnę o tym wspomnieć
w tym miejscu.
Badacze historii wiedzy wiele zawdzięczają pracy FJ. Teggarta i G.H.
Hildebranda. Przygotowany przez nich, starannie dobrany wybór klasycznych
tekstów - The Idea of Progress (University of California Press, 1949) - wciąż
stanowi użyteczny przewodnik po wielkich dziełach trzech tysiącleci.
Za głęboką interpretację tej literatury jestem zobowiązany wielu history-
kom filozofii, od Ibn Chalduna do Oswalda Spenglera, od Arnolda J. Toynbee
do Fernanda Braudela. Zwłaszcza ten ostatni nauczył mnie zwracać baczną
uwagę na drobne szczegóły codziennego życia, które tak wiele mówią nam
o tym, jak ludzie naprawdę żyją, bez względu na to, co mówią czy piszą.
W dziedzinie historii nauki dużo zawdzięczam różnym pracom Jamesa
Burke'a (zwłaszcza Comections, Little Brown, 1978), Herberta Butterfielda
(zwłaszcza pracy Rodowód współczesnej nauki 1300-1800, wyd. polskie 1963)
i Erwina Schródingera (zwłaszcza Naturę and the Greeks, Cambridge, 1954).
Jeżeli chodzi o antropologów, to najwięcej nauczyłem się od Bronisława
14 Historia wiedzy
Malinowskiego, Claude'a Levi-Straussa i lorda Raglana, autora The Hero
(Vintage, 1956). Z kolei praca Roberta L. Heilbronera The Warldly Historians
(Simon and Schuster 1933 1986) pomogła mi zrozumieć i wykorzystać
liczne prace z dziedziny ekonomii.
Zawsze gdy wracam do lektury Marshalla McLuhana Undemanding Media
(McGraw Hill, 1965), niezmiennie jestem pod wrażeniem ogromnej jego
wnikliwości i precyzji przewidywań.
Żadna z ostatnio wydanych książek o doświadczeniach współczesnego
świata nie wydała mi się równie bogata myślowo i prowokująca jak Marshalla
Bermana All That has Solid Meks Into Air (Simon & Schuster, 1982). Nie
miałem nigdy szczęścia poznać osobiście jej autora, ale z profesorem Berma-
nem prowadziłem w duchu wiele dyskusji podczas bezsennych nocy.
Książkę Bermana polecił mojej uwadze mój brat, John Van Doren; on
również sprawił, że po raz pierwszy, wiele lat temu, przeczytałem doskonałe
poetyckie ujęcie historii świata - Cargoes Johna Masefielda. Jestem mu
wdzięczny za tę rekomendację i wiele innych, a także za przemyślane uwagi
dotyczące mojej pracy oraz za rozmowy na przestrzeni pięciu dekad, z których
bez wątpienia skorzystałem więcej, niż sam do nich wniosłem.
Jestem także niezmiernie wdzięczny wszystkim moim przyjaciołom oraz
studentom seminariów ostatnich sześciu lat. W trakcie nierzadko gorączko-
wych dyskusji pomogli mi rozwiązać wiele problemów, które wprawiały mnie
w zakłopotanie i irytowały.
Dwudziestoletni okres piastowania stanowiska wydawcy Encyclopaedia
Britannica przyniósł mi wielorakie, cenne doświadczenia. W szczególności
nauczył mnie głębokiego szacunku zarówno dla kolegów, jak i dla ich pracy.
Prawie nie było dnia, bym nie konsultował haseł tej encyklopedii. Dobrze
zdaję sobie sprawę z tego, że jej wydawcy przez ponad dwieście lat zaangażo-
wani byli w realizację tego samego zadania, które ja przedsięwziąłem w mojej
pracy - to znaczy w przygotowanie historii wiedzy ludzkiej. Rzecz jasna, oni
obrali inną drogę.
Z niezmierną przyjemnością pragnę odnotować zobowiązania wobec
trzech kolejnych osób. Pierwszą z nich jest Patrick Gunkel, wynalazca
ideonomii, a zarazem mój przyjaciel od dwudziestu lat. W trakcie długich
rozmów w ciągu wielu lat Pat pomógł mi zrozumieć to, że podobnie jak
historia przeszłości istnieje też historia przyszłości. Bez skrupułów wykorzysta-
łem niektóre jego wizje, w tym pomysł o towarzyszących komputerach (CCs).
Zapewne najcenniejszą rzeczą, jakiej mnie nauczył, jest to, że przyszłość jest
równie konkretna i poznawalna jak przeszłość. Oczywiście, najtrudniej przy-
chodzi zrozumienie teraźniejszości.
15
Jestem niezmiernie zobowiązany moim wydawcom, Hillelowi Blackowi
i Donaldowi J. Davidsonowi, którzy nalegali na jasność mego wywodu
i żądali, bym pisał, poprawiał i przepisywał ponownie aż do uzyskania
zadowalającego ich efektu. Jeżeli książka ta ma zalety, to właśnie im w znacz-
nym stopniu je zawdzięcza. Jej błędy natomiast wynikają wyłącznie z moich
niedopatrzeń.
Nieocenioną pomocą służyła mi także moja żona, Geraldin, która dwu-
krotnie czytała każdą stronę rękopisu i poczyniła tysiące sugestii. Wiele z nich
wykorzystałem. Co więcej, pozwoliła mi na eksperymentowanie z pomysłami,
gdy stawiałem tezy, które albo ją złościły, albo rozbawiały, albo zaciekawiały.
Książka ta z pewnością nie zaistniałaby w tej postaci bez jej udziału.
Cornway, Connecticut
Sierpień 1991
Od autora do czytelnika 17
Obszerna literatura zajmująca się tematyką ludzkiego postępu z całą
pewnością jest zbiorem dzieł różnych. Niektóre z tych rozpraw dostar-
czają wielu inspirujących wrażeń, inne jednak (zwłaszcza z XIX wieku) budzą
protest albo nawet śmieszą, kiedy optymistycznie próbują udowadniać, że
z każdym dniem i w każdej dziedzinie stajemy się coraz lepsi.
Ten rodzaj naiwności widać wyraźnie w dyskusjach nad takimi zjawiskami
jak gospodarka, polityka czy zasady moralności oraz sztuka. W rzeczywistości
trudno jest w pełni udowodnić twierdzenie o ogólnym wzroście dobrobytu na
przestrzeni dotychczasowej historii ludzkości, o postępie w zarządzaniu, ewo-
lucji typowych zachowań ludzkich czy tworzeniu wielkich dzieł sztuki.
W niektórych okresach postęp w tych dziedzinach wydaje się rzeczywisty
i wyraźny, w przypadku innych odnosimy jednak wrażenie, że prawdziwe jest
twierdzenie wręcz przeciwne. Płomienna wiara autorów, takich na przykład jak
francuski socjofilozof Auguste Comte, w nieodwołalność procesu postępu na
wszystkich polach ludzkiej działalności, wydaje się bezpodstawna. Nie możemy już
dłużej jej akceptować, nawet jeżeli kiedyś wydawała się prawdziwa.
Postęp w wiedzy
Zupełnie inną sprawą jest postęp w zakresie wiedzy ludzkiej. To jak najbardziej możliwa jest przekonywająca argumentacja, że postęp leży w naturze
rzeczy. "Nie tylko człowiek dokonuje postępu z każdym dniem - pisał
francuski filozof, matematyk i mistyk Blaise Pascal - ale cała ludzkość
dokonuje nieustannego postępu... proporcjonalnie do tego, jak świat staje się
starszy". Istota człowieka jako stworzenia rozumnego, jak to określili późniejsi
18
Historia wiedzy
historycy, polega na ciągłym rozwijaniu przez niego potencjalnych możliwości
przez gromadzenie doświadczeń przeszłych pokoleń.
Tak jak w naszym życiu z dnia na dzień i z roku na rok uczymy się coraz
więcej, ponieważ pamiętamy co najmniej część z tego, czego się nauczyliśmy,
i dodajemy do tego naszą nową wiedzę, tak w historii ludzkości zbiorowa pamięć
zachowuje część wiedzy z przeszłości i do niej dodawane są nowe odkrycia.
Jednostkowa pamięć ginie, ludzie umierają, natomiast pamięć rodzaju
ludzkiego jest wieczna lub przynajmniej można oczekiwać, że będzie istniała
tak długo, jak ludzkość będzie pisała książki i czytała je, lub - co staje się coraz
bardziej powszechne - w inny sposób gromadziła swoją wiedzę na użytek
przyszłych pokoleń.
Tempo, z jakim wzrasta całość ludzkiej wiedzy, różni się w zależności od
epoki: niekiedy jest bardzo znaczne (na przykład dzisiaj lub w V wieku p.n.e.),
w innych czasach ulega drastycznemu spowolnieniu (jak na przykład w tzw.
ciemnych wiekach). Tak czy inaczej, postęp ten najprawdopodobniej nigdy się
nie skończy - tak długo jak człowiek będzie człowiekiem.
Rodzaje postępu w wiedzy
Wiedza, gromadzona i poszerzana przez ludzkość, ma wiele odmian. Dzisiaj
wiemy znacznie więcej na temat praw rządzących przyrodą, aniżeli wiedzie-
liśmy przed stu laty, a za sto lat mamy nadzieję wiedzieć jeszcze więcej.
Albowiem łatwo jest zrozumieć i przyjąć twierdzenie o postępie w zakresie
wiedzy technicznej lub technologii i optymistycznie wierzyć w jego kontynu-
ację w przyszłości.
Natomiast postęp w innych dziedzinach wiedzy wydaje się jedynie praw-
dopodobny. Dla przykładu, tak długo jak historycy mogą swobodnie pisać
0 przeszłości, a czytelnicy mają swobodę czytania ich książek (co nie zawsze
się zdarzało - jak przypomina nam rzymski historyk Tacyt), tak długo nie
zapomnimy idei sprawiedliwych, postępowych rządów, o których wprowadze-
nie walczono w XVIII wieku podczas kolejnych rewolucji w Anglii, Ameryce
1 Francji. Nie oznacza to, że postęp w rządzeniu jest nieodwołalny. Mogą
nadejść czasy, gdy spoglądając wstecz będziemy wzdychać do tych szczęśli-
wych dni, kiedy demokracja rozkwitała na znacznej części naszego globu. Ale
nawet wtedy o rządzeniu będziemy wiedzieli więce...
irris2