Maria Jasińska: NARRATOR W POWIEŚCI (Zarys problematyki badań) Dwa etapy współczesnego rozwoju badań nad narratorem: Normatywno-opisowy: sposób ustosunkowania się do naturalizmu – graniczenia uprzywilejowania epickiego narratora (na terenie anglosaskim); obrona jawnej obecności narratora jako „prawdziwej epickości” (na terenie niemieckim) Syntetyzująco-krytyczny: pogłębienie, systematyzacja i ocena dotychczasowych osiągnięć; bezstronne, bardziej historyczne spojrzenie na problem. Stanowisko pośrednie – FRANZ STANZEL – narrator: auktorialny personalny neutralny HENRYK MARKIEWICZ: narrator autorski narrator jako fikcyjny podmiot autorski narrator jako postać fikcyjna narrator należący pozornie do świata przedstawionego CHARAKTER PROBLEMATYKI BADAWCZEJ (założenia podstawowe) Związek pomiędzy narratorem a istotą epickości. Jest on konieczną cechą epiki; strukturalna konieczność. Jednak istnieje tu wielka liczba możliwości jakościowych i ilościowych (od pojedynczego bohatera po wszechwiedzącego w epopei narodowej) Status „ontologiczny” – występuję tylko szereg przejawów narratora, które dopiero później są w lepszym lub gorszym stopniu konkretyzowane przez czytelnika. W ten sposób pojawia się dla czytelnika w warstwie drugoplanowej (na pierwszym planie pozostają wydarzenia fabularne). Gdy narrator nie będący bohaterem wysuwa się na pierwszy plan, to zostaje zachwiany charakter epicki utworu. Problematyka badań nad narratorem pokrywa się częściowo z badaniami nad narracją. Tutaj: te ukształtowanie narracji, które ujawnia się nie poprzez narratora. Sposób występowania narratora w konkretnym utworze: Petsch: narrator cichy i głośny GŁOŚNY: (Najbardziej wyraziste – osadzenia narratora w roli osoby opowiadającej); *może sam siebie ukazać (stylizacja na dziennik, kronikę, pamiętnik) *abstrakcyjny relator wydarzeń; jawny *literackie napomknięcia (… narrator tego utworu …”) *chłodny sprawozdawca, ale ukazuje osobiste zaangażowanie *może się ukrywać za epitetem, metaforą , porównaniem CICHY: (+ kompozycyjne aspekty opowiadania: swoboda chronologii, inwersje, elipsy, zmiany tempa narracji, medium obserwacji, operowanie zakresem wiedzy i niewiedzy)à w skrajnym przypadku możemy mówić o „nieobecności narratora” Wszystko to zależy od typu czytelnika; czy ma nastawienie intensywno-obrazowe czy też refleksyjno-syntetyzujące. (Stanzel ) Ważne jest także, czy narrator ukazuje się w określonych elementach powieści (początek, koniec rozdziału etc.), czy też w momentach bardziej nieoczekiwanych (dramatyczna akcja, dylematy bohaterów) STRUKTURA I KONCEPCJA NARRATORA Konkretny - zindywidualizowany i określony; w 1 lub 3 osobie Abstrakcyjny - od niemal braku jakichkolwiek danych aż po stan normalnej określoności Narrator ¹ autor, ale może celowo być wyposażony w różne cechy przypominające autora; stosunek ten może mieć znaczący wpływ na interpretację utworu „wyższy” lub „niższy” albo inny – jeżeli nie zwraca się do ludzi równych pod względem religijnym, politycznym, kulturowym itp. Może stworzyć jakieś medium, przez które przemawia – „dziecko”, „człowiek prosty” . Odrębność narratora w stosunku do odbiorcy może mieć wpływ na atrakcyjność opowiadania. Typ odbiorcy może być wyznacznikiem założeń narracyjnych. Narrator może być na pozycji równej, wyższej lub równej w stosunku do świata przedstawionego w utworze. (Dylemat wyboru stanowiska przy pisaniu powieści historycznej). PROBLEMATYKA BADAWCZA ZAŁOŻEŃ NARRACYJNYCH OPOWIADAJĄCEGO Problem związku narratora z przedstawionym światem zależny od tego, czy opowiadany w 1 czy 3 os. *Narrator konkretny ujawnia ten związek *Abstrakcyjny nie stawia w ogóle sprawy związku ze światem przedstawiony *Może ujawniać swój charakter fikcyjności lub podkreślać swoją funkcję pośrednika *Także może być bezpośrednim świadkiem i uczestnikiem wydarzeń. Cel narracji: Obiektywny - chęć opowiadania Subiektywny - nie jest równoznaczny z celem utworu bądź autora, ale może być z nim utożsamiany Narrator podejmujeczynność narracji ze względu na odbiorcę; najczęściej na nieokreślonego (oczywiście nie zawsze) Adresat narracji jest najczęściej bardzo ściśle związany z jej celem (skrócenie czasu oczekiwania, zaciekawienie odbiorcy, pouczenie, upamiętnienie, przypomnienie prawdy, obrona przed zarzutami, szantaż itp.) Forma narracji: autobiografia, kronika, dziennik, list, opowiadanie ustne, monolog wewnętrzny; istotny jest stopień autentyczności tej formy z rzeczywistością STOSUNEK NARRATORA DO ŚWIATA PRZEDSTAWIONEGO Związek pomiędzy typem narratora i założeniami narracyjnymi a określonym typem postawy narratora. TRZY TENDENCJE: Sprawozdawczo-inforamcyjna Interpretująco-oceniająca Dygresyjna Istotne jest też tu wartościowanie: pozytywne lub negatywne, bądź dopuszczające obie możliwości. Ważny też jest sposób wyrażania: bezpośredni czy pośredni à czasem mogą nie pozostawać w zgodzie OPOWIADANIE Opowiadana historia jest wytworem czynności narratora ściśle związanej z całokształtem sytuacji – czynniki: *Narrator i czynności jego opowiadania *Słuchacze i czynności ich percepcji Dwa rozwiązania: narracja jednopłaszczyznowa - tylko świat przedstawiony bez zarysowanych elementów genetycznej sytuacji narracyjnej narracja dwupłaszczyznowa - poprzez stojący na pierwszym planie świat przedstawiony prześwieca płaszczyzna sytuacji narracyjnej Sytuacja: naturalna lub skonstruowana - zgodna z prawdziwą, tkwiącą za nią realną sytuacją powstania utworu; konkretny autor w konkretnym miejscu i czasie. SYGNAŁY BEZPOŚREDNIE ZE STRONY NARRATORA Ukazanie się narratora we właściwej mu funkcji opowiadającego lub piszącego oraz używanie przez niego terminologii związanej z tą właśnie czynnością i jej wytworem – dziełem Uwagi narratora odnoszące się wprost do czynności opowiadania (wzmianki narracyjne) Pamięć narratora o czytelniku (pośrednio i bezpośrednio)
M. Jasińska: Narrator w powieści
- nowe kręgi problemowe w badaniach:
o ukształtowanie epickiej prozy,
o czas,
o narrator (chronologicznie najmłodszy).
Narrator ma wpływ na ostateczną wymowę ideową utworu i na jakości estetyczne (liczy się kim jest narrator, jego związek ze światem przedstawianym, z rzeczywistą osobą autora, liczy się koncepcja narracji, stosunek do przedmiotu opowiadania, ukazywanie się / zanikanie w dziele).
2 etapy w badaniach nad narratorem w powieści:
- normatywno-opisowy – 1) nurt badań koncentruje się na strategii punktów widzenia (czasem opowiadanie w 1. os. nie jest zaliczane do epiki) lub 2) gloryfikuje odpersonalizowaną formę narracji (sprzeciw wobec niechętnych narratorowi poglądów naturalizmu);
- syntetyzująco-krytyczny:
- dążność do pogłębienia, oceny osiągnięć teoretycznych, wysiłek przezwyciężenia normatywizmu na rzecz bezstronnego uhistorycznionego spojrzenia na rzeczywistość,
- dążność do przełamania (anglosaskie to jest) tendencji ku banicji narratora, próba poszerzenia odpersonalizowanej problematyki „punktów widzenia” u autora i narratora.
Markiewicz wyróżnia 4 zasadnicze typy narratora:
- autorski,
- jako fikcyjny podmiot autorski,
- jako postać fikcyjna,
- należący pozornie do świata przedstawionego.
Założenia metodyczne:
- ustalenie związku między narratorem a istotą epickości: narrator jest pośrednikiem w przedstawieniu (opowiadawczości), jest strukturalną koniecznością dla epiki;
- przejawy podmiotu mówiącego w tekście pozwalają zbudować profil osoby opowiadającej;
- narrator pojawia się w płaszczyźnie strukturalnie drugoplanowej gdy pośredniczy między zdarzeniem a słuchaczem. Gdy narrator wysuwa się na plan I – zachwianie charakteru epickiego.
Sposób występowania narratora w utworze – Petsch – głośny i cichy.
Najbardziej widać narratora, gdy:
- jest w tekście osobą opowiadającą;
- może sam siebie ukazać (pamiętnik, listy);
- może go zaprezentować autor;
- czasem narrator jako relator wydarzeń, czasem nie ukrywający swych narratorskich czynności;
- mniej wyraziste – pośrednie sposoby ujawniania się narratora:
o napomknięcia o literackim charakterze opowieści,
o odniesienia się do czytelnika / słuchacza,
o sposób mówienia, gdy narrator nie stara się być sprawozdawcą, ale się osobiście angażuje,
o metafora, epitet.
Cicha obecność narratora obejmuje m.in. kompozycyjne aspekty opowiadania, swobodę w chronologii (elipsy, inwersje), zmiany dystansu narratora, tempa narracji, medium obserwacji, operowanie zakresem wiedzy i niewiedzy:
- eliminacja głośnych środków i ostrożne operowanie cichymi daje efekt pozornej nieobecności narratora.
Kim jest narrator? Stereotypowy podział: narrator abstrakcyjny (w 3. os.) i narrator konkretny (w 1. os.). Narrator konkretny jest bardziej zindywidualizowany i określony. Narrator abstrakcyjny – od braku danych personalnych po wyraźną obecność cech jednostki (nie tylko płeć, narodowość, wyznanie).
Zestawienie narratora z realnym autorem:
- albo są tożsami – to konieczne, gdy nie było narratora abstrakcyjnego jako kategorii literackiej, albo jako celowy zabieg;
- oddzieleni – narrator może być niższy / wyższy / inny (literatura dla dzieci i młodzieży i literatura dla ludu), albo by wzmóc atrakcyjność opowiadania.
Stosunek narrator – utwór:
- może być narrator równorzędny, wyższy lub niższy w porównaniu z postaciami ze świata przedstawionego;
- narrator równy z bohaterami odnosi się do nich ze zrozumieniem;
- narrator zdystansowany – sarkazm, ironia, satyra, pobłażliwość, idealizacja itp.
Czytelnicy dzielą się na 2 typy:
- intensywne, obrazowe, sceniczne wyobrażenia zdarzeń – czytelnik interesuje się rozwojem akcji;
- refleksyjny, syntetyzujący – interesuje się przemianami świata, widzi narratora.
Założenia narracyjne opowiadającego:
a) związek narratora z przedstawionym światem:
- narrator konkretny (1.os.) – narrator jest bohaterem, uczestnikiem, świadkiem,
- narrator abstrakcyjny – nie zdaje sobie sprawy ze związku ze światem przedstawionym, albo ujawnia kreatorski stosunek, albo podkreśla funkcję pośrednika.
Cel opowiadania:
Wiąże się z celem adresat narracji:
- skrócenie czasu podróży, zaciekawienie odbiorcy, pouczenie go / przekonanie o czymś, podzielenie się wiadomościami, przypomnienie czegoś, upamiętnienie, rozważenie, wyjawienie prawdy, obrona własna / czyjaś, szantaż;
- narracja abstrakcyjna albo np. autobiografia, pamiętnik, kronika, dziennik, listy, opowiadanie ustne, monolog wewnętrzny.
Stosunek narratora do przedstawianego świata:
1) tendencja sprawozdawczo-informacyjna,
2) interpretacyjno-oceniająca,
3) dygresyjna.
Ad 1) Stara się plastycznie (sugestywnie / intrygująco przedstawić podmiot, największy stopień fascynacji przedmiotem opowiadania – przyznanie przedmiotowi obiektywnej wartości;
Ad 2) Świat przedstawiony jest ważny nie przez fakt istnienia, ale dlatego, że stanowi obraz porządku / nieporządku w posiadanym przez narratora totalnym obrazie rzeczywistości.
Ustosunkowanie się wyrażone może być pośrednio (przez ton opowiadania – liryzacja, humor, patos; pozaleksykalne środki stylistyczne – rytmizacja, szyk słów; kompozycyjny układ narracji) lub bezpośrednio (przez sądy interpretujące, oceniające, komentarze, apostrofy, parafrazy, jednoznaczne epitety, porównania i metafory.
Tendencja interpretacyjno-oceniająca nie degraduje ważności świata w utworze epickim.
Ad 3) Dygresyjna – dla narratora ciągle staje się ważniejszy jego świat przekonań, uczuć, wspomnień, niż zdarzenia i ludzie, o których miał opowiadać:
- dygresja może wkraczać „ w dziedzinę rzeczywistości serio”, albo być rezonansem wobec głównej warstwy epickiej,
- dygresyjność czasem pozwala na cieniowanie fabuły.
Narracja jedno- i dwupłaszczyznowa (jednopłaszczyznowa – tylko epicki świat, bez sytuacji narracyjnej; dwupłaszczyznowa – przez I plan – świat – prześwieca II plan – sytuacja narracyjna.
Na sytuację narracyjną wskazują:
1) ukazywanie się narratora w funkcji opowiadającego / piszącego, używanie przez niego terminologii związanej z dziełem – użycie zaimka w 1. os., a w 3. os. słowami „autor”, „narrator”, posługuje się terminologią literacką (gatunki, karty, treść, wstęp, epizod, bohater, akcja),
2) uwagi narratora odnoszące się do czynności opowiadania – przez np. wzmiankę powtarzającą, uprzedzającą, uzupełniającą, sygnalizującą wybór, elipsę, zmianę przedmiotu narracji itp.,
3) pamięć narratora o czytelniku – czytelnik wg Kaysera to dopełnienie narratora; stosunek narratora do czytelnika różnicuje powieść nowożytną od dawniejszej;
- zwroty i apele do czytelnika, wzmianki narracyjne, współpraca czytelnika („trudno sobie wyobrazić”);
- więź między narratorem a czytelnikiem – np. 1. os. l.mn., „nasz”;
- przekonanie o równości umysłowej i moralnej, o wspólnocie przekonań i doświadczeń.
Camea_Lidii_P