Bose Aleks Nieznane archiwa mistyfikacji Spis tre�ci Test na �atwowierno��: pytania 9 Wst�p 13 Rozdzia� 1 Do roku 1700 Papie�yce i ro�linne owce 17 Rozdzia� 2 Wiek XVIII Niemowl�ta kr�liki i spreparowane kamienie 32 Rozdzia� 3 1800�1868 Ksi�ycowy bizon i s�oneczny pancerz 47 Rozdzia� 4 1869�1913 Kamienne olbrzymy i rogate kr�liki 65 Rozdzia� 5 1914�1949 Marsjanie z New Jersey i ucho Vincenta van Gogha 84 Rozdzia� 6 1950�1976 Nagie zwierz�ta i szwajcarskie drzewo rodz�ce spaghetti 104 Rozdzia� 7 1977�1989 Australijskie g�ry lodowe i pigu�ki z karaluch�w 120 Rozdzia� 8 1990�1999 Kr�gi w zbo�u i Ken transwestyta 136 Rozdzia� 9 Po roku 2000 Kotki miniaturki i koty potwory 152 Pos�owie 171 Test na �atwowierno��: odpowiedzi 173 Uwaga ko�cowa 178 Kategorie mistyfikacji 179 Podzi�kowania 183 Test na �atwowierno��: pytania Wyobra� sobie, �e jeste� wydawc� gazety. Dziennikarz w�a�nie przyni�s� ci artyku� zawieraj�cy poni�sze stwierdzenia. Wiadomo, �e lubi ubarwia� swoje teksty dziwacznymi i nieprawdziwymi informacjami. Kieruj�c si� zdrowym rozs�dkiem oraz znajomo�ci� historii i natury �wiata, przed zatwierdzeniem tekstu do druku musisz zdecydowa�, kt�ry z fakt�w jest prawdziwy, a kt�ry zmy�lony. Nie uznaje si� odpowiedzi �Nie wiem�. Czy twoi czytelnicy mog� mie� pewno��, �e nie wprowadzisz ich w b��d? Historia i kultura 1. Sir Thomas Crapper wynalaz� sp�uczk� toaletow�. Prawda___ Fa�sz___ 2. W j�zyku Eskimos�w istnieje ponad 100 s��w na okre�lenie �niegu. Prawda___ Fa�sz___ 3. Pierwsi kupcy holenderscy kupili wysp� Manhattan od plemienia rdzennych Amerykan�w za kilka monet, wartych dzi� 700 dolar�w. Prawda___ Fa�sz___ 4. Kiedy pielgrzymi wyl�dowali w Nowym �wiecie, stwierdzili ze zdumieniem, �e jeden z pierwszych napotkanych tubylc�w przez wiele lat mieszka� wcze�niej w Anglii. Prawda___ Fa�sz___ 5. Rzucanie b�otem by�o oficjaln� dyscyplin� podczas olimpiady w 1904 roku. Prawda___ Fa�sz___ 6. W stanie Massachusetts jest jezioro o nazwie Chargoggaggoggmanchaugagoggchau- bunagungamaug. To india�skie s�owo oznacza: �Ty �owisz ryby po swojej stronie, ja po swojej, ale nikt nie �owi w �rodku�. Prawda___ Fa�sz___ 7. Kiedy Kolumb wyruszy� w 1492 roku w poszukiwaniu nowego l�du, wi�kszo�� Europejczyk�w wierzy�a, �e Ziemia jest p�aska. Prawda___ Fa�sz___ 8. Staro�ytni Sumerowie czcili Ninkasi, bogini� piwa. Prawda___ Fa�sz___ 9. Thomas Jefferson i John Adams, dwaj Ojcowie - Za�o�yciele pa�stwa ameryka�skiego, zmarli tego samego dnia: 4 lipca 1826 roku, 50 lat po podpisaniu Deklaracji Niepodleg�o�ci. Prawda___ Fa�sz___ 10. Marco Polo obserwowa� w Chinach, jak si� robi lody, i rozpowszechni� t� umiej�tno�� w Europie. Prawda___ Fa�sz___ Nauka i przyroda 11. Pozbawione g�owy karaluchy mog� �y� miesi�c. Prawda___ Fa�sz___ 12. Rekiny nie choruj� na raka. Prawda___ Fa�sz___ 13. Po�udniowoameryka�skie ma�py o d�ugich ogonach wykorzystuj� niezwyk�y spos�b w pokonywaniu naturalnych przeszk�d, jakimi s� rzeki. Trzymaj�c si� jedna drugiej, tworz� �ywy most rozci�gni�ty mi�dzy drzewami na obu brzegach rzeki. Inni cz�onkowie stada po ich grzbietach przedostaj� si� na drug� stron�. Prawda___ Fa�sz___ 14. Prawa fizyki zmieniaj� si� w miar� up�ywu czasu. Prawda___ Fa�sz___ 15. ��wie nie umieraj� ze staro�ci. Prawda___ Fa�sz___ 16. Lemingi pope�niaj� zbiorowe samob�jstwo, rzucaj�c si� ca�ymi stadami z wysokich klif�w. Prawda___ Fa�sz___ 17. W Ekwadorze jest ma�a wioska zwana Vilcabamb�, �rednia wieku �yj�cych tam mieszka�c�w wynosi ponad 100 lat. Prawda___ Fa�sz___ 18. Pioruny odciskaj� fotograficzny obraz otoczenia na sk�rze ludzi, kt�rzy ulegaj� ich pora�eniu. Prawda___ Fa�sz___ 19. Fizycy og�osili ostatnio, �e mog� tak skutecznie spowolni� pr�dko�� �wiat�a, i� fala staje si� niemal nieruchoma. Prawda___ Fa�sz___ 20. Grawitacja jest silniejsza na biegunach ni� na r�wniku. Wskutek tego cz�owiek wa��cy 75 kilogram�w na r�wniku b�dzie o prawie p� kilograma ci�szy na biegunie p�nocnym. Prawda___ Fa�sz___ Mistyfikacja: celowe wprowadzenie kogo� w b��d, zwodzenie przez nadanie czemu� pozor�w prawdy; dzie�o mistyfikatora, rezultat jego zabieg�w. S�ownik j�zyka polskiego, 1996 rok Wymy�lanie fantastycznych historii pod publiczk�... Ten niecny proceder okre�la si� ostatnio eleganckim terminem �mistyfikacja�. James P. Malcolm Anecdotes of the Manners and Customs of London (Zabawne zwyczaje i obyczaje Londynu), 1808 rok Wst�p Mistyfikacja: k�amstwo, nieprawda, p�prawda, oszustwo, przemilczenie, zatajenie, zafa�szowanie, zmy�lenie, koloryzowanie, konfabulacja, fantazjowanie, fikcja, �garstwo, blaga, bujda, bajer, lipa. Mistyfikowa�: oszuka�, k�ama�, �ga�, przekr�ca� fakty, mija� si� z prawd�, m�wi� nieprawd�, zmy�la�, wyssa� z palca, buja�, blagowa�, nabiera�, blefowa�. (S�ownik synonim�w, 1995 rok) Czasy, w kt�rych �yjemy, okre�la si� mianem �wieku informacji�, ale powinno si� raczej m�wi� o �wieku dezinformacji�. Fa�szywe informacje podawane s� wsz�dzie: w telewizji, radiu, gazetach i Internecie. Zw�aszcza w tym ostatnim medium. W swojej kr�tkiej historii Internet sta� si� �r�d�em wszelkiego k�amstwa, plotek, najbardziej nieprawdopodobnych i idiotycznych pomys��w. Internetowa informacja rozpowszechnia oszczerstwa i niczym nie poparte oskar�enia. Nikogo ju� nie dziwi, �e na przyk�ad 19-letni student z San Diego, z kt�rym koresponduje si� za po�rednictwem poczty elektronicznej, mo�e okaza� si� 50- letnim pedofilem z Wichita. Jak to si� dzieje? Jak to mo�liwe, �e spo�ecze�stwo dysponuj�ce wszelkimi �rodkami pozwalaj�cymi odkry� prawd�, sta�o si� rajem dla oszust�w? Na pytania te pr�buj� odpowiedzie� w niniejszej ksi��ce, si�gaj�c po przyk�ady szczeg�lnej formy oszustwa, jak� jest mistyfikacja. Czym jest mistyfikacja W naszej kulturze mianem mistyfikacji okre�la si� wiele zjawisk. Gdy redakcja gazety �wiadomie publikuje wyssan� z palca wiadomo��, nazywamy to mistyfikacj�. W tej samej kategorii mieszcz� si� chwyty reklamowe, fa�szywe informacje o pod�o�eniu bomby, przekr�ty finansowe i obietnice polityczne, kt�rych nikt nie zamierza spe�ni�. Co ��czy wszystkie te zjawiska? Przede wszystkim s� one dzia�aniami zwodniczymi, czyli oszustwami. Ale nie ka�de dzia�anie zwodnicze mo�na nazwa� mistyfikacj�. Niewinne k�amstwo, na przyk�ad, gdy pracownik dzwoni, �e z powodu choroby nie mo�e przyj�� do pracy, nie kwalifikuje si� do tej kategorii. Dotyczy to tak�e wi�kszo�ci oszustw kryminalnych, jak podawanie nieprawdziwej to�samo�ci, fa�szerstwo, krzywoprzysi�stwo czy plagiat. Aby sta� si� mistyfikacj�, k�amstwo musi spe�nia� okre�lone warunki. Przede wszystkim zawiera� element skandalu, pomys�owo�ci, dramatyzmu lub sensacji. A ju� na pewno ma przyci�ga� zainteresowanie opinii publicznej. Mistyfikacja jest wi�c czynem celowo wprowa- dzaj�cym w b��d, kt�ry powinien trafi� do umys��w (i wyobra�ni) jak najwi�kszej grupy ludzi. Najwa�niejsz� kwesti� jest wi�c w tym przypadku wymiar spo�ecznego zainteresowania. Moim zdaniem nie istnieje co� takiego jak �prywatna� mistyfikacja. Oszustwo zyskuje miano mistyfikacji w�wczas, gdy skupia uwag� szerokiego grona odbiorc�w. Im wi�kszy zatoczy kr�g, tym znaczniejszej rangi nabiera w skali nies�awy. Definicja ta pozwala okre�li� podobie�stwa i r�nice mi�dzy mistyfikacj� a czterema innymi postaciami oszustwa: matactwem, psikusem, miejsk� opowie�ci� i bajk�. Matactwo jest kryminaln� odmian� oszustwa. Ludzie cz�sto wyra�nie rozgraniczaj� mistyfikacj� od matactwa. Jego celem, ich zdaniem, jest zamiar zarobienia pieni�dzy, podczas gdy mistyfikacja si�ga g��biej. Lecz i matactwo mo�e sta� si� mistyfikacj�, gdy spos�b na zrealizowanie celu, czyli zdobycie pieni�dzy, dotyczy szerokiego kr�gu odbiorc�w lub jest na tyle niecodzienny, �e dzia�a na wyobra�ni� wielu ludzi. W tym sensie jedynym elementem odr�niaj�cym je od mistyfikacji jest reakcja spo�eczna. Dlatego tak wiele odmian s�ynnych gie�dowych manipulacji, kt�rych jedynym motywem by�o osi�gni�cie zysku, zas�u�y�o sobie na miano mistyfikacji, na przyk�ad wielkie oszustwo gie�dowe w 1814 roku (rozdzia� 3) czy mistyfikacja Emulex z 2000 roku (rozdzia� 9). To samo dotyczy psikus�w. Jest to rodzaj g�upawego �artu, jak pod�o�enie poduszki wydaj�cej nieprzyzwoite d�wi�ki czy primaaprilisowe dowcipy. Je�li jednak takie dzia�anie nabierze rozg�osu, mo�e uzyska� status mistyfikacji. Na przyk�ad psikus zrobiony przyjacielowi przez telefon sprawi, �e kilka os�b u�mieje si� do �ez, ale nie znajdzie si� na pierwszych stronach gazet. Tymczasem telefoniczny psikus, kt�rego adresatem jest kr�lowa angielska, nadany potem przez radio do milion�w s�uchaczy, na pewno zas�uguje na miano mistyfikacji (rozdzia� 8). Wszystko zatem sprowadza si� do stopnia zainteresowania szerokiej publiczno�ci. Miejskie opowie�ci to fa�szywe historyjki znane w ka�dym zak�tku �wiata, cz�sto rozpowszechniane za po�rednictwem poczty elektronicznej lub pantoflowej. Podobnie jak mistyfikacje, s� nieprawd� znajduj�c� �atwy pos�uch u ludzi i cz�stokro� przyjmowane s� jako prawdziwe przez rzesze spo�ecze�stwa. R�nica polega na tym, �e miejskie opowie�ci s� oszustwem niezamierzonym, tymczasem mistyfikacja jest jak najbardziej intencjonalna. Miejskie opowie�ci nie s� te� dzie�em pojedynczych autor�w. Zazwyczaj s� to stare historyjki, odgrzewane co jaki� czas i dopasowane do zmieniaj�cych si� okoliczno�ci. Ludzie powtarzaj� je swoim znajomym i przyjacio�om nie z zamiarem nabierania ich, ale dlatego �e sami w nie wierz�. Mistyfikacje natomiast s� dzia�aniem zdecydowanie celowym. Zawsze znajdzie si� kto�, kto rozmy�lnie je spreparuje z zamiarem wprowadzenia innych w b��d. G...
Tonowari