II Rzeczpospolita korporancka.pdf

Pokolenie Polski Niepodleg∏ej

Wojciech J. Muszyƒski

Jacek T. Persa

II Rzeczpospolita korporancka

Dzia∏alnoÊç i oblicze ideowe

Ruch korporacyjny skupia∏ elit´ m∏odzie˝y akademickiej II Rzeczpospolitej. Mia∏

charakter elitarny – zrzesza∏ najlepszych z najlepszych, natomiast jego egalitaryzm prze-

jawia∏ si´ otwartoÊcià na wszystkie osoby identyfikujàce si´ z tradycjà patriotycznà i

dà˝àce do unowoczeÊnienia i rozwoju ojczyzny. Ludzie ci traktowali s∏u˝b´ Polsce jako

swój najszczytniejszy obowiàzek. Takie podejÊcie do ˝ycia wynika∏o z ideologii, jakà wielu

z nich wyznawa∏o. Wi´kszoÊç korporantów identyfikowa∏a si´ z ideologià polskiego Obozu

Narodowego. Nawet ci, którzy stali w opozycji do Narodowej Demokracji, wyznawali

podobne wartoÊci: stawianie na pierwszym miejscu polskiej racji stanu oraz prymat wiary

katolickiej w ˝yciu Polski. Wykszta∏cenie i formacja ideowa korporantów mia∏y ich przy-

gotowaç do sprawowania w przysz∏oÊci wa˝nych funkcji publicznych w paƒstwie.

Wybuch II wojny Êwiatowej spowodowa∏ jednak, ˝e musieli oni stanàç do walki z wroga-

mi Polski: niemieckimi socjalistami narodowymi oraz sowieckimi komunistami i ich

zwolennikami w kraju.

Omówimy ni˝ej genez´ ruchu korporacyjnego w Polsce, jego organizacj´

wewn´trznà, oraz dzia∏alnoÊç od poczàtków w 1828 do 1939 r., ze szczególnym

uwzgl´dnieniem okresu mi´dzywojennego. Skoncentrujemy si´ te˝ na zwiàzkach korpo-

racji z ruchem narodowym.

Geneza

Korporacje akademickie – organizacje skupiajàce m∏odzie˝ studiujàcà –

funkcjonowa∏y w Europie od poczàtku istnienia uniwersytetów, t.j. od Êredniowiecza.

Poczàtkowo dzia∏a∏y jako tzw. Nacje ( nationes ), zrzeszenia studentów danej narodowoÊci

(rozumianej wg ÊwiadomoÊci regionalnej), które by∏y obecne na uniwersytetach ju˝

w XII w. W póêniejszych wiekach studenci tworzyli tak˝e collegiae i bursae . Od XVI w.

na uniwersytetach niemieckich m∏odzie˝, pochodzàca z okreÊlonego miasta lub ziemi,

skupia∏a si´ w organizacjach ziomkowskich Landsmanschaften . Po zakoƒczeniu wojen

napoleoƒskich w Êrodowisku akademickim w Niemczech zaczà∏ powstawaç ruch

burszowski 1 : Corpsen, Freikorpsen – które przerodzi∏y si´ w Burschenschaften , czy tzw.

Zakony ( Orden ). Struktura tych organizacji, ich hermetycznoÊç i niektóre zwyczaje by∏y

II Rzeczpospolita korporancka

wzorowane na lo˝ach masoƒskich. Równolegle – do po∏owy XIX w. – w dalszym ciàgu

powstawa∏y lub kontynuowa∏y swojà dzia∏alnoÊç Landsmanschaften (zwiàzki regionalne),

Turnerschaften (zwiàzki gimnastyczne), Sengenschaften (zwiàzki Êpiewacze). Powstawa∏y

równie˝ wingolfy, czyli korporacje wyznaniowe (protestanckie), a tak˝e burschenschafty

katolickie. 2

W niemieckich korporacjach ukszta∏towa∏y si´ podstawowe formy organizacyjne i

hierarchiczne korporacji oraz ich modus operandi . Niektóre Korporacje zawiera∏y brater-

skie przymierza mi´dzy sobà; organizowano wspólne zjazdy oraz przyj´cia ( komersy,

rauty ). Cz∏onkowie wielu korporacji mieli prawo do pojedynku. Stosunki wewn´trzne

by∏y ÊciÊle sformalizowane. Istnia∏ ca∏y rytua∏ odnoszenia si´ do siebie oraz regulowania

spraw wewnàtrzorganizacyjnych. Rytua∏ ten opiera∏ si´ o hierarchicznà zasad´ senioral-

noÊci. Przestrzegano Êcis∏ego podzia∏u na cz∏onków pe∏noprawnych ( comiltonów, bar-

wiarzy ), cz∏onków kandydatów ( fuksów ), oraz cz∏onków pe∏noprawnych, którzy

ukoƒczyli uniwersytet i weszli w doros∏e ˝ycie ( filistrów ). Formy te przej´li Polacy w

ca∏oÊci.

Polscy “bursze”

Polski ruch korporacyjny swym poczàtkiem si´ga∏ tradycji filomackiej i filareckiej

z Wilna lat dwudziestych XIX wieku. Cz∏onkowie rozbitego przez zaborc´ rosyjskiego

Stowarzyszenia Filomatów i Filaretów po przeniesieniu si´ na Uniwersytet w Dorpacie

(obecnie est. Tartu), za∏o˝yli tam pierwszà polskà korporacj´ (K!) 3 akademickà – Konwent

Polonia (28 V 1828). 4 Form´ organizacyjnà Polonia przej´∏a od korporacji niemieckich,

∏àczàc jà z polskimi idea∏ami patriotycznymi, samokszta∏ceniem i samopomocà.

Doraênymi celami Konwentu by∏y: pomoc materialna polskim studentom, obrona przed

szykanami spotykajàcymi ich ze strony studentów niemieckich oraz przeciwdzia∏anie

wynarodowieniu. Pierwszy okres dzia∏ania Polonii trwa∏ krótko: na wieÊç o wybuchu

Powstania Listopadowego (1830) wi´kszoÊç korporantów przy∏àczy∏a si´ do walki. Jak

widaç, patriotyzm i gotowoÊç oddania ˝ycia za spraw´ Polski sà cechami charakterys-

tycznymi dla korporacji od ich zarania.

W II po∏owie XIX w. zacz´∏y powstawaç kolejne polskie korporacje: w 1879 r.

K! Arkonia (Ryga), w 1883 r. K! Welecja (w wyniku roz∏amu w K! Arkonia ), w 1884 r.

K! Lutycja (Dorpat), 1908 K! Wenedya , 1897 r. w K! Znicz (Dorpat, 1908 zmieni∏a nazw´

na K! Lechitia ). W 1908 w Petersburgu powsta∏a K! Sarmatia . 5 Brak autonomii

Uniwersytetu w Petersburgu spowodowa∏, ˝e K! Sarmatia mia∏a status pó∏legalny,

dzia∏ajàc, co ciekawe, za zgodà Cara Miko∏aja II. 6 Polski ruch korporacyjny rozwija∏ si´

tak˝e w Niemczech i Austro-W´grzech. W 1892 r. w Lipsku powsta∏o Stowarzyszenie

Polskich Studentów Rolników Unitas, zwiàzek typu burszowskiego 7 . W 1910 r. w

Wiedniu 7 studenci Polacy za∏o˝yli K! Jagiellonia . 8 W Gdaƒsku pierwszà organizacjà pol-

skich studentów by∏ „Zwiàzek Akademików Gdaƒskich Wis∏a” – powsta∏y w 1913 r. na

Pokolenie Polski Niepodleg∏ej

bazie istniejàcego od 1904 r. Kó∏ka Studentów-Polaków (1904). Na zjeêdzie w dniu 29

czerwca 1921 r. zwiàzek przekszta∏ci∏ si´ w Korporacj´ Akademickà (K! ZAG Wis∏a ) 9 .

Dzia∏anie korporacji przerwa∏ wybuch I wojny Êwiatowej. Korporanci zostali

powo∏ani do s∏u˝by w armiach zaborczych, czeÊç z nich zasili∏a polskie formacje zbrojne

– legiony, Legion Pu∏awski, polskie korpusy w Rosji, armi´ Polskà we Francji. W 1915 r.,

wraz z otwarciem uczelni wy˝szych w okupowanej przez Niemców Warszawie, ruch kor-

poracyjny zaczà∏ si´ odtwarzaç. Zaraz po otwarciu Politechniki Warszawskiej przebywa-

jàcy w Warszawie cz∏onkowie K! Sarmatia rozpocz´li starania o zalegalizowanie na uczel-

ni dzia∏alnoÊci korporacyjnej. Proponowany statut ten by∏ odrzucany szeÊciokrotnie, a˝

wreszcie zosta∏ przyj´ty przez w∏adze tej uczelni, po wielu poprawkach kr´pujàcych

dzia∏alnoÊç K! Sarmatia . Âladem tej korporacji posz∏y nast´pne. Przy Politechnice pow-

sta∏o ko∏o korporacyjne K! Welecja 10 , a na Warszawskich Kursach Przemys∏owo Rolniczych

(póêniejsza Szko∏a G∏ówna Gospodarstwa Wiejskiego – SGGW) pó∏jawne stowarzyszenie

studenckie Aquilonia . 11

Poczàtki ruchu w Polsce

W 1918 r. cz∏onkowie Sarmatii, Weletii i Arkonii podj´li decyzj´ o przeniesieniu

siedzib korporacji do Warszawy. Inni dzia∏acze, dotychczas znajdujàcy si´ poza Warszawà

równie˝ wyrazili zgod´, by ich korporacje mia∏y siedziby w Warszawie i tu prowadzi∏y

swojà dzia∏alnoÊç. W tym okresie przenios∏o si´ z Lipska do Poznania Stowarzyszenie

Akademickie Unitas , organizujàc si´ przy Wydziale Rolniczo-LeÊnym Uniwersytetu

Poznaƒskiego pod nazwà Ko∏o Rolników Kujawja . W 1919 r. do Wilna zosta∏a oficjalnie

przeniesiona siedziba Konwentu Polonia . W marcu 1920 r. Konwent utworzy∏ swojà fili´

w Poznaniu grupujàc w niej cz∏onków dzia∏ajàcych dotàd zwiàzków pod nazwà Polonia z

Wroc∏awia, Berlina, Zurichu i Gratzu). 12

Potrzeba obrony odzyskanej w 1918 r. przez Polsk´ niepodleg∏oÊci wymusi∏a cza-

sowe przerwanie dzia∏alnoÊci przez Korporacje – podj´te spontanicznie uchwa∏y kó∏ kor-

poracyjnych zobowiàzywa∏y wszystkich cz∏onów do wstàpienia w szeregi Wojska

Polskiego. Nie zahamowa∏o to jednak rozwoju ruchu. Po zwyci´stwie nad bolszewikami,

ju˝ na poczàtku lat 20-tych notowano dynamiczny rozwój istniejàcych i powstawanie

nowych korporacji. Tradycja burszowska trafi∏a ma podatny grunt, a wychowanie i ide-

ologia przyciàga∏y na wy˝szych uczelniach jednostki najczynniejsze. W czerwcu 1920 r.

na nowopowsta∏ym Uniwersytecie Poznaƒskim utworzono Korporacj´ Lechia . W lutym

1921 r. wznowi∏a swojà dzia∏alnoÊç w Warszawie K! Jagiellonia . W tym samym roku

powsta∏y nast´pne korporacje: K! Patria (31 V – Warszawa) i K! Unia (10 IX – Warszawa)

oraz K! Posnania (II-Poznaƒ), K! Surma (4 VI – Poznaƒ), K! Baltia (7 XII – Poznaƒ). 13 W

zwiàzku z licznym organizowaniem si´ nowych zwiàzków, pojawi∏y si´ problemy z ich

rejestracjà na uczelniach. Korporacje warszawskie, dà˝àc do uporzàdkowania powsta∏ego

zamieszania, wprowadzi∏y dla nowopowsta∏ych korporacji obowiàzek sta˝u kandydac-

II Rzeczpospolita korporancka

kiego, w czasie którego nowy zwiàzek mia∏ pozostaç pod kuratelà jednej ze starszych,

uznanych ju˝ korporacji. Dopiero po jego zakoƒczeniu tego okresu nowe zwiàzek móg∏

zostaç uznany za pe∏noprawnà korporacj´, co dopiero umo˝liwia∏o jego rejestracj´ przez

w∏adze uczelniane.

W wyniku porozumienia mi´dzy korporacjami warszawskimi – w dniach 6-8

kwietnia 1921 r. – odby∏ si´ I Zjazd Korporacyjny, na którym przyj´to uchwa∏´ o stworze-

niu ram organizacyjnych dla dzia∏ajàcych ju˝ zwiàzków. 14 Oficjalnà reprezentacj´ ruchu,

Zwiàzek Polskich Korporacji Akademickich (ZPK!A), wy∏oniono w nast´pnym roku. 15

ZPK!A zajà∏ si´ problemami organizowania ˝ycia korporacyjnego od strony organiza-

cyjno-prawnej, jak i walkà o umocnienie pozycji korporacji na wy˝szych uczelniach.

Cz∏onkiem rzeczywistym ZPKA mog∏a zostaç korporacja akademicka po przejÊciu okresu

kandydackiego (minimum dwa semestry), zdaniu egzaminu przed komisjà egzamina-

cyjnà wyznaczonà przez korporacj´ opiekuƒczà (korporacj´ matk´) i zatwierdzeniu

decyzji przez w∏adze naczelne ZPK!A. W ZPK!A obowiàzywa∏a zasada starszeƒstwa kor-

poracyjnego. Decydowa∏a data utworzenia korporacji. Zasada ta dawa∏a, okreÊlone

przepisami, przywileje w trakcie kontaktów bezpoÊrednich korporacji zwiàzkowych, a

tak˝e osobistych spotkaƒ korporantów. Najwy˝szà w∏adzà prawodawczà, administra-

cyjnà i sàdowà ZPK!A by∏ Zjazd, a mi´dzy zjazdami Rada Naczelna, sk∏adajàca si´ z

Prezesa ZPK!A i przedstawicieli Êrodowisk korporacyjnych (jeden delegat na ka˝de zacz´te

pi´ç korporacji w oÊrodku akademickim). W∏adzami wykonawczymi Zwiàzku Polskich

Korporacji Akademickich by∏y: Prezydium ZPK!A i Miejscowe Ko∏a Mi´dzykorporacyjne

dzia∏ajàce w poszczególnych oÊrodkach akademickich. W∏adzami sàdowymi by∏y:

– Miejscowe Ko∏a Mi´dzykorporacyjne

– Sàd Ogólnokorporacyjny

– Zjazd ZPK!A

W zakresie kontroli sprawy powierzano Komisji Rewizyjnej 16 .

W 1925 r. Zwiàzek otrzyma∏ przywilej reprezentowania ca∏ego ruchu korpora-

cyjnego w kontaktach z w∏adzami oÊwiatowymi. Warunki dzia∏ania K! w poszczególnych

oÊrodkach akademickich znacznie si´ mi´dzy sobà ró˝ni∏y. Najlepiej sprawa wyglàda∏a w

Poznaniu, Warszawie i Wilnie. Na trudnoÊci w dzia∏aniu korporacje napotyka∏y w

Krakowie i Lwowie, gdzie min. znalaz∏y si´ w otwartym konflikcie z m∏odzie˝à komunis-

tycznà, ukraiƒskà i ˝ydowskà. W Cieszynie K! Kujawia do po∏owy lat 20-tych nie by∏a

zarejestrowana jako organizacja uczelniana. Najtrudniejsze warunki do rozwoju K! ist-

nia∏y w Gdaƒsku, gdzie dzia∏a∏a K! ZAG Wis∏a , szykanowana przez niemieckie w∏adze

uczelniane. 17

W 1923 Prezydium ZPK!A wystosowa∏o do w∏adz akademickich memoria∏, który

szczegó∏owo okreÊla∏ cele dzia∏alnoÊci korporacji. W III Zjeêdzie Korporacyjnym, który

odby∏ si´ w dniach 7-10 maja 1923 r., uczestniczy∏o ju˝ 20 korporacji rzeczywistych i 7

kandydujàcych, natomiast z koƒcem 1926 r. sk∏ad ZPK!A liczy∏ ju˝ 60 zwiàzków i ok.

2600 cz∏onków. Gdy w 1928 r. obchodzono 100-lecie istnienia polskiego ruchu korpora-

Pokolenie Polski Niepodleg∏ej

cyjnego (100-lecie istnienia K! Polonia ), ruch ten by∏ u szczytu swojego rozwoju. W sk∏ad

ZPK!A wchodzi∏o wówczas 76 korporacji, liczàcych oko∏o 3000 cz∏onków czynnych i tyle

samo filistrów 18 .

Ideologia

Korporacje akademickie by∏y stowarzyszeniami ideowo-wychowawczymi, majà-

cymi charakter elitarnych, m´skich klubów towarzyskich. Ideologi´ pierwszych polskich

korporacji K! Polonia , K! Arkonia , K! Welecja , K! Lutycja i innych. Mo˝na okreÊliç w

dwóch s∏owach: Polska i Honor. Korporacje odwo∏ywa∏y si´ do romantycznej tradycji

filareckiej, czego przejawem by∏o zachowanie Êpiewanej oficjalnej pieÊni Filaretów, która

wesz∏a do kanonu pieÊni wszystkich polskich korporacji. 19 Istotà wczesnego polskiego

ruchu korporacyjnego by∏a postawa buntu wobec zaborców. Pierwsze korporacje by∏y

zwiàzkami przede wszystkim o charakterze patriotycznym, w których s∏u˝ba ojczyênie

sta∏a zawsze na pierwszym miejscu w spisie powinnoÊci ka˝dego z cz∏onków.

Du˝y wp∏yw na rozwijajàcy si´ ruch korporacyjny wywar∏y pràdy pozytywisty-

czne II po∏. XIX w. Kierowa∏y one studentów ku pracy organicznej i pracy spo∏ecznej.

Powsta∏ w ten sposób typ organizacji ideowo-wychowawczej przygotowujàcej m∏odych

akademików do odegrania kierowniczej roli w spo∏eczeƒstwie. W myÊl hase∏ pozytywisty-

cznych korporacje nie stawia∏y swoim cz∏onkom wymogu urodzenia ani cenzusu

majàtkowego. Ponadto by∏y one areligijne. Kwestia wyznania nie wyst´powa∏a tam jako

istotny problem ideowy. 20 Do korporacji wyst´powali studenci zarówno wyznania rzym-

sko-katolickiego jak te˝ ewangelickiego. 21 Pierwsze K! egzystowa∏y w obcym Êrodowisku.

Niezale˝nie od tego, czy dzia∏a∏y na Uniwersytecie w Dorpacie lub Politechnice w Rydze,

gdzie przewa˝ali studenci pochodzenia niemieckiego, czy w rosyjskim Petersburgu, ich

cz∏onkowie musieli walczyç swojà pozycj´ i szacunek otoczenia, nieraz z bronià w r´ku 22 .

W niepodleg∏ej Rzeczypospolitej Korporacje znalaz∏y si´ w zupe∏nie innej sytuacji.

Nie musia∏y ju˝ si´ ukrywaç i walczyç o przetrwanie. Ale w dalszym ciàgu pozosta∏y aktu-

alne ich zasady ideowe – praca dla Polski. Przyj´ta w 1921 r. Deklaracja Ideowa mówi∏a:

„Celem ˝ycia ka˝dego korporanta jest praca dla Polski, dla Jej wielkoÊci i pot´gi. Dobro

Narodu i Paƒstwa jest dla niego najwy˝szym prawem, miarà wartoÊci i drogowskazem

post´powania”. 23 Deklaracja nak∏ada∏a na ka˝dego Korporanta obowiàzek czynnego

dzia∏ania na rzecz rozwoju i umacniania kraju oraz reagowania na zagro˝enia ze strony

obcych i wrogich Polsce ˝ywio∏ów. Na VI Zjeêdzie Ogólnokorporacyjnym w Poznaniu (28

I-1 II 1927) dokonano interpretacji deklaracji ideowej, nak∏adajàc na korporacje i korpo-

rantów obowiàzek czynnego dà˝enia do mocarstwowego stanowiska Polski, krzewienia

szacunku dla prawa, zespolenia interesów Narodu i Paƒstwa, wprowadzenia zasady

wspó∏pracy wszystkich warstw spo∏eczeƒstwa. Korporacje mia∏y zachowaç charakter

wy∏àcznie narodowy, nie mog∏y byç do nich przyjmowane osoby deklarujàce narodowoÊç

niemieckà, ukraiƒskà lub wyznanie moj˝eszowe. Nie czyniono jednak przeszkód tym,

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: