Zmagając się ze światem. Znaczenie zasobów osobistych.pdf

Świat, w którym żyjemy przynosi nam wiele przyjemnych doświadczeń, wydarzeń i sytuacji, ale

także częściej lub rzadziej sytuacje trudne, stresowe i traumatyczne. Przynosi straty, takie jak

śmierć bliskich, utrata pracy, wolności, dóbr materialnych, zawody miłosne, pogorszenie i utratę

zdrowia, rozstania, przemijanie. Istnienie w świecie to także walka: o przetrwanie, lepszy standard,

sukces, środki do życia, przezwyciężenie sytuacji konfliktowych w domu i pracy. Walka z

przepracowaniem, próby uwolnienia się z toksycznych związków i relacji. Wreszcie świat, w

którym żyjemy naraża niektórych z nas na przeżycie skrajnych wydarzeń, traumatycznych,

urazowych, przekraczających miarę zwykłych ludzkich cierpień. Może to być udział w wojnie,

trzęsieniu ziemi, bycie ofiarą gwałtu, pobyt w więzieniu, obozie koncentracyjnym, udział w

katastrofie, nagła utrata bliskich, doznanie poważnych obrażeń ciała, sytuacja bezpośredniego

zagrożenia życia.

Reakcje wielu ludzi na to zmaganie się ze światem są dramatyczne - kryzys psychiczny, chroniczny

stres, wypalenie zawodowe, zespół stresu pourazowego, rozwój uzależnień, zachowania

samobójcze.

Jednak zarówno potoczna obserwacja, jak i wyniki badań naukowych wskazują, że u jednych ludzi

przeżywanie trudnych konfrontacji lub spotkań ze światem prowadzi do wystąpienia różnorodnych

zaburzeń, a u innych zaburzenia nie występują. Przeciwnie - istnieją osoby, u których te

traumatyczne zdarzenia uruchomiły zamiast rozpaczy i poddania się - wolę życia i nadzwyczajną

odporność (por. Bishop, 2000; Poprawa 2001).

Może więc warto zapoznać się z niektórymi czynnikami mogącymi pośredniczyć w konfrontacji ze

światem, zwanych zasobami osobistymi. Problematyce zasobów osobistych współczesna

psychologia zdrowia poświęca wiele miejsca, widząc w nich czynniki sprzyjające zdrowiu i jakości

życia jednostki. Liczne badania potwierdzają pozytywne znaczenia następujących zasobów

osobistych:

Wsparcie społeczne

Wsparcie społeczne jest różnie definiowane. Uważa się je za pomoc dostępną dla jednostki w

sytuacjach trudnych, zasoby dostarczane jednostce przez interakcję z innymi ludźmi, konsekwencje

przynależności człowieka do społeczeństwa, zaspokojenie potrzeb w trudnych sytuacjach przez

osoby znaczące i grupy odniesienia (Sęk 2001). Niezależnie od tych różnic wymienia się:

• Wsparcie emocjonalne , polegające na przekazywaniu emocji podtrzymujących,

uspokajających, będących przejawem troski i pozytywnego ustosunkowania do osoby

wspieranej. Zachowania wspierające mają też na celu stworzenie poczucia przynależności,

opieki i podwyższania samooceny. Osoby cierpiące mogą dzięki wsparciu emocjonalnemu

uwolnić się od własnych napięć i negatywnych uczuć, mogą wyrazić swoje lęki, obawy,

smutek. Wpływa to nie tylko na poprawę samooceny osoby wspieranej, ale również na jej

samopoczucie. Odpowiednie zachowanie osoby wspierającej wyzwala także poczucie

nadziei. Takie wsparcie upewnia nas, że jesteśmy kochani i że komuś na nas zależy („są na

świecie ludzie, którzy mnie kochają”). Ten rodzaj wsparcia najpowszechniej występuje w

sytuacjach trudnych.

• Wsparcie informacyjne to wymiana i udzielanie informacji oraz dawanie rad, które

sprzyjają lepszemu zrozumieniu sytuacji, własnego położenia życiowego i problemów.

Chodzi tu także o dostarczanie informacji zwrotnych o skuteczności podejmowania przez

osobę wspieraną różnych działań zaradczych oraz dzielenie się własnym doświadczeniem

przez osoby przeżywające podobne problemy, co ma miejsce na przykład w grupach

samopomocy (np. Anonimowych Alkoholików). Wsparcie informacyjne odpowiada na

potrzebę rozumienia sensu krytycznych wydarzeń i ich przyczyn. Tego rodzaju wsparcia

udzielają nam najczęściej osoby, z którymi łączą nas kontakty towarzyskie („gdy mam

problemy jest ktoś, kto mi poradzi”). Istnienie osób (znajomych), z którymi można razem

spędzać czas jest również formą wsparcia.

• Wsparcie instrumentalne polega na udzielaniu bezpośredniej pomocy w formie pożyczek,

darów lub usług. Jest to także przekazywanie informacji o konkretnych sposobach

postępowania oraz forma modelowania skutecznych zachowań zaradczych. Formą takiego

wsparcia może być na przykład działanie na rzecz osób potrzebujących: karmienie,

udostępnianie schronienia, mieszkania, przekazywanie środków do życia, zaopatrzenie w

lekarstwa i środki lecznicze. Ten typ wsparcia, podobnie jak wsparcie informacyjne, jest

najbardziej oczekiwany i potrzebny w sytuacjach katastrof, klęsk żywiołowych itp.

• Wsparcie duchowe związane jest ze szczególnie krytycznymi sytuacjami życiowymi

(nieuleczalna choroba, stany terminalne). Dotyczy opieki hospicyjnej, w której pomoc

wobec cierpienia i bólu duchowego, związanego z sensem życia i śmierci, wymaga

odniesienia się właśnie do sfery sensu życia i ducha.

Badacze problemu opisują dwa modele wsparcia: model efektu głównego i buforowy. Model efektu

głównego koncentruje się na podstawowych więziach, relacjach i sieciach społecznych. Te aspekty

wsparcia społecznego opisywane są niekiedy jako struktura wsparcia społecznego. Obejmuje ona

takie czynniki, jak stan cywilny, role społeczne, praktyki religijne i przynależność do organizacji.

Zgodnie z modelem efektu głównego przynależność taka, sama w sobie wzmaga dobrostan

człowieka, niezależnie od tego, jak wysoki jest poziom doznawanego przez niego stresu. Kontakty

społeczne dostarczają pozytywnych doświadczeń oraz poczucia, że życie jest przewidywalne i

stabilne. Wydaje się, że wzmacniają również poczucie bezpieczeństwa. W klasycznym badaniu

epidemiologicznym Berkman i Syme (za: Sheridan, Radmacher,1998) stwierdzili zależność miedzy

więziami społecznymi a umieralnością. Miarami były: stan cywilny, kontakty z bliskimi

przyjaciółmi i krewnymi, przynależność do kościoła oraz związki z grupami nieformalnymi i

formalnymi. Okazało się, że niezależnie od płci i wieku, ludzie, którzy mieli wiele kontaktów

społecznych, wykazywali najniższe wskaźniki umieralności, natomiast mający najmniej kontaktów

— najwyższe. Okazało się również, że wśród wyróżnionych czynników największy wpływ na

zmniejszenie umieralności miał stan cywilny (małżeństwo) oraz kontakty z przyjaciółmi i rodziną.

Wyniki te są interesujące również dlatego, że autorzy nie kontrolowali jakości badanych więzi

społecznych (nie każdy, kto jest w związku małżeńskim subiektywnie odczuwa wsparcie). Inne

badania udowodniły, że pozostawanie w związku małżeńskim (lub innym bliskim związku) jest

czynnikiem chroniącym mężczyzn przed przedwczesna śmiercią. Podobnie — mężczyźni, których

żony często odwiedzają po zabiegu kardiochirurgicznym najszybciej dochodzą do zdrowia i to

niezależnie od atmosfery panującej w małżeństwie (Knoll, Schawrzer, 2004).

Model buforowy wsparcia społecznego koncentruje się z kolei na tych aspektach wsparcia, które

pełnią rolę „bufora" chroniącego przez negatywnymi skutkami stresu. Zwolennicy tego modelu

uważają, że w sytuacji trudnej, krytycznej istnienie i spostrzeganie wsparcia społecznego działa jak

„bufor”, powodując obniżenie napięcia i zagrożenia patologią. Buforowy wpływ wsparcia polega

również na zmianie oceny dotyczących własnych kompetencji, zwiększeniu wglądu we własne

możliwości, wzroście poczucia własnej skuteczności. Buforującą rolę wsparcia społecznego

wykazano w licznych badaniach. A. de Longis i wsp. (za:Bishop,2000) zmierzyła wpływ

codziennych kłopotów, wsparcia społecznego i poczucia własnej wartości na poziom objawów

fizjologicznych i psychologicznych w grupie 75 par małżeńskich. Badania przebiegały w ten

sposób, że co miesiąc, przez pół roku, zbierano informacje dotyczące stresujących przeżyć,

odczuwanego wsparcia, poziomu poczucia własnej wartości i stanu zdrowia. Wyniki wskazują, że

wpływ stresu na zdrowie zależy głównie od wsparcia społecznego i poziomu własnej wartości.

Badani zgłaszający brak wsparcia w związku i posiadający niskie poczucie własnej wartości (być

może obie zmienne są ze sobą powiązane) wykazywali większą liczbę objawów fizjologicznych i

psychologicznych w sytuacjach stresowych.

Jak widzimy, wsparcie społeczne ma ogromne znaczenie w procesie codziennego zmagania się ze

stresem. Jego pozytywną rolę udowodniono również w zwalczaniu stresu pourazowego i

zawodowego, kryzysu psychicznego, walkę z uzależnieniami i chorobami somatycznymi. Salmon

(2002), powołując się na liczne badania, uważa, że dla osoby chorej korzyści ze wsparcia

(zwłaszcza emocjonalnego) są o wiele większe, niż z niejednej terapii medycznej. W przypadku

poważnych chorób somatycznych, takich jak choroba wieńcowa lub rak piersi, pacjenci z większym

wsparciem szybciej wracają do zdrowia i żyją dłużej. Ochronny wpływ wsparcia emocjonalnego

odgrywa również rolę w przebiegu ciąży oraz lżejszych chorobach, na przykład infekcjach górnych

dróg oddechowych. Ponadto- pacjentom mającym wsparcie łatwej jest stosować się do zaleceń

lekarskich, mają oni również niższy ogólny poziom napięcia emocjonalnego, co pozytywnie

wpływa na ich zdrowie.

Poczucie własnej wartości, poziom samooceny

Od dawna wiadomo, że ważną sprawą w radzeniu sobie z stresami życia jest wysoka samoocena,

samoakceptacja i pozytywny obraz samego siebie (Sęk,1991). Poczucie własnej wartości kształtuje

się w toku rozwoju struktury „ja” tak samo, jak poczucie tożsamości ( kim jestem? ) czy inne

schematy dotyczące człowieka i świata. Własność tę można zdefiniować jako „przekonanie o

autonomicznej wartości własnej osoby i oczekiwanie jego potwierdzenia ze strony innych ludzi i od

samego siebie” (Jakubik,1997: 172). Tworzy się ono pod wpływem informacji od otoczenia

społecznego i samookreślania własnej wartości.

Poczucie własnej wartości pozostaje w ścisłym związku z przewidywaniem zakresu swoich

możliwości. Jest to niezwykle istotne przy podejmowaniu działań, zwłaszcza w sytuacjach nowych,

nieznanych i trudnych do opanowania, ponieważ rozpoczynając jakąkolwiek aktywność człowiek

zawsze bierze pod uwagę własne możliwości. Jeśli ocena samego siebie jest adekwatna,

podejmowane działania odpowiadają realnym możliwościom jednostki. Lekko podwyższony

poziom samooceny niesie dla jednostki korzyści: redukuje lęk, niepokój, pozwala człowiekowi

formułować ambitne cele i podejmować trudne zadania, a dzięki mechanizmowi autoafirmacji -

umożliwia przystosowawcze radzenie sobie z doznanymi porażkami. Zaniżona samoocena jest

natomiast zjawiskiem niekorzystnym. Wyraża się w uporczywym ustalaniu aspiracji poniżej

poziomu osiągnięć, a objawia niską odpornością w sytuacji stresu. Osoby z niskim poczuciem

własnej wartości nie wykorzystują szans na osiągnięcie sukcesów tam, gdzie jest to możliwe,

ponieważ boją się spróbować, wycofują się, z góry skazując na przegraną. Poza tym, często

generalizują konsekwencje porażki na wszelkie aspekty swego życia oraz stosują inne destruktywne

techniki radzenia sobie z zagrożeniem. Aby obronić i tak już relatywnie niską samoocenę,

porównują siebie do innych, uciekając się do przypisywania im różnych negatywnych atrybutów.

Osoba, u której występuje niskie poczucie własnej wartości wydaje się być bardziej zagrożona

możliwymi patologiami. Przykładowo — osoby takie z obawy przed odrzuceniem przez grupę

podejmują działania wbrew sobie, gdyż akceptacja innych jest dla nich podstawowym czynnikiem

podwyższania poczucia własnej wartości, mogą też pić alkohol ze względu na to, że pod jego

wpływem czują się pewniejsze i wartościowsze . Anna Dodziuk i Leszek Kapler (1999) piszą:

„ofiara uzależnienia to ktoś pozbawiony zaufania do swoich możliwości niezależnego zmagania się

z życiem.(...) Nie wierząc we własną wartość, cofając się przed wyzwaniami z radością godzi się na

kontrolę z zewnątrz. Jest przekonany, że nie da sobie rady sam i musi mieć oparcie, aby

przetrwać”(s.52).

Poczucie własnej skuteczności

Poczucie własnej skuteczności stało się ważnym konstruktem psychologicznym w teorii

społecznego uczenia się, sformułowanej przez Alberta Bandurę. Mechanizm uczenia się został w

niej poszerzony o posiadane przez jednostkę subiektywne oczekiwania dotyczące przyszłych

konsekwencji własnych działań. Zmiana zachowania, zgodnie z teorią, wymaga posiadania

określonych przekonań dotyczących wartości wynikających z tej zmiany dla jednostki, możliwości

osiągnięcia zamierzonego celu oraz poczucia własnej skuteczności, które autor definiuje jako

subiektywne oczekiwanie danej osoby, że w określonych okolicznościach uda jej się zachować w

określony sposób. Tak rozumiane poczucie własnej skuteczności jest według Bandury

podstawowym czynnikiem intrapsychicznym, leżącym u podstaw ludzkiej aktywności. Wyraża się

ono w przekonaniu, że jest się w stanie osiągnąć oczekiwany wynik, czyli efektywnie

przeprowadzić daną czynność (Bandura, 1981, 1986, 1992).

Rolę poczucia własnej skuteczności w zachowaniu podkreśla Ralf Schwarzer (1997), pisząc:

„poziom poczucia własnej skuteczności może podwyższać lub obniżać motywację do działania.

Ludzie o silnym poczuciu własnej skuteczności wybierają sobie bardziej ambitne zadania. Stawiają

sobie wyższe cele i trzymają się ich (...). Kiedy działanie jest już podjęte, inwestują więcej wysiłku

i są bardziej wytrwali niż osoby o słabym poczuciu własnej skuteczności. Kiedy pojawiają się

przeszkody, ci pierwsi szybciej dochodzą do siebie i nadal wykazują zaangażowanie w dążeniu do

celu. Poczucie własnej skuteczności pozwala ludziom również wybierać okoliczności będące

wyzwaniem, eksplorować otoczenie czy tworzyć nowe sytuacje (...). Poczucie własnej skuteczności

nie jest jednak tym samym, co złudzenia pozytywne czy nierealistyczny optymizm, ponieważ

opiera się ono na doświadczeniu i nie prowadzi do nierozsądnego podejmowania ryzyka. Prowadzi

natomiast do podejmowania śmiałych zachowań w granicach możliwości człowieka” (s. 79).

W wielu badaniach wykazano, że poczucie własnej skuteczności wiąże się podejmowaniem i

kontynuowaniem zachowań prozdrowotnych, takich jak zapobieganie niekontrolowanym

zachowaniom seksualnym, podejmowanie regularnych ćwiczeń fizycznych, kontrolowanie wagi i

zachowań związanych z jedzeniem, zapobieganie i porzucanie palenia tytoniu i innych

uzależnień .Oczekiwanie wyniku działania oraz poczucie własnej skuteczności okazały się też

najlepszymi wyznacznikami zarówno samego zamiaru, jak i faktycznego udziału w badaniach

profilaktycznych raka (Schwarzer,1992; Juczyński,2001).

Poczucie koherencji

Poczucie koherencji związane jest z jedną z najbardziej popularnych w psychologii zdrowia

koncepcji autorstwa Aarona Antonovskiego. Według Antonovskiego to właśnie wysoki poziom

poczucia koherencji umożliwia osobom zachowanie równowagi, mimo przeżywania czasem nawet

skrajnych doświadczeń życiowych (badania nad ofiarami Holocaustu). Poczucie koherencji

zdefiniowane zostało jako specyficzna, względnie trwałą właściwość, ogólna orientacja

„wyrażająca, w jakim stopniu człowiek ma dojmujące, trwałe, choć dynamiczne przekonanie o

przewidywalności środowiska wewnętrznego i zewnętrznego oraz o tym, że z dużym

prawdopodobieństwem sprawy przyjmą tak pomyślny obrót, jakiego można oczekiwać na

podstawie racjonalnych przesłanek” (Antonovsky, 1995: 11). Poczucie to składa się z trzech części:

1. Poczucia zrozumiałości — zakresu, w jakim człowiek odbiera napotykane bodźce jako

posiadające sens poznawczy, jako uporządkowaną, spójną, i jasną informację, która w

związku z tym jest przewidywalna;

2. Poczucia zaradności — zakresu, w jakim ludzie spostrzegają posiadanie przez siebie

odpowiednie środki do sprostania wymaganiom stawianym przez bodźce. Dostępne środki

dotyczą zarówno tych, które są pod bezpośrednią kontrolą jednostki, jak i tych, które są

kontrolowane przez innych, na których człowiek może liczyć;

3. Poczucia sensowności — przekonania jednostki, że warto angażować się w daną sytuację, że

warto o coś walczyć i że wymagania stawiane przez życie są raczej pożądanymi

wyzwaniami niż zbędnymi obciążeniami.

Wymienione części składowe są ze sobą istotnie powiązane, jednak spośród nich najważniejszą rolę

przypisuje się poczuciu sensowności. Można by nazwać je (w dużym uproszczeniu) poczuciem

sensu życia, przekonaniem, że jest o co walczyć, dla kogo żyć. Zmienna ta motywuje do

podejmowania aktywności i wytrwałości w dążeniu do celów, pomimo przeszkód.

Optymizm

Badania nad optymizmem i jego znaczeniem w utrzymaniu fizycznego i psychicznego dobrostanu

wiążą się one z rolą, jaką psychologia poznawcza przypisuje posiadanym przez człowieka

oczekiwaniom odnośnie skutków własnego działania. Uważa się, że jeśli jednostka oczekuje, że jej

działanie przyniesie upragnione skutki, podejmuje wówczas wysiłki w kierunku ich uzyskania,

nawet jeśli kosztuje ją to wiele trudów i wysiłku.

Pojęcie optymizmu wiąże się głównie z nazwiskami M. Scheiera,Ch. Carvera oraz M. Seligmana

(Scheier,Carver,1985; Seligman,1995). Scheier i Carver założyli, że w sytuacji, gdy ludzie

aktywnie starający się rozwiązać jakiś problem napotykają przeszkodę w realizacji celu, angażują

wówczas (świadomie czy nieświadomie) szereg określonych zachowań i oczekiwań. Podstawowe

znaczenie w tym momencie mają oczekiwania wyniku, w następstwie których pojawia się

wyobrażenie, co zdarzy się w przypadku kontynuacji dotychczasowych zachowań. Oczekiwania te

mogą być specyficzne — a więc dotyczące tylko jednej sytuacji — lub uogólnione. Specyficzne

oczekiwania mogą być przepowiednią konkretnych zachowań ( uda mi się to zrobić ), uogólnione

pozwalają przewidywać wystąpienie szerokiej klasy różnorodnych sposobów zachowań i ich

następstw ( udaje mi się - nic mi się nie udaje ).

Optymizm i pesymizm mogą być więc rozpatrywane jako osobowościowe cechy dyspozycyjne,

ujmowane w kategoriach zgeneralizowanych oczekiwań pozytywnych lub negatywnych wyników

czy zdarzeń. Optymizm rozumiany jest jako stała tendencja do postrzegania świata przez pryzmat

dodatnich stron występujących w nim zjawisk, zaś optymiści uważani za ludzi mających tendencję

do pozytywnych oczekiwań dotyczących swojej przyszłości. Tak rozumiany optymizm może

współdecydować o tym, jak jednostka radzi sobie z wymaganiami środowiska i jakie strategie

radzenia sobie ze stresem wybiera. Optymizm związany jest więc ze zdrowiem psychicznym

człowieka, pełniąc wobec niego ochronną rolę w warunkach silnego stresu.

Z kolei według Seligmana (1995), optymistyczne oczekiwania dotyczące skutków własnych działań

i przyszłości pozwalają zachować znacznie lepsze subiektywne samopoczucie oraz zdrowie

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: