IPN-Sowiecka dywersja, niemiecka zbrodnia.pdf

VIII Nasz Dziennik Piàtek, 27 listopada 2009

DODATEK HISTORYCZNY IPN 11/2009 (30)

Dodatek historyczny IPN

11/2009 (30)

Sowiecka dywersja,

niemiecka zbrodnia

Prace ekshumacyjno-badawcze prowadzone przez komisj´ do spraw badania zbrodni

niemieckich, Ponary, sierpieƒ 1944

Odsłaniamy dziś kulisy wywrotowej dzia-

łalności komunistów w Polsce międzywo-

jennej, prowadzonej w interesach Związ-

ku Sowieckiego przez KPPw Wojsku Pol-

skim – instytucji cieszącej się wówczas

prawdziwym autorytetem. Piszemy o wo-

jennym ludobójstwie w podwileńskich Po-

narach dokonanym przez Niemców i pod-

ległe im oddziały litewskie na Żydach (po-

nad 70 tysięcy osób) i Polakach (historycy

spierają się o liczbę – od 2 do 20 tysięcy

osób). Zamieszczamy też relację ze spo-

tkania z Marianną Popiełuszko, która mó-

wi o sensie ofiary ks. Jerzego i potrzebie

modlitwy za sprawców zbrodni.

Dr Mariusz Krzysztofiƒski (IPN Rzeszów)

„Doprowadziç do masowego wystàpienia, ∏amania dyscypliny

i odmowy pos∏uszeƒstwa”.

Dzia∏alnoÊç Wydzia∏ów Wojskowych KPP i KPZU

Geneza wydzia∏ów wojskowych

czych oraz Czerwonà Gwardi´, co bezpoÊrednio zahamowa∏o prac´ Wydzia∏u

Agitacji w Wojsku. O wadze tego wydzia∏u najlepiej Êwiadczy fakt, ˝e by∏ on pod-

porzàdkowany Komitetowi Centralnemu KPRP. Jego pracà z ramienia partii komu-

nistycznej kierowali: Edward Próchniak „Sewer”, Stanis∏aw Budzyƒski „Tradycja”

i oczywiÊcie Stefan ˚bikowski „Janek”. Zaanga˝owaniem w dzia∏alnoÊç tak stwo-

rzonej „wojskówki” wyró˝niali si´ ponadto: Samuel Wizenberg „Falk”, Kazimierz

Lauer „Ludwik”, Tadeusz Wojszcz, Stefan Cacek „Jasny”, Jakub Dutlinger.

Na terenie Ma∏opolski Ârodkowo-Wschodniej Êlady dzia∏alnoÊci agitacyjnej w

Wojsku Polskim si´gajà wiosny 1919 r., kiedy to komórki komunistyczne po-

wsta∏y w 10. pu∏ku piechoty w Lubaczowie. By∏y one oparte na tzw. systemie

trójkowym. Wzmo˝ona akcja wywrotowa w Wojsku Polskim by∏a realizacjà zapisu

z I Zjazdu KPRP w 1919 r. podkreÊlajàcego „koniecznoÊç zwalczania ka˝dej

próby tworzenia bur˝uazyjnej kontrrewolucyjnej armii polskiej”.

Walki na froncie polsko-bolszewickim w 1920 r. wzmog∏y dzia∏alnoÊç agitacyj-

nà strony bolszewickiej, której przeciwdzia∏a∏ polski kontrwywiad wojskowy. W

póêniejszych latach dzia∏alnoÊç Wydzia∏ów Agitacji w Wojsku przerwa∏y areszto-

wania dokonane w 1922 r. i w 1923 roku. Kolejne aresztowania wÊród dzia∏aczy

„wojskówek” doprowadzi∏y do tego, ˝e w 1925 r. „organizacja wojskowa przesta-

∏a faktycznie istnieç”.

Zwyci´stwo bolszewików w Rosji w 1917 r. umocni∏o dà˝enia do wywo∏ania rewo-

lucji Êwiatowej. Na przeszkodzie realizacji tego programu stan´∏o powstanie w

1918 r. niepodleg∏ej Rzeczypospolitej Polskiej.

W grudniu 1918 r. zosta∏a za∏o˝ona Komunistyczna Partia Robotnicza Polski

(od 1925 r. Komunistyczna Partia Polski) negujàca ide´ niepodleg∏oÊci kraju. W

ramach KPRP na poczàtku 1919 r. powsta∏ specjalny Wydzia∏ Agitacji w Wojsku.

Jego g∏ównym celem by∏o stworzenie Komunistycznej Organizacji Wojskowej,

przygotowanie partii do bezpoÊredniej walki o w∏adz´ m.in. poprzez przeciwsta-

wianie si´ tworzeniu armii polskiej, prac´ agitacyjnà wÊród ˝o∏nierzy w celu spo-

wodowania anarchii oraz wywo∏anie rewolucji. Dzia∏ajàc w myÊl tych instrukcji,

wydzia∏ zbiera∏ broƒ i formowa∏ kadry bojowe. Na jego czele stanà∏ przyby∏y z bol-

szewickiej Rosji Stefan ˚bikowski „Stefan”, „Janek”, od marca 1918 r. dowódca

Czerwonego Pu∏ku Rewolucyjnego Warszawy, jeden z organizatorów Zachodniej

Dywizji Strzelców. Wraz z nim do Polski oddelegowana zosta∏a znaczna grupa ofi-

cerów bolszewickiej armii majàca za sobà s∏u˝b´ w Zachodniej Dywizji. Polski

kontrwywiad posiadajàcy rozeznanie w charakterze zadaƒ wydzia∏u 14 III 1919 r.

aresztowa∏ Stefana ˚bikowskiego. Rozwiàzano te˝ Rady Delegatów Robotni-

Dokoƒczenie na s. II-III

II Nasz Dziennik Piàtek, 27 listopada 2009

DODATEK HISTORYCZNY IPN 11/2009 (30)

Piàtek, 27 listopada 2009 Nasz Dziennik VII

Dr Mariusz Krzysztofiƒski (IPN Rzeszów)

chcia∏a poznaç na danym terenie „wszystkie tajniki i szczegó∏y ˝ycia codzienne-

go koszar, tzn. ile jest budynków, jakie sà najwa˝niejsze, o której ˝o∏nierze wycho-

dzà na çwiczenia i gdzie çwiczà, gdzie ucz´szczajà ˝o∏nierze (do jakich kin, knajp,

miejsc rozrywkowych)”.

W 1931 r. typowa komórka wojskowa KPP mog∏a istnieç zarówno w oddzia∏ach

liniowych, jak i w ró˝nych urz´dach czy instytucjach wojskowych. Komórka sk∏a-

da∏a si´ z 3 do 5 cz∏onków. W przypadku wi´kszej liczby cz∏onków powstawa∏o kil-

ka komórek. W ka˝dej komórce musia∏ byç sekretarz, technik oraz skarbnik. Se-

kretarz pe∏ni∏ równoczeÊnie funkcj´ przewodniczàcego, reprezentowa∏ jà na ze-

wnàtrz, by∏ odpowiedzialny za prac´ i dyscyplin´. Werbunek nowych cz∏onków do

komórki przeprowadza∏ technik. Bardzo istotne by∏o, aby werbunek ten odbywa∏

si´ poza koszarami, najlepiej gdy ˝o∏nierze byli na przepustkach. W razie istnienia

dwóch komórek jeden z jej sekretarzy stawa∏ si´ przedstawicielem obydwu. Trzy

komórki funkcjonujàce wewnàtrz jednego pu∏ku tworzy∏y komitet pu∏kowy nad-

rz´dny wobec komórek wchodzàcych w jego sk∏ad. Z kolei sekretarze poszcze-

gólnych komitetów pu∏kowych tworzyli Komitet Garnizonowy. Kontakt komórek

wojskowych z organami KPP usytuowanymi poza koszarami przebiega∏ w sposób

nast´pujàcy. Sekretarz komórki wojskowej by∏ w sta∏ej osobistej ∏àcznoÊci z sekre-

tarzem bàdê technikiem WW. W przypadku jej zerwania bàdê na poczàtku jej za-

wiàzywania komunikowano si´ listownie. Z kolei sekretarz pozostawa∏ w kontakcie

z pe∏nomocnikiem lub inaczej instruktorem „wojskówki”, od którego otrzymywa∏

instrukcje i druki propagandowe. Zadaniem komórek wojskowych by∏o informowa-

nie o liczbie ˝o∏nierzy, ich stanie moralnym, gotowoÊci bojowej danej jednostki, ro-

dzaju i iloÊci posiadanego przez nià sprz´tu (w tym tak˝e wg oceny jego w∏asnych

prze∏o˝onych), stanie wagonów i magazynów mobilizacyjnych. Informacje te tra-

fia∏y najpierw do WW, a nast´pnie do wywiadu sowieckiego. Dla ich zdobycia

uznawano za konieczne „wykorzystywaç niedomagania i usterki w ˝yciu codzien-

nym poszczególnych oddzia∏ów pod wzgl´dem zaprowiantowania, umundurowa-

nia, zakwaterowania, nieodpowiedniego traktowania szeregowych oraz rozdmu-

chiwania antagonizmów narodowoÊciowych oraz sianie nienawiÊci szeregowych

do podoficerów, a szczególnie do oficerów, których ˝o∏nierze komuniÊci winni wy-

mordowaç przez przejÊciem na stron´ ACz na froncie w czasie wojny, lub przed

dokonaniem zmiany ustroju w czasie wojny domowej”.

Prac´ typowo wywiadowczà w obr´bie CWW prowadzi∏ wspomniany ju˝ wy-

dzia∏ wywiadowczy. Do zdobycia nowych informacji wykorzystywa∏ on ˝o∏nierzy-

-ordynansów, którzy dostarczali wiadomoÊci dotyczàcych obsady personalnej

dowództwa oddzia∏ów, zachodzàcych w nich zmian kadrowych, animozji pomi´-

dzy poszczególnymi oficerami. Dodatkowo do CWW trafia∏y poprzez ordynansów

informacje dotyczàce stanu zad∏u˝enia oficerów, ich ˝ycia prywatnego, wykro-

czeƒ s∏u˝bowych. Cz´Êç z tych danych mia∏y zdobywaç na potrzeby komunistów

s∏u˝àce zwiàzane z ordynansami bàdê bezpoÊrednio zatrudnione u oficerów, a

podstawione przez WW. Opracowanie polskiego kontrwywiadu zwraca∏o równie˝

uwag´ na mo˝liwoÊç prowadzenia dzia∏alnoÊci szpiegowskiej przez dostawców

materia∏ów dla wojska narodowoÊci ˝ydowskiej.

Dzia∏alnoÊç komunistyczna w wojsku by∏a zwalczana przez Samodzielne Refe-

raty Informacyjne przy Dowództwach Okr´gu WP. W sierpniu 1926 r. polski kontr-

wywiad zlikwidowa∏ organizacj´ wywiadowczà w Stanis∏awowie, którà kierowa∏

Piotr B∏yêniuk. Jej placówki dzia∏a∏y w Drohobyczu, PrzemyÊlu, Jaros∏awiu i ˚ura-

wicy. W ramach tej akcji aresztowano 7 ˝o∏nierzy. W koƒcu sierpnia 1930 r. prze-

rwano dzia∏alnoÊç ko∏a wojskowego o charakterze komunistycznym istniejàcego

wÊród ˝o∏nierzy 5. pu∏ku strzelców podhalaƒskich. Aresztowano wchodzàcych w

jego sk∏ad Miko∏aja Lewandowskiego i Leona ˚minki. Kontrwywiad przy okazji tej

sprawy obserwowa∏ oznaki dzia∏alnoÊci Wydzia∏u Wojskowego Komunistycznej

Partii Zachodniej Ukrainy (KPZU) na terenie PrzemyÊla, Jaros∏awia, Sanoka, Le-

ska i Dynowa. Rozpracowanie i likwidacj´ Centralnego Wydzia∏u Wojskowego

KPZU przeprowadzono dzi´ki wprowadzeniu w szeregi tej organizacji agenta

kontrwywiadu i zarazem cz∏onka KPZU W∏adys∏awa Szczyg∏a, który za pozwole-

niem i zgodnie z planami SRI DOK nr X zajmowa∏ si´ „technikà partyjnà”, tj. m.in.

drukiem i kolporta˝em wydawnictw. Jako cz∏onek wydzia∏u wojskowego Szczy-

gie∏ sk∏ada∏ raporty oficerom polskiego kontrwywiadu. Pracowa∏ jako agent w

okresie od marca 1930 r. do stycznia 1931 roku. Informacje uzyskiwane od Szczy-

g∏a zapisywano w specjalnym dzienniku. Dzi´ki jego pracy wywiadowczej w

styczniu 1931 r. aresztowano 18 cz∏onków KPZU prowadzàcych agitacj´ komuni-

stycznà w wojsku, a ich spraw´ skierowano do prokuratury. W akcie oskar˝enia

stwierdzono, ˝e zatrzymani prowadzili dzia∏ania majàce na celu zrewolucjonizo-

Spotkanie z Mariannà Popie∏uszko

– mamà ksi´dza Jerzego

„Doprowadziç do masowego

wystàpienia, ∏amania dyscypliny

i odmowy pos∏uszeƒstwa”.

Dzia∏alnoÊç Wydzia∏ów

Wojskowych KPP i KPZU

W dniu 9 paêdziernika 2009 roku nasza grupa salezjanów, uczestników rekolekcji w

Ró˝anymstoku, odwiedzi∏a mam´ ksi´dza Jerzego Popie∏uszki.

Do wsi Okopy doje˝d˝amy stosunkowo dobrze utrzymanà drogà. „Ta droga jest

po remoncie, za ˝ycia ksi´dza Jerzego nie wyglàda∏a tak dobrze” – wyt∏umaczy∏ ks.

Jan, nasz przewodnik, dodajàc: „Ten dom po lewej stronie to rodzinny dom ksi´dza

Jerzego. JesteÊmy na miejscu”.

Naprzeciw domu, po drugiej stronie ulicy znajduje si´ maleƒka kapliczka, a przy

niej przeci´ty wpó∏ kamieƒ z napisem: „Nie wolno milczeç. Ks. Jerzy. Dla upami´t-

nienia miejsca urodzenia i 10-tej rocznicy m´czeƒskiej Êmierci ks. Jerzemu Popie-

∏uszce, duszpasterzowi ludzi pracy, SOLIDARNOÂå Region Bia∏ystok 1994”. Widaç,

˝e ktoÊ tu niedawno by∏. Palà si´ znicze. (Pani Marianna wspomni o siostrze zakon-

nej, która dzieƒ przed nami by∏a razem z dzieçmi. Pozostawi∏y one równie˝ swoje

prace plastyczne we wn´trzu kapliczki).

W drzwiach domu ukazuje si´ mama ksi´dza Jerzego. Stoi bosa i lekko zasko-

czona – mo˝e widokiem kilku ksi´˝y w sutannach, a mo˝e dlatego, ˝e przerwaliÊmy

jej czas odpoczynku. Mieszka sama, a wi´c d∏u˝àce si´ chwile mo˝e poÊwi´ciç mo-

dlitwie i nabieraniu si∏y, by wykonaç to, co konieczne wokó∏ domu. Zaskoczenie

ust´puje z twarzy pani Marianny, kiedy w naszym gronie dostrzega ksi´dza Jana.

To jej przyjaciel, który po skromnym domu naszej gospodyni porusza si´ jak do-

mownik. Pani Marianna prosi o chwil´, zapraszajàc, byÊmy udali si´ do kapliczki.

Wszyscy jesteÊmy troch´ skr´powani. Na poczàtku nie wiemy, jak si´ odnaleêç

w czasie tego niezwyk∏ego spotkania. Witamy si´ bardzo serdecznie, chocia˝ widzi-

my si´ w wi´kszoÊci pierwszy raz. To serdeczne powitanie sprawia, ˝e czujemy si´

coraz swobodniej. ˚artujemy, a przoduje w tym pani Marianna. „StaroÊç nie radoÊç,

Êmierç nie wesele, ale staroÊci nie ka˝dy do˝yje”. Zapytana przez jednego ze star-

szych w naszym gronie ksi´˝y o liczb´ prze˝ytych lat odpowiada, ˝e prze˝y∏a ich ty-

le samo, co zim. Kaplica wype∏nia si´ naszym Êmiechem. Czujemy si´ jak w domu.

Kierujemy do naszej gospodyni ciep∏e s∏owo: „mamo”. To chyba dobry moment,

aby zaproponowaç wspólnà modlitw´.

Odmawiamy Koronk´ do Mi∏osierdzia Bo˝ego. W czasie rozpocz´tej modlitwy

pani Marianna si´ga po zawieszony na krzy˝u w kaplicy ró˝aniec. Modlimy si´ ra-

zem o rych∏à beatyfikacj´ ksi´dza Jerzego – naszego brata w kap∏aƒstwie, ale rów-

nie˝ o mi∏osierdzie Bo˝e dla jego morderców.

W kaplicy oprócz krzy˝a z napisem: „Z∏o dobrem zwyci´˝aj”, znajduje si´ du˝a

fotografia przedstawiajàca ksi´dza Jerzego w ornacie. Na tle tej fotografii dostrzega-

my podobieƒstwo matki i syna, a ja po raz kolejny uÊwiadamiam sobie, ˝e w chwi-

li Êmierci odwa˝ny kap∏an mia∏ tyle samo lat, co ja dzisiaj. Mama ksi´dza Jerzego

jest poch∏oni´ta modlitwà. Widaç, ˝e cz´sto si´ tutaj modli i ˝e zaproponowane in-

tencje te˝ nie sà jej obce.

Po wspólnej modlitwie próbujemy si´ jakoÊ wyt∏umaczyç, przeprosiç za zak∏óce-

nie spokoju, ˝e odwa˝yliÊmy si´ zawracaç g∏ow´. „Troch´ rozweseliç. Jak nikogo

nie ma, ca∏ymi dniami jestem sama w domu” – przerywa pani Marianna.

Czasami udaje si´ mamie ksi´dza Jerzego gdzieÊ wyjechaç. Na 13 paêdzierni-

ka ma zaplanowany wyjazd do Warszawy. „Tam, przy grobie ksi´dza Jerzego – po

raz pierwszy s∏ysz´, jak o swoim synu mówi: ksiàdz Jerzy – tam, w Warszawie, b´-

dà poÊwi´cone pamiàtkowe monety”. Coraz odwa˝niej rozmawiamy o wydarze-

niach sprzed 25 lat. „To wszystko dla ludzi na znak Pan Bóg da∏. Bo przecie˝, ˝eby

Pan Bóg nie chcia∏ jego Êmierci, to wrogowie nic by nie zrobili” – t∏umaczy mama

ksi´dza Jerzego. Próbuj´ dopowiedzieç, ˝e „Bóg dopuÊci∏”, ale szybko si´ wycofu-

j´. Mama Marianna stwierdza: „Potrzebne by∏o”.

Ka˝de jej s∏owo chowam w sercu jak cennà wskazówk´. Ju˝ wiem, ˝e do tych

s∏ów nieraz powróc´, chcia∏bym mieç ich jak najwi´cej. Pani Marianna wie, i˝ przy-

jechaliÊmy z Ró˝anegostoku, dlatego wspomina, ˝e jak si´ urodzi∏ ksiàdz Jerzy, to

ofiarowa∏a go w tym sanktuarium Matce Bo˝ej. Sama stwierdza, ˝e nie by∏o w tym

nic niezwyk∏ego. „Wszystkimi Matka Bo˝a si´ opiekowa∏a”.

Pani Marianna jest coraz bardziej zaanga˝owana w nasze spotkanie. Wyczuwa

si´, ˝e podejmuje tematy, które stanowi∏y przedmiot innych spotkaƒ. Teraz ona za-

daje nam pytania. Najpierw o krzy˝. Czy wiemy, skàd ten krzy˝? Z pomocà przycho-

dzi ksiàdz Jan: „Z katafalku”. „KtoÊ wie!” – troch´ zaskoczona pani Marianna po

chwili kontynuuje: „Ten malutki to z katafalku, na którym sta∏a trumna ksi´dza Jerze-

go”. Po pytaniu o krzy˝ mama ksi´dza Jerzego zapytuje nas o wyglàd kamienia,

który upami´tnia miejsce odnalezienia cia∏a jej syna we W∏oc∏awku. Co ma ozna-

czaç jego wyglàd? I tym razem sama wyjaÊnia: „Ja powiem: kamieƒ zwyk∏y, nieocio-

sany, niezrobiony na g∏adko, bo niedokoƒczone ˝ycie… ale przerwali ˝ycie dla ka-

p∏ana… To jest pamiàtka przerwania ˝ycia”.

Znów zapada cisza. Po chwili s∏uchamy s∏ów o krzy˝ach, które z napisem: „Z∏o

dobrem zwyci´˝aj”, ka˝dego roku sà poÊwi´cane na grobie i przekazywane do pa-

rafii, nie tylko polskich.

WieÊ Okopy jak wiele ma∏ych miejscowoÊci z biegiem lat pustoszeje. W cza-

sie naszej wizyty u mamy ksi´dza Jerzego nie spotkaliÊmy ˝ywej duszy. Pani

Marianna wspomina: „KiedyÊ u nas od pierwszego krzy˝a zaczyna∏a si´ w Krzy-

˝owe Dni procesja. Ludzie chodzili i Êpiewali. A teraz, jak starsze poumierali,

m∏odsze w szko∏ach, prawie wymar∏a wieÊ. Niektórzy powracajà na dziadków

miejsce i odbudowujà domy. Ale nie ma m∏odzie˝y w wiosce, nie ma” – smutno

koƒczy nasza rozmówczyni.

Czujàc, ˝e nasze spotkanie ma si´ ku koƒcowi, powracam do zbli˝ajàcej si´

rocznicy m´czeƒskiej Êmierci ks. Jerzego. Zdobywam si´ na odwag´, aby zapytaç

o jakieÊ „przes∏anie” dla tych, którzy b´dà uczestniczyç w spotkaniach organizowa-

nych przez salezjanów. Co powiedzieç tym, którzy b´dà wspominaç jej syna? Pani

Marianna nie odpowiada od razu. Po chwili zastanowienia wypowiada swojà myÊl:

„˚eby przestroga dla wszystkich by∏a. Pan Bóg nie chce Êmierci grzesznika, lecz ˝e-

by si´ nawróci∏. Wszystkich nawrócenia czeka Pan Bóg”.

Ksiàdz Jan w naszym imieniu prosi mam´ ksi´dza Jerzego o b∏ogos∏awieƒstwo.

Po b∏ogos∏awieƒstwie kap∏ana kaplic´ wype∏niajà jej s∏owa: „Niech was b∏ogos∏awi

i strze˝e Bóg w Trójcy Jedyny, aby wszyscy kap∏ani wytrwali do koƒca. W Imi´ Oj-

ca i Syna, i Ducha Âwi´tego”. Te s∏owa z pewnoÊcià us∏ysza∏ z ust swej matki ksiàdz

Jerzy w dniu prymicji: aby wytrwa∏ do koƒca. I mo˝emy powiedzieç, ˝e b∏ogos∏a-

wieƒstwo matki towarzyszy∏o mu do ostatniej chwili. Dzisiaj ona b∏ogos∏awi nas w

Roku Kap∏aƒskim. W roku szczególnym, w którym wiernoÊç Chrystusa ukazuje si´

w wiernoÊci kap∏anów, wiernoÊci do koƒca.

Wzruszeni serdecznie ˝egnamy si´ z mamà Mariannà. Powraca do swojego do-

mu, ale zatrzymuje si´ w drzwiach. UÊmiecha si´ do nas, jakby na potwierdzenie

wczeÊniej wypowiedzianych s∏ów, ˝e przyjechaliÊmy jà „rozweseliç”. Patrzy na nas,

jak odje˝d˝amy w kierunku Suchowoli. O czym myÊli? Mo˝e o po˝egnaniach z

przybywajàcym do rodzinnego domu ksi´dzem Jerzym? A mo˝e o wczeÊniejszym

czasie, kiedy w tym samym kierunku podà˝a∏ do szko∏y. W sercu matki z pewnoÊcià

jest wiele obrazów i wspomnieƒ z przesz∏oÊci. Te z biegiem lat si´ zacierajà, ale w

sercu pozostaje wcià˝ ˝ywa matczyna mi∏oÊç do ksi´dza Jerzego i do ka˝dego ka-

p∏ana, który kroczy za Chrystusem drogà wiernoÊci. DoÊwiadczy∏em tej mi∏oÊci i da-

j´ o niej Êwiadectwo.

Dokoƒczenie ze s. I

Odbudowa i zmiana struktur wydzia∏ów

wojskowych KPP po przewrocie majowym

W maju 1926 r. Komunistyczna Partia Polski rozpocz´∏a odbudow´ rozbitych

struktur Wydzia∏u Agitacji w Wojsku. Wydzia∏y wojskowe mia∏y powstaç przy ka˝-

dym komitecie obwodowym i okr´gowym KPP. Centralne struktury Wydzia∏u Agi-

tacji w Wojsku tworzyli: przedstawiciel KC KPP, Komitetu Warszawskiego, cz∏onek

KC Zwiàzku M∏odzie˝y Komunistycznej i tzw. objazdowicz, czyli funkcjonariusz

partyjny, który mia∏ podtrzymywaç kontakt z poszczególnymi organizacjami tere-

nowymi. W pierwszym okresie istnienia Wydzia∏u na jego czele stali Ignacy Lubi-

niecki „Rylski” oraz Julian Ciesielski.

Poczàtkowo Okr´gowe Wydzia∏y Agitacji utworzone zosta∏y jedynie w Warsza-

wie i Poznaniu. Wskutek licznych aresztowaƒ w organizacji warszawskiej w lipcu

1927 r. KC KPP w miejsce Wydzia∏u Agitacji w Wojsku powo∏a∏ Centralny Wydzia∏

Wojskowy, a zamiast Okr´gowych Wydzia∏ów Agitacji w Wojsku – Okr´gowe Wy-

dzia∏y Wojskowe. Reorganizacj´ t´ przeprowadzono z myÊlà o g∏´bszym zakon-

spirowaniu dzia∏alnoÊci komunistycznej wewnàtrz wojska. „Opiek´” nad CWW z

ramienia KC KPP sprawowa∏ Stefan Królikowski „Bartosiewicz”, „Cyprian”. Powsta-

nie CWW wiàza∏o si´ z zamiarem odbudowania starych lub za∏o˝enia nowych

struktur WW w terenie. Ogólnie CWW odpowiada∏ za prac´ wywrotowà w Wojsku

Polskim. BezpoÊrednie podporzàdkowanie CWW KC KPP, ich agenturalnà rol´ i

s∏u˝ebnoÊç wobec sowieckiego wywiadu odzwierciedla powstanie na potrzeby

CWW na prze∏omie 1927 i 1928 r. Wojskowej Szko∏y Politycznej w Moskwie, która

mia∏a przygotowywaç aktywistów do pracy szpiegowskiej i wywrotowej w ramach

aparatu wojskowego partii komunistycznej. Oficjalnie organizatorem szko∏y by∏ KC

KPP, jednak jej charakter, podwójne – wojskowe i polityczne – kierownictwo czy

osoby wyk∏adowców nie pozostawia∏y ˝adnych z∏udzeƒ co do jej szpiegowskiego

charakteru i podporzàdkowania Wydzia∏owi ¸àcznoÊci Mi´dzynarodówki Komuni-

stycznej. Ten z kolei by∏ ÊciÊle zwiàzany z Zarzàdem Zagranicznym WCzK-OGPU-

-NKWD i wykorzystywany przez niego do werbowania agentury.

W opracowaniach Oddzia∏u II Sztabu G∏ównego Naczelnego Wodza stwier-

dzano jednoznacznie, ˝e CWW KC KPP jest narz´dziem Wydzia∏u IV Sztabu

G∏ównego Armii ZSRS s∏u˝àcym m.in. do zdobywania informacji wojskowych na

potrzeby sowieckiego wywiadu wojskowego.

Wed∏ug informacji polskiego kontrwywiadu w 1931 r. CWW zosta∏ wydzielony

z aparatu partyjnego KPP w celu poprawienia stanu bezpieczeƒstwa i g∏´bszego

zakonspirowania. W tym okresie struktura CWW by∏a nast´pujàca: pierwszà

cz´Êç stanowi∏ Referat Ogólny, tzw. Sekretariat, zajmujàcy si´ zazwyczaj propa-

gandà; drugà – wydzia∏ wywiadowczy o charakterze ÊciÊle wojskowym; trzecià

– wydzia∏ techniki odpowiedzialny za organizacj´ dywersji i przygotowanie ewen-

tualnego powstania na terenach wschodnich II RP w okresie wojny z ZSRS. Kon-

trol´ nad CWW sprawowa∏ tzw. aparat cywilny. Z kolei tzw. aparat wojskowy two-

rzyli ˝o∏nierze komuniÊci s∏u˝àcy w armii polskiej.

Zgodnie z zaleceniami KC KPP Wydzia∏y Wojskowe powinny istnieç przy ka˝-

dym okr´gu KPP. W miastach garnizonowych ka˝dy Komitet Dzielnicowy KPP wy-

biera∏ pe∏nomocnika odpowiedzialnego za prac´ w wojsku. Sprawozdania z „pra-

cy wojskowej” odbiera∏ od pe∏nomocnika sekretarz Komitetu Dzielnicowego bàdê

Miejskiego KPP; on omawia∏ te˝ z pe∏nomocnikiem plan dzia∏aƒ. Pe∏nomocnik z

kolei dostarcza∏ komitetom ˝o∏nierskim (kompanijnym, pu∏kowym bàdê garnizo-

nowym) niezb´dnà literatur´ propagandowà i odbiera∏ korespondencj´ zawiera-

jàcà m.in. informacje o sytuacji w garnizonie. Dzi´ki pracy pe∏nomocnika KPP

DODATEK PRZYGOTOWUJE BIURO EDUKACJI PUBLICZNEJ IPN.

www.ipn.gov.pl

Redaktorzy:

dr Krzysztof Kaczmarski, krzysztof.kaczmarski@ipn.gov.pl (Rzeszów 017 860 60 25)

Romuald Niedzielko, romuald.niedzielko@ipn.gov.pl (Warszawa 022 431 83 73)

ADRES DO KORESPONDENCJI:

DODATEK IPN DO „Naszego Dziennika”

UL. TOWAROWA 28, 00-839 WARSZAWA

SPRZEDA˚ WYDAWNICTW IPN: TEL. (022) 581 88 72

Ks. Mariusz Wenc∏awek, salezjanin

VI Nasz Dziennik Piàtek, 27 listopada 2009

DODATEK HISTORYCZNY IPN 11/2009 (30)

Piàtek, 27 listopada 2009 Nasz Dziennik III

Zbrodnia

w Ponarach

wanie armii i wywo∏anie wojny domowej. OÊmiu spoÊród oskar˝onych skazanych

zosta∏o na kar´ wi´zienia.

W koƒcu 1933 r. kierownikiem WW przy Komitecie Okr´gowym KPP w Rzeszo-

wie by∏ Natan Nusbaum, funkcj´ ∏àczniczek pe∏ni∏y Rozalia Hirszówna i Fryda Ge-

lernter. Jedyny kontakt, jaki posiada∏ WW w garnizonie rzeszowskim, stanowili

dwaj konfidenci SRI: u∏an o pseudonimie „Górski” z 20. pu∏ku u∏anów oraz strze-

lec z 17. pp noszàcy pseudonim „Pikulicki”. Dzi´ki nim oficerowie SRI zdobyli

znacznà wiedz´ o kontaktach i pracach samego WW. Obydwaj wymienieni weszli

w kontakt z Frydà Gelernter, odbyli szereg narad z dzia∏aczami WW, wyg∏aszali

nawet referaty na bie˝àce tematy polityczne. Utrzymujàca kontakty z „Pikulickim”

Gelernter przekaza∏a mu w grudniu 1933 r. „bibu∏´” komunistycznà oraz okólnik

KC KPP. Dzi´ki tym dzia∏aniom sparali˝owano funkcjonowanie tej komórki WW.

W ca∏orocznym raporcie z 1933 r. podawano, ˝e wiadomoÊci pozyskiwane

przez komunistów od ˝o∏nierzy dotyczy∏y g∏ównie ich wy˝ywienia, szkolenia, sto-

sunków narodowoÊciowych, stosunków pomi´dzy podw∏adnymi a prze∏o˝onymi.

Dane te by∏y zbierane w sposób systematyczny i planowy, co wskazuje niewàtpli-

wie na ich szpiegowskie wykorzystanie. Stwierdzono, ˝e zdobyte informacje by∏y

przekazywane objazdowym cz∏onkom KC KPP, domniemywano zaÊ, ˝e przep∏y-

wajà one do obcego wywiadu.

W styczniu 1934 r. Wydzia∏ Wojskowy w Rzeszowie prezentowa∏ si´ s∏abo, na

co wp∏yw mia∏o z∏e funkcjonowanie kierownictwa wydzia∏u obsadzonego przez

Komunistyczny Zwiàzek M∏odzie˝y Polskiej. Móg∏ na to dodatkowo wp∏ywaç fakt,

˝e tzw. obwodowiec WW pisa∏ odezwy po ˝ydowsku, a nast´pnie kaza∏ je t∏uma-

czyç, co miejscowe kierownictwo KPP uzna∏o za skandal, zw∏aszcza wobec nie-

raz humorystycznego charakteru tych t∏umaczeƒ.

Antypaƒstwowa, ÊciÊle destrukcyjna dzia∏alnoÊç KPP w wojsku prowadzona

by∏a wed∏ug wzorców sowieckich i z inicjatywy organów wywiadu ZSRS. Jej efek-

tem mia∏o byç maksymalne obni˝enie zdolnoÊci obronnych kraju i przygotowanie

armii do wybuchu rewolucji. Postawa cz∏onków KPP/KPZU prowadzàcych w

„wojsku” dzia∏alnoÊç szpiegowskà wynika∏a z powszechnego wówczas przeko-

nania, ˝e ZSRS jako ojczyzna Êwiatowego proletariatu wymaga szczególnej

ochrony przez dà˝àcymi do konfrontacji z nim pozosta∏ymi paƒstwami.

Sytuacja wewnàtrz WW ulega∏a ciàg∏emu pogorszeniu. Pomimo prób wykorzy-

stywania z∏ych, wed∏ug komunistów, warunków bytowych ˝o∏nierzy praca WW ku-

la∏a coraz bardziej. W okr´gu Rzeszów–Tarnów KPP bardzo mocno odczuwalny

by∏ brak ludzi. W nadrz´dnym Obwodzie Krakowskim WW by∏ „zaprowokatarzo-

ny”. Obwodowiec zaÊ uznawany by∏ za osob´ pozbawionà zarówno predyspozy-

cji, jak i ch´ci do prowadzenia tej pracy. W samym Rzeszowie organizacje m∏o-

dzie˝owe i partyjne by∏y w rozsypce. Królowa∏ wÊród nich nastrój paniki wynika-

jàcy z obawy przed prowokacjà.

W 1934 r., jak mo˝na twierdziç na podstawie przechwyconego przez SRI okól-

nika KC KPP mówiàcego o pracy w wojsku, dalej uznawano, i˝ proletariat mo˝e

zwyci´˝yç – pod warunkiem, ˝e na jego stron´ przejdzie armia. RównoczeÊnie

komuniÊci uwa˝ali, ˝e koszary stanowià jednà z najtrudniejszych „twierdz Êwiata”

do zdobycia. W odniesieniu do samego wydzia∏u wojskowego kontrwywiad kon-

statowa∏, i˝ ten nie jest kontrolowany przez parti´ i nie podlega jej krytyce. Kontr-

wywiad dostrzega∏ równie˝ prac´ KPZU wÊród poborowych. Okólnik ten wyzna-

cza∏ sposób przeprowadzania agitacji w wojsku: „Niech w niedziel´ i w Êwi´ta

ogólne i pu∏kowe m∏odzie˝ wysy∏a agitatorów i kolporterów na ulic´”. Równocze-

Ênie podawano, jakie treÊci wykorzystaç w propagandzie bezpoÊredniej. W spo-

sób szczególny komuniÊci zamierzali wykorzystywaç konkretne „przejawy uci-

sku” majàce, wed∏ug nich, miejsce w armii polskiej. By∏y zaÊ nimi fakty wysy∏ania

poborowych z miejsca urodzenia do innych, wyÊmiewanie Ukraiƒców i ˚ydów z

powodu nieznajomoÊci j´zyka polskiego, brak zgody na u˝ywanie j´zyka narodo-

wego, wreszcie przedstawianie ich jako oferm. KPP tak formu∏owa∏a swoje zada-

nie: „Celem, do którego nasza walka w koszarach musi zmierzaç, jest doprowa-

dzenie do masowego wystàpienia, ∏amania dyscypliny i odmowy pos∏uszeƒ-

stwa”. Ponadto KPP widzia∏a koniecznoÊç popularyzowania ZSRS i Armii Czerwo-

nej i by∏a przekonana, i˝ od opanowania koszar zale˝à losy wojny i rewolucji.

Rok 1936 przyniós∏ os∏abienie agitacji komunistycznej w Wojsku Polskim. Jak

wynika z komunikatu polityczno-spo∏ecznego za okres od 20 XI 1935 r. do 20 I

1936 r., „komuna nie wykaza∏a ˝adnego prawie ruchu. Zanik powa˝niejszej dzia-

∏alnoÊci komunistycznej w terenie t∏umaczy si´ przede wszystkim brakiem ludzi i

ogniw organizacyjnych rozbitych i poaresztowanych przez w∏adze administracyj-

ne wysokimi karami sàdowymi oraz brakiem pieni´dzy”.

Odtworzone po okresie zaborów niebywa∏ym wysi∏kiem ca∏ego narodu Wojsko

Polskie w okresie mi´dzywojennym cieszy∏o si´ ogromnym autorytetem. Wysoka

ocena armii przez spo∏eczeƒstwo by∏a czynnikiem utrudniajàcym agitacj´ komu-

nistycznà. Przeciwdzia∏ajàc jej, Sztab Generalny wychodzi∏ – jak najs∏uszniej – z

za∏o˝enia, i˝ ZSRS i ideologia w nim panujàca stanowià Êmiertelne zagro˝enie dla

niepodleg∏oÊci i trwa∏oÊci granic Rzeczypospolitej Polskiej. By∏ to poglàd zdecy-

dowanej wi´kszoÊci korpusu oficerskiego.

Dokoƒczenie ze s. V

Najliczniejsze by∏y piesze transporty ludnoÊci ˝ydowskiej z Wilna, zw∏aszcza

po likwidacji mniejszego getta jesienià 1941 roku. Sz∏y wtedy niemal codzien-

nie ca∏e kolumny liczàce tysiàce ˚ydów, w tym starców, kobiet i dzieci. Cz´sto

byli oni przekonywani, zapewne tak˝e przez Niemców, ˝e idà do pracy. Jeden

z licznych Êwiadków tych transportów, Stefania Sieniuk, zeznawa∏a póêniej w

procesie oprawców z Ponar: „Grupa, która by∏a konwojowana, przedstawia∏a

straszny obraz i przez ca∏y czas s∏yszeliÊmy p∏acz i rozpacz, jaka im towarzy-

szy∏a. Grupa ta musia∏a liczyç nawet kilka tysi´cy, bowiem zajmowa∏a ca∏à sze-

rokoÊç szosy, a koƒca jej nie by∏o widaç. Ludzie ci byli bardzo um´czeni, po-

niewa˝ szli przez 10 kilometrów i byli po drodze bici kolbami przez Litwinów”.

Egzekucji w Ponarach dokonywa∏o najpierw Einsatzkommando 9 pod do-

wództwem dr. Filberta, póêniej Schauschütza. Od lipca 1941 roku egzekucje te

przeprowadza∏o litewskie Sonderkommando, oddzia∏y Ypatingas Burys, dowo-

dzonych przez oficerów litewskich, najpierw Szidlauskasa, póêniej Balysa Nor-

waisz´. ˚ydzi oczekiwali w d∏ugich kolumnach na egzekucj´, zastraszani i bici

przez konwój Sonderkommanda. Przedtem odbierano ca∏y ich dobytek,

zw∏aszcza cenniejsze przedmioty, które segregowano i przekazywano Niem-

com, cz´Êç zatrzymywano na handel. Co kilkanaÊcie minut doprowadzano ko-

lejnà grup´ ˚ydów nad wykopane, g∏´bokie do∏y i tam ich rozstrzeliwano. Tych,

którzy nie zgin´li od razu, litewscy dowódcy dobijali strza∏em z pistoletu.

Ca∏a procedura egzekucji wymaga∏a sprawnej organizacji i Êcis∏ej subordy-

nacji. Tym, którzy chcieliby uniknàç wykonywania egzekucji, a tacy w oddzia-

∏ach litewskich si´ zdarzali, równie˝ grozi∏a Êmierç. Ostatnia egzekucja w Pona-

rach odby∏a si´ na poczàtku lipca 1944 roku, zgin´∏o w niej oko∏o 4 tysi´cy ˚y-

dów. W ciàgu trzech lat trwania masowych eksterminacji zamordowano, jak si´

oblicza, oko∏o 80 tysi´cy ludnoÊci z ca∏ej Wileƒszczyzny, w tym oko∏o 70 tysi´-

cy ˚ydów. Wed∏ug innych obliczeƒ liczba ta si´ga∏a nawet stu tysi´cy ofiar.

Zbrodnia ponarska mia∏a nieoczekiwany, makabryczny epilog. Gdy w 1943

roku nad Niemcami zawis∏o widmo wojennej kl´ski, zabrali si´ gwa∏townie do

zacierania Êladów zbrodni. W koƒcu tego roku rozpocz´li wydobywanie zw∏ok

z ponarskich do∏ów Êmierci i palenie ich na ogromnych stosach. Przez pó∏ ro-

ku specjalne grupy niedobitków ˝ydowskich Êciàgni´tych z getta pracowa∏y w

makabrycznych warunkach, wydobywajàc roz∏o˝one ju˝ cia∏a i uk∏adajàc je w

gigantyczne stosy, które podpalano. P∏on´∏y one przez wiele dni. Operacj´ t´

Niemcy starali si´ utrzymaç w Êcis∏ej tajemnicy. ˚ydowskich pracowników prze-

trzymywano w jednym z ponarskich do∏ów na g∏´bokoÊci 3–4 metrów pod sta-

∏à eskortà niemieckich i litewskich stra˝ników. ˚ydzi, którzy zdawali sobie spra-

w´, ˝e ich równie˝ czeka Êmierç, nie wytrzymujàc tak˝e zgrozy swej pracy, zde-

cydowali si´ na ucieczk´. Przez kilka miesi´cy drà˝yli tunel, którym wyszli w

po∏owie kwietnia 1944 roku. Niemcy jednak zauwa˝yli ucieczk´ i podczas po-

goni zastrzelili kilku ˚ydów. Niektórym jednak uda∏o si´ uciec i to z ich relacji

wiadomo, jak wyglàda∏o zakoƒczenie zbrodni w Ponarach.

Po wojnie zbrodnia ponarska zosta∏a w du˝ym stopniu zafa∏szowana, a póê-

niej zapomniana czy te˝ zatarta. Âcigano wprawdzie zbrodniarzy z Ponar, nie

tylko sprawców niemieckich, ale i litewskich wykonawców, osàdzono t´ zbrod-

ni´ przed Trybuna∏em Norymberskim. Na niektórych zbrodniarzy wydano wy-

roki Êmierci w sàdach sowieckich, polskich i niemieckich, ale wielu uda∏o si´

uniknàç odpowiedzialnoÊci; wkrótce tym, którzy znaleêli si´ w wi´zieniach,

skrócono wyroki. W czasach komunizmu w Ponarach na sowieckiej Litwie na

pamiàtkowym monumencie widnia∏ napis informujàcy, ˝e zgin´li tu „obywatele

radzieccy”. Po 1989 roku prawda o zbrodni w Ponarach nie sta∏a si´ wcale

oczywista, by∏a niech´tnie przyjmowana, zw∏aszcza z powodu udzia∏u w niej Li-

twinów, z którymi mamy mieç obecnie poprawne, unijne stosunki. Zamiast

ujawniaç jà w pe∏ni, zdano si´ raczej na up∏yw czasu, zapomnienie, historycz-

nà amnezj´ i zatarcie Êladów.

Getto w Wilnie, jedna z bocznych uliczek od ul. Wielkiej

Relacja Jana Nagrabeckiego ze Êledztwa

w wi´zieniu na ¸ukiszkach:

(...) w mrocznym korytarzu sta∏em twarzà do Êciany, z d∏oƒmi wykr´conymi

do ty∏u, oczywiÊcie w kajdankach. Nagle ostre Êwiat∏o porazi∏o oczy. Przez

moment nic nie widzia∏em. Fotografowano mnie z profilu i z twarzy. Nast´p-

nie pchni´to do du˝ego pomieszczenia. Po kilkunastu gestapowców, usta-

wionych pierÊcieniem, przywita∏o mnie uderzeniami pi´Êci, gdzie popad∏o:

mi´dzy oczy, w nos, w g∏ow´. Rzucano tak mnie do siebie jak pi∏k´. Sta∏em

si´ bezw∏adny. Czu∏em bolesne ciosy sierpowe i proste. Czym pr´dzej Êwia-

domie osunà∏em si´ na ziemi´, kryjàc g∏ow´ mi´dzy uniesionymi wysoko ra-

mionami. Majàc wolne nogi, przewraca∏em napastników – dopóki starczy∏o

si∏ – wyuczonymi chwytami d˝udo. Obraca∏em si´ jak strza∏ka na tarczy ze-

gara. Kopni´cie z ty∏u g∏owy ci´˝kim buciorem po∏o˝y∏o wszystkiemu kres.

Utraci∏em przytomnoÊç (...).

Dalszy ciàg przes∏uchania w wi´zieniu na ul. Ofiarnej:

Dr Marek Klecel

Odzyska∏em [przytomnoÊç] w zupe∏nie innej sytuacji. Le˝a∏em na ceratowej

kozetce nagi, oblany wodà. Nade mnà Êwista∏y pa∏ki gumowe. Oprawcy sie-

dzieli mi na g∏owie, by∏em skuty na r´kach i nogach. Le˝a∏em na brzuchu. Czu-

∏em mocne, miarowe uderzenia w plecy i w pi´ty. Zbiera∏o mi si´ na wymioty.

Krew bluzn´∏a przez usta, pociemnia∏o w oczach. Pó∏przytomnego, chwiejàce-

go si´ na nogach wprowadzono pod r´ce do sàsiedniego pomieszczenia. Roz-

kuto mi r´ce. Otrzyma∏em papier i o∏ówek. Kazano napisaç imi´ i nazwisko, ad-

res, pseudonim, do jakiej organizacji nale˝´, jakie pe∏ni´ funkcje, ilu nas pra-

cowa∏o w drukarni, co drukowaliÊmy, nazwiska wspó∏pracujàcych, tytu∏y niele-

galnej prasy, kto jest g∏ównym redaktorem, jaki sk∏ad redakcji, w jaki sposób

organizowaliÊmy kolporta˝. W czasie kolejnego przes∏uchania siedzia∏em na

sto∏ku. JakiÊ starszy, nobliwy pan w cywilu z monoklem w oku radzi∏, abym do-

browolnie opowiedzia∏ wszystko, co wiem o drukarni. A jeÊli nie –strac´ wzrok.

Po prostu wy∏upià mi oczy. Milcza∏em. Oprawca wprawnym uderzeniem palca

w oko spowodowa∏ wyskoczenie ga∏ki ocznej z ∏o˝yska na zewnàtrz. Po chwili

obydwie moje ga∏ki wisia∏y na unerwionej tkance, co powodowa∏o ból nie do

wytrzymania. Dooko∏a zapanowa∏a ciemnoÊç. Rozlega∏ si´ wÊród niej szyder-

czy Êmiech gestapowców. ÂwiadomoÊç, ˝e oto zosta∏em kalekà, Êlepcem, do-

prowadza∏a mnie do ob∏´du. PomyÊla∏em, ˝e oczu nikt mi ju˝ nie odda, a ˝yç

jako Êlepiec nie chcia∏em. Ale oto ku mojemu zdziwieniu lekarz oprawca szyb-

ko w∏o˝y∏ jednà i drugà ga∏k´ ocznà na w∏aÊciwe miejsce. Nie wiedzia∏em prze-

cie˝, ˝e tymi zbirami sà hitlerowscy lekarze okuliÊci, którzy swà wiedz´ i umie-

j´tnoÊci oddali na us∏ugi gestapo. W podobny sposób dokonywali operacji

oka. Tak˝e musieli wyjmowaç ga∏k´ ocznà na zewnàtrz orbity celem dokona-

nia zbawiennego ci´cia. Ze mnà czynili to samo, w celu jak˝e haniebnym.

Wg: Monika Tomkiewicz, Zbrodnia w Ponarach 1941–1942, Instytut Pami´ci

Narodowej, Warszawa 2008, s. 89–90, 204.

Zbrodnia w Ponarach

„W roku 1940 za∏o˝yli w Ponarach bolszewicy, na spi∏owanym bezmyÊlnie ka-

wa∏ku lasu i odebranych od ludnoÊci terenach, jakieÊ nikomu niepotrzebne

przedsi´biorstwo paƒstwowe, wielkie place otaczajàc, swoim zwyczajem,

mocnym p∏otem i drutem kolczastym. Z tak zniwelowanego terenu skorzystali

Niemcy w r. 1941 i u˝yli pod miejsce kaêni, uruchamiajàc tu jednà z najwi´k-

szych w Europie rzeêni ˚ydów. Nikt nie wie, dlaczego i kto w∏aÊciwie przezwa∏

ten teren »bazà«. Do Ponar podwo˝ono ci´˝arówkami, a nast´pnie ca∏ymi

transportami kolejowymi, tysiàce ˚ydów i zabijano.

[...] Ponary sta∏y si´ w tej wojnie uosobieniem nies∏ychanej dotychczas gro-

zy. Na dêwi´k tych szeÊciu liter zakoƒczonych »ypsilonem« truchla∏ niejeden

cz∏owiek. Ich ponura, odra˝ajàca s∏awa przesàcza∏a si´ zwolna od roku 1941,

jak lepko cieknàca krew ludzka, coraz szerzej, coraz szerzej po kraju i z kraju

do kraju, ale nie obj´∏a jeszcze Êwiata ca∏ego, do dziÊ dnia.

˚ydzi zacz´li wyskakiwaç z po∏amanych drzwi wagonów, a naprzeciwko bie-

gli w sukurs stra˝y oprawcy w ró˝norakich mundurach. Z okien zacz´to wyrzu-

caç t∏umoki i walizki i oknami te˝ wy∏azili ˚ydzi, sami niechlujni i nieforemni, jak

ich worki i pakunki. [...] Oto zeskakuje ta m∏oda ˚ydówka, p∏owe jej w∏osy roz-

wiane, twarz wykrzywiona w nieludzkim strachu, z ucha, na kosmyku zwiesza

si´ grzebyk, chwyta córeczk´… Nie mog´ patrzeç. Powietrze rozdziera taki ja-

zgot straszliwy mordowanych ludzi, a jednak rozró˝niç w nim mo˝na g∏osy

dzieci o kilka tonów wy˝sze, w∏aÊnie takie jak p∏acz-wycie kota w nocy. Nie po-

wtórzy tego ˝adna litera wymyÊlona przez ludzi!”.

P∏ot z drutu kolczastego otaczajàcy baz´ w Ponarach i tablica

ostrzegawcza z napisem „Miny. Zagro˝enie ˝ycia”

Dokoƒczenie na s. IV-VI

Dr Marek Klecel

IV Nasz Dziennik Piàtek, 27 listopada 2009

DODATEK HISTORYCZNY IPN 11/2009 (30)

Piàtek, 27 listopada 2009 Nasz Dziennik V

Zbrodnia

w Ponarach

zbiorowo mordowani, cz´sto strza∏em w ty∏ g∏owy. Cia∏a wrzucano do przygo-

towanych napr´dce do∏ów i poÊpiesznie maskowano, by zatrzeç Êlady zbrod-

ni, czego nie uda∏o si´ jednak zakoƒczyç przed nadejÊciem Niemców.

Getto dla Polaków?

Niemcy przej´li te same wi´zienia, kontynuujàc w istocie zbrodnicze dzie∏o so-

wieckie na tej samej ludnoÊci. WczeÊniej nie omieszkali dla celów propagan-

dowych zbadaç i udokumentowaç sowieckich mordów. Niemiecka okupacja

Wileƒszczyzny przebiega∏a o tyle skuteczniej i groêniej, ˝e pomagali w tym ko-

laborujàcy z Niemcami Litwini, w∏adze Litwy, litewska policja (Sauguma), Litew-

ska S∏u˝ba Bezpieczeƒstwa i grupy specjalne, tak˝e ochotnicze (tzw. Szaulisi),

które czynnie uczestniczy∏y w represjach, a w∏aÊciwie w walce z ludnoÊcià,

zw∏aszcza polskà i ˝ydowskà. Litewskie s∏u˝by by∏y dobrze zorientowane w sy-

tuacji ludnoÊciowej, przede wszystkim w polskiej konspiracji, rozbijanej ju˝

przez Sowietów, dla Niemców okazali si´ wi´c nieocenionà pomocà. W rapor-

cie Delegatury Rzàdu RP Departamentu Informacji i Prasy z sierpnia 1941 roku

dla rzàdu w Londynie stwierdzano: „Stosunek Litwinów do Polaków od poczàt-

ku by∏ wybitnie wrogi. Dà˝à [oni] do zlikwidowania polskoÊci wszelkimi sposo-

bami. Przez prowokacje, masowe aresztowania i rozstrzeliwania dà˝à do os∏a-

bienia ducha. Z posad w magistracie, kolejnictwie, szkolnictwie i przedsi´bior-

stwach handlowych zwolniono wielu Polaków. [...] Ogromne utrudnienia dla

Polaków przy otrzymywaniu racji kartkowych. Litwini z∏o˝yli projekt do komisa-

rza Hingsta o zastosowanie tych samych racji dla Polaków, co i dla ˚ydów i

utworzenie getta dla Polaków”. Kolejne raporty Delegatury Rzàdu by∏y coraz

bardziej alarmujàce, w grudniu tego roku podawano: „[Litwini] wykazujà coraz

wi´kszà zaciek∏oÊç. Ich inicjatywa powoduje wi´kszoÊç licznych aresztowaƒ i

wyroków Êmierci na Polaków oraz wysiedlenie ludnoÊci polskiej z wielu tere-

nów. Ostatnio masowe aresztowania Polaków, zw∏aszcza m∏odzie˝y, przepro-

wadzono w Trokach i okolicy”. Sytuacja taka utrzymuje si´ a˝ do po∏owy 1944

roku. W po∏owie 1942 roku w sta∏ych raportach Delegatury czytamy: „Stosunek

Litwinów do Polaków cechuje ogromna nienawiÊç wyhodowana i wpojona

przez 20 lat niepodleg∏oÊci Litwy [...]. Litwini zawiedzeni w swych nadziejach

przez Niemców jeszcze bardziej pragnà zemsty nad pokonanymi Polakami.

Stale gro˝à, ˝e po wymordowaniu ˚ydów przyjdzie kolej na Polaków. [...] Wi-

leƒszczyzna [...] jest terenem najci´˝szego na obszarze ziem wschodnich

Rzeczpospolitej terroru politycznego, w którym Litwini przeÊcigajà si´ z Niem-

cami”. Raport z paêdziernika 1942 roku: „Aresztowania Polaków trwajà bez

przerwy, zmieniajàc tylko lub znowu zwi´kszajàc nasilenie. Odbywa si´ ono

pod rozmaitymi zarzutami. Najwi´ksza liczba aresztowanych to podejrzani o

przynale˝noÊç do tajnych organizacji wojskowych, dalej byli wojskowi, dzia∏a-

cze polityczni i spo∏eczni. Aresztowaƒ dokonuje policja litewska, która przepro-

wadza tak˝e dochodzenia wst´pne, najcz´Êciej pastwiàc si´ w ohydny sposób

na aresztowanych. Nast´pnie spraw´ prowadzi gestapo. Sàdów w sprawach

politycznych, poza wypadkami wyjàtkowymi, nie ma. Do niedawna by∏a znacz-

na liczba wyroków Êmierci, wykonywanych z regu∏y przez specjalne oddzia∏y

Litwinów na placu kaêni w Ponarach pod Wilnem”.

Najbardziej szczegó∏owe, bo naoczne relacje o zbrodni w Ponarach zosta-

wi∏ Kazimierz Sakowicz, by∏y dziennikarz, mieszkajàcy w pobli˝u miejsca egze-

kucji. Z okien swego domu widzia∏ codzienne niemal konwoje Êmierci i egze-

kucje. Zapisywa∏ je szczegó∏owo, ryzykujàc, jak si´ okaza∏o, w∏asnym ˝yciem.

W lipcu 1944 roku zosta∏ postrzelony przez Litwinów, którzy byç mo˝e zorien-

towali si´ w jego zaj´ciu, i wkrótce zmar∏. Jego zapiski obejmowa∏y okres od

po∏owy 1941 do po∏owy 1944 roku, dokumentowa∏y wi´c ca∏à zbrodni´ w Po-

narach. Odnaleziono je dopiero niedawno zakopane ko∏o jego domu w Pona-

rach. Brakowa∏o jednak zapisków z ostatniego pó∏rocza, byç mo˝e by∏y w nich

informacje o litewskich sprawcach. W sierpniu 1943 roku Sakowicz notowa∏:

„Oko∏o godz. 5 przywieêli jedno auto do jamy Rudziƒskiej, wyprowadzili poje-

dynczo i strzelali. [...] Teraz, tj. od miesiàca strzelajà równie˝ policjanci, nie ma

ju˝ cz´stych patroli Niemców na torach kolejowych, co znów oÊmieli∏o Litwi-

nów do rabunków na drodze, tu teraz rabunek ten odbywa si´ w dzieƒ i w no-

cy, jeÊli nie sà pijani. Przy tym bijà, katujà, rozrzucajà ca∏e wozy z drzewem, a

mo˝e coÊ pod drzewem [...] rozebrani idà na Êmierç, po pewnym czasie wra-

cajà szaulisi. Zaczyna si´… okazuje si´, ˝e strzelali do polskich adwokatów i

doktorów. [...] Trzymali si´ fajnie, nie ∏kali, nie prosili, tylko ˝egnali si´ ze sobà

i po˝egnawszy si´, szli…”.

skiej. W ciàgu kilku dni sp´dzono tam ca∏à ˝ydowskà ludnoÊç miasta, która

musia∏a pozostawiç swe mieszkania i dobytek. W mniejszym getcie znalaz∏o

si´ oko∏o 15 tysi´cy osób, w wi´kszym – oko∏o 45 tysi´cy. Wszyscy ci ˚ydzi zo-

stali zmuszeni do wykonywania pracy za g∏odowe stawki na rzecz Niemców w

ponad 100 przedsi´biorstwach i fabrykach, do pracy dorywczej w szpitalach,

warsztatach, na lotniskach, przy robotach ziemnych.

Jednak nie to by∏o celem eksploatacji ˚ydów. Ju˝ od momentu za∏o˝enia

gett w Wilnie Niemcy rozpocz´li systematycznà likwidacj´ ludnoÊci ˝ydowskiej

z ca∏ej Wileƒszczyzny. We wrzeÊniu 1941 roku trwa∏y regularne ju˝ egzekucje,

idàce w tysiàce ofiar. W koƒcu paêdziernika zlikwidowano mniejsze getto, wy-

prowadzono z miasta d∏ugie kolumny ˚ydów do pobliskich Ponar i tam ich wy-

mordowano. Osada Ponary w podwileƒskich lasach sta∏a si´ odtàd miejscem

masowej likwidacji ludnoÊci ˝ydowskiej. Niemcy wykorzystali do tego celu ba-

z´, którà zacz´li budowaç Sowieci jako sk∏ad paliw dla planowanego w pobli-

˝u lotniska polowego w Chazbijewiczach ko∏o Porubanku. Budow´ przerwa∏o

wkroczenie Niemców, pozosta∏y g∏´bokie wykopy i do∏y, niektóre obmurowane

– Niemcy wykorzystali do chowania cia∏ zamordowanych. Do czasu likwidacji

drugiego getta dwa lata póêniej jesienià 1943 roku odbywa∏y si´ sporadyczne

egzekucje, w których gin´∏y jednak tysiàce osób. Na poczàtku kwietnia 1943

roku zorganizowano wi´kszà „akcj´ getta krajowego”, w której stracono oko∏o

4 tysi´cy ˚ydów z okolic Wilna. Naoczny Êwiadek tej egzekucji Edward Iwano-

wicz zeznawa∏ póêniej: „Dnia 5 kwietnia 1943 roku by∏em w domu i przez okien-

ko dachowe spoglàda∏em w t´ stron´, gdzie Niemcy rozstrzeliwali ludzi. Wi-

dzia∏em wykopane do∏y. Zmuszali ludzi do rozbierania si´ do bielizny i grupa-

mi byli prowadzeni do brzegu do∏u, gdzie strzelano do nich z karabinów ma-

szynowych i automatów”.

Po rozkazie Himmlera z czerwca 1943 roku o likwidacji wszystkich gett, w

koƒcu wrzeÊnia przystàpiono do likwidacji wi´kszego getta w Wilnie. Wzi´∏y w

niej udzia∏ tak˝e policyjne oddzia∏y litewskie, ∏otewskie, estoƒskie i rosyjskie,

wspó∏pracujàce z Niemcami, które dokonywa∏y eksterminacji nie tylko w Wil-

nie, ale i w okolicznych miejscowoÊciach, takich jak Nowa Wilejka, Ejszyszki,

Troki, Âwi´ciany, by wymieniç tylko te, gdzie by∏o najwi´cej ofiar. Cz´Êç ˚ydów

zdolnych do pracy wysy∏ano do obozów na ¸otwie i w Estonii lub do obozów

koncentracyjnych na Majdanek i do Treblinki, pozosta∏ych kierowano na egze-

kucj´ do Ponar. Transporty z dalszych miejscowoÊci do Ponar odbywa∏y si´ sa-

mochodami lub specjalnymi pociàgami; z Wilna prowadzono piesze transpor-

ty ludnoÊci ˝ydowskiej. Na stacj´ kolejowà Ponary przywo˝ono ludnoÊç ˝y-

dowskà z ca∏ej Litwy w specjalnych sk∏adach, w których mieÊci∏o si´ od dwóch

do czterech tysi´cy wi´êniów. Przyje˝d˝a∏y do Ponar pociàgi tak˝e z dalszych

stron, a nawet z Zachodu. Monika Tomkiewicz opisuje w swej ksià˝ce takie

przypadki: „Zamo˝ni ˚ydzi dowo˝eni byli do Ponar wagonami sypialnymi na-

wet z Europy Zachodniej. Pociàgi sypialne sk∏ada∏y si´ z oÊmiu bàdê dziewi´-

ciu wagonów. W sk∏adzie jecha∏ równie˝ wagon restauracyjny. Przedzia∏y by∏y

za∏adowane cennym dobytkiem. Wraz z bogatymi ˚ydami do Ponar przyje˝-

d˝a∏a tak˝e s∏u˝ba i opiekunki zajmujàce si´ dzieçmi. Ka˝dorazowo, zarówno

w bydl´cych wagonach, jak i w wagonach sypialnych wraz ze straceƒcami po-

dró˝owa∏a policja ˝ydowska, która pilnowa∏a porzàdku w trakcie transportu i

pomaga∏a w jego roz∏adunku. Po roz∏adunku pociàgu policjanci ˝ydowscy sa-

mochodami byli odwo˝eni do wileƒskiego getta”.

Zdarza∏o si´, ˝e ˚ydzi, którzy zorientowali si´, ˝e jadà na egzekucj´, próbo-

wali ucieczki na stacji w Ponarach. Wtedy na miejscu byli mordowani przez od-

dzia∏y egzekucyjne. Zdarza∏o si´ te˝, ˝e cz∏onkowie tych oddzia∏ów specjalnie

otwierali drzwi wagonów i wypuszczali wi´êniów, by urzàdziç sobie na nich po-

lowania. Âwiadkiem takiego wydarzenia by∏ Józef Waniewski, który po wojnie

zezna∏: „Pewnego razu wÊród przywiezionych wagonami by∏a grupa oko∏o 30

dzieci w wieku 5–7 lat, którym po wyprowadzeniu z wagonu kazano biec

wzd∏u˝ torów, a gdy dobieg∏y do pewnego miejsca, szaulisi otworzyli do nich

ogieƒ z broni maszynowej. Pomordowane dzieci kazali zbieraç doros∏ym ˚y-

dom, którzy wlekli je przez bram´ do do∏ów na »bazie Êmierci«”.

Zdarza∏o si´ te˝, ˝e maszyniÊci pociàgów, w tym Polak Marian Maciejewski (w

AK ps. „Mamut”), otwierali wagony i pozwalali ˚ydom uciekaç. Ilu w ten sposób

si´ uratowa∏o, nie wiadomo. Przy okazji warto podkreÊliç, ˝e wielu Polaków na Wi-

leƒszczyênie ratowa∏o z nara˝eniem ˝ycia rodziny i dzieci ˝ydowskie, wÊród nich

zw∏aszcza Maria Fedecka z m´˝em, Helena Sztukowska, Stefania Lipska, rodzina

Aloszków, Krystyna Adolf, Boles∏aw i Józefa Boratyƒscy.

Dokoƒczenie ze s. III

Tak opisywa∏ realia zbrodni w podwileƒskich Ponarach pisarz Józef Mackie-

wicz, który jako jeden ze Êwiadków chyba pierwszy zda∏ relacj´ o tych wyda-

rzeniach w artykule „Ponary Baza”, opublikowanym zaraz po wojnie na emi-

gracji. By∏a to najwi´ksza zbrodnia dokonana przez Niemców na terenach pó∏-

nocno-wschodniej Polski, której ofiarami w latach 1941–1944 pad∏o oko∏o 80

tys. ludnoÊci ˝ydowskiej Wileƒszczyzny, ale tak˝e – co jest ju˝ mniej znane

– tysiàce Polaków dzia∏ajàcych w konspiracji, m∏odzie˝y wileƒskiej, ducho-

wieƒstwa, zwyk∏ych mieszkaƒców Wilna i okolic. Zbrodni tej dokonano przy

czynnym wspó∏udziale s∏u˝b litewskich, specjalnych oddzia∏ów egzekucyj-

nych i litewskiej policji bezpieczeƒstwa, które ÊciÊle wspó∏dzia∏a∏y z okupan-

tem niemieckim.

Miasto pi´ciu okupacji

Od poczàtku wojny Wilno przesz∏o a˝ pi´ç okupacji, najpierw sowieckà w 1939

roku, póêniej krótko litewskà, nast´pnie znów sowieckà, od po∏owy 1941 do

po∏owy 1944 roku okupacj´ niemieckà, a w koƒcu jeszcze raz okupacj´ so-

wieckà. Na mieszkaƒców Wileƒszczyzny spada∏y wi´c nieustanne represje,

aresztowania, a tak˝e egzekucje z ràk jednych lub drugich okupantów, co

stwarza∏o sytuacj´ sta∏ego zagro˝enia równie˝ ze strony kolaboracyjnych

w∏adz litewskich. Zmieniajàce si´ okupacje wywo∏ywa∏y tak˝e konflikty i niepo-

rozumienia mi´dzy tymi ofiarami represji, które zdecydowa∏y si´ wspieraç jed-

nego okupanta przeciw innemu. Litwini i ich s∏u˝by wzi´li stron´ Niemców, li-

czàc na jakàÊ samodzielnoÊç, zostali jednak tylko wykorzystani jako narz´dzie

przeÊladowaƒ, a nawet – jak w wypadku egzekucji w Ponarach – narz´dzie

zbrodni. Podczas drugiej okupacji sowieckiej podobnà rol´ jak Litwini, choç nie

tak zorganizowanà, odegrali ˚ydzi, zw∏aszcza ci o nastawieniu komunistycz-

nym. Dopuszczali si´ oni wspó∏pracy z NKWD, przyczyniajàc si´ do rozbicia

konspiracji Armii Krajowej, jej s∏u˝b i oddzia∏ów, do masowych wywózek Pola-

ków z Wileƒszczyzny w g∏àb Rosji. Wszyscy okupanci byli nastawieni wrogo

wobec Polaków. Represjonowali i mordowali zarówno Sowieci, Litwini, jak i

Niemcy. ˚ydzi byli unicestwiani „tylko” przez Niemców przy wspó∏udziale Litwi-

nów, jednak by∏a to eksterminacja niemal ca∏kowita. Na Wileƒszczyênie nastà-

pi∏a zag∏ada ludnoÊci ˝ydowskiej. Dla Polaków przez ca∏y okres zmieniajàcych

si´ okupacji niezmiennymi okupantami byli Litwini.

Zanim dosz∏o do zbrodni w Ponarach, najwi´kszej na tych terenach, przez

rok trwa∏y ju˝ przeÊladowania sowieckie. Tu˝ przed najazdem Niemców na do-

tychczasowego sowieckiego sojusznika, w czerwcu 1941 roku nastàpi∏y po-

Êpiesznie dokonywane przez Rosjan aresztowania, wywózki, eksterminacja

ludnoÊci Wileƒszczyzny. „Oddzia∏y Wehrmachtu – podaje historyk Sigitas Je-

gelevicius – wkraczajàce na teren Wileƒszczyzny zastawa∏y wi´zienia bàdê to

ca∏kowicie opustosza∏e, bàdê wype∏nione cia∏ami pomordowanych »wrogów

w∏adzy radzieckiej«”. Funkcjonariusze NKWD dokonali masowych mordów na

wi´êniach (w tym tak˝e obywatelach polskich) osadzonych w wi´zieniach w

Wilnie, Wilejce, Oszmianie, G∏´bokiem, Prawieniszkach, Lidzie i wielu innych

miejscach na Wileƒszczyênie”. Sowieci, wed∏ug rozkazów Berii, dokonywali se-

lekcji wi´êniów na zdobytych terenach, cz´Êç wywo˝ono masowo w g∏àb Ro-

sji, cz´Êç rozstrzeliwano na miejscu, w wi´zieniach. W czerwcu 1941 roku roz-

pocz´∏y si´ masowe transporty wi´êniów wileƒskich. Przynajmniej kilka tysi´cy

osób wywieziono w okolice miast: Gorki, Riazaƒ, Witebsk, Kujbyszew. Niewie-

lu uda∏o si´ uciec z tych transportów. Dzi´ki akcjom kolejarzy wileƒskich, któ-

rzy odczepiali cz´Êç wagonów ze sk∏adów pociàgów, uratowa∏o si´ oko∏o 300

wi´êniów. W czasie marszów w g∏àb Rosji byli brutalnie traktowani, zabijano co

s∏abszych lub niesubordynowanych. Ca∏a kolumna wi´êniów prowadzonych

do Witebska zosta∏a rozstrzelana z karabinów maszynowych po niespodziewa-

nym ataku samolotów niemieckich. Wi´êniowie pozostawieni w Wilnie byli

Tak zwane bia∏e s∏upy w Wilnie, przez które wywo˝ono ofiary na

miejsce straceƒ w Ponarach

Przez g∏ówne wi´zienia niemieckie na ¸ukiszkach, Rossie, przy ul. Ofiarnej

przesz∏y setki, jeÊli nie tysiàce, Polaków podejrzanych o wspó∏prac´ z konspira-

cjà antyniemieckà lub sprzyjanie w ten czy inny sposób akcjom partyzanckim,

oskar˝anych o dywersj´, sabota˝ lub opór wobec okupacyjnej w∏adzy. Areszto-

waƒ dokonywa∏y s∏u˝by litewskie, którymi Niemcy wys∏ugiwali si´ w wielu ope-

racjach, przede wszystkim zaÊ w samych egzekucjach. Po przes∏uchaniach i

Êledztwach, w których u˝ywano tortur do wymuszania zeznaƒ, równie˝ dokony-

wano selekcji wi´êniów, jak to robili Sowieci. Cz´Êç wysy∏ano do obozów kon-

centracyjnych, g∏ównie do Stutthofu, cz´Êç skazywano na Êmierç w pobliskich

Ponarach. Osobno prowadzono wielkie, trwajàce ca∏à okupacj´, akcje wywozu

Polaków na roboty do Niemiec. Trudno stwierdziç dok∏adnà liczb´ ofiar, gdy˝

Niemcy w swych dokumentach, prócz jasnych okreÊleƒ „egzekucja” czy „likwi-

dacja”, u˝ywali tak˝e niejasnych eufemizmów w rodzaju „specjalne potraktowa-

nie, zgodnie z rozkazem, zgodnie ze zwyczajem wojennym”, a nawet „zwolnie-

nie”, co oznacza∏o tylko skierowanie z danego wi´zienia do Ponar, czyli w osta-

tecznoÊci wyrok Êmierci. Nie da si´ zliczyç tych wielu ofiar, które zgin´∏y w wy-

niku potyczek z Niemcami w okolicach Wilna, mordowanych zbiorowo w odwe-

cie za akcje partyzanckie, podczas akcji pacyfikacyjnych oddzia∏ów niemieckich

i litewskich Sonderkommando i Einsatzgruppen, które pali∏y ca∏e wsie, osady,

domostwa. Szczególnie wiele ofiar by∏o wÊród m∏odzie˝y wileƒskiej, uczniów i

studentów nale˝àcych do organizacji konspiracyjnych, z których najwi´kszà by∏

Zwiàzek Wolnych Polaków. Do tych przeÊladowaƒ nale˝y doliczyç represje wo-

bec duchowieƒstwa i jawnà walk´ z KoÊcio∏em, likwidacj´ wi´kszoÊci zakonów,

zamkni´cie klasztorów i seminarium duchownego, usuni´cie w∏adz koÊciel-

nych, internowanie zwierzchników. Aresztowano ponad 250 duchownych za po-

moc represjonowanej ludnoÊci i wspieranie akcji konspiracyjnych. Cz´Êç z nich

trafi∏a do obozów koncentracyjnych, oko∏o 50 ponios∏o Êmierç, w czasie dzia∏aƒ

wojennych zgin´∏o na Wileƒszczyênie oko∏o stu duchownych.

Trudno jest doliczyç si´ wszystkich ofiar tych wielu okupacji na Wileƒszczyê-

nie. Co do okupacji niemieckiej, to wed∏ug historyka Moniki Tomkiewicz, autor-

ki ksià˝ki „Zbrodnia w Ponarach 1941–1944” (IPN 2008) zgin´∏o tam oko∏o 2 ty-

si´cy Polaków, mieszkaƒców Wileƒszczyzny. Natomiast Helena Pasierbska,

wspó∏pracowniczka AK, wi´ziona na ¸ukiszkach, od zakoƒczenia wojny zajmu-

jàca si´ sprawà Ponar, autorka pierwszych prac o tej zbrodni i za∏o˝ycielka „Ro-

dziny Ponarskiej”, szacuje, ˝e liczba zamordowanych Polaków jest o wiele

wi´ksza, wynosi kilkanaÊcie tysi´cy. Historyk Piotr Szubarczyk, idàc tym Êla-

dem, uwa˝a, ˝e mo˝e nawet si´gaç 20 tysi´cy.

Zag∏ada w Ponarach

Zanim Niemcy i Litwini zacz´li organizowaç getto wileƒskie we wrzeÊniu 1941

roku, ju˝ przeprowadzono masowe egzekucje ludnoÊci ˝ydowskiej. Oblicza

si´, ˝e w lecie tego roku zgin´∏o oko∏o 5 tysi´cy ˚ydów. We wrzeÊniu pod nad-

zorem komisarza miasta Horsta Wulffa i Franza Murera powsta∏y dwa getta,

mniejsze w rejonie ulicy Antokolskiej i ˚ydowskiej, wi´ksze w rejonie Oszmiaƒ-

Dokoƒczenie na s. VI

Dr Marek Klecel

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: