Świadomość.pdf

Tytuł: Johna Searle’a koncepcja świadomości

Autor: Karolina Kamienik / karolinakamienik@o2.pl

Źródło: http://www.kognitywistyka.net

Data publikacji: 04 XII 2006

I. Świadomość jako problem filozoficzny

Świadomość (łac. conscientia od cum scientia – towarzyszący wiedzy) to, najogólniej rzecz

biorąc, właściwa tylko człowiekowi cecha zjawisk i procesów psychicznych, przejawiająca

się w przytomnym przeżywaniu doznaniowych treści przedmiotowych. To odczucie własnego

istnienia, postrzeganie własnych przeżyć psychicznych. Być świadomym to zdawać sobie

sprawę z własnych czynów i z własnego istnienia. 1

Jakkolwiek skomplikowane są biologiczne i nerwowe procesy zachodzące za kulisami, to

moja świadomość jest ową sceną, na której rozgrywają się wszystkie moje przeżycia i myśli,

sceną odczuwania pragnień i powstawania zamysłów. 2

Zagadnienie świadomości jest prawdopodobnie najbardziej intrygującym i wszechobecnym

źródłem problemów w całej historii filozofii. Z jednej strony nasza własna świadomość

wydaje się najbardziej podstawowym ze znanych nam faktów, z drugiej natomiast – jest

pojęciem niedefiniowalnym, nie potrafimy nic powiedzieć o jej naturze.

Spójrzmy zatem jak różnie rozumieli pojęcie świadomości wybrani przeze mnie filozofowie,

a następnie przyjrzyjmy się stanowisku, które bronił Searle, oraz popatrzmy, jak

argumentował on swój wybór.

1.1 Krótki zarys historyczny

Elementy pojęcia świadomości (choć terminu tego jeszcze nie używano) pojawiają już w V

wieku p.n.e. u Anaksagorasa (500-428 p.n.e.), który jako pierwszy odróżnił umysł od materii.

Pogląd ten był nowatorski w stosunku do koncepcji jego poprzedników, którzy głosili, że

wszystkie rzeczy są złożone z jednej lub z kilku prostych substancji. Anaksagoras uważał, że

umysł (gr. nous ) jest rodzajem subtelnej materii, zasadą porządkującą wszystkie inne rzeczy

oraz pobudzającą je do ruchu i kontrolującą ten ruch. W swym dziele „O naturze” tak oto

przedstawia on rolę umysłu:

1 Na podst. J. Dębowski, Mała encyklopedia filozofii: pojęcia, problemy, kierunki, szkoły , red. S. Jedynak,

Branta, Bydgoszcz 1997.

K. KAMIENIK, Johna Searle’a koncepcja świadomości

S. Blackburn, Oksfordzki słownik filozoficzny , red. J. Woleński, tłum. C. Cieśliński, Książka i Wiedza,

Warszawa 2004.

Wszystkie inne rzeczy mają w sobie część każdej rzeczy, umysł natomiast jest nieograniczony,

niezależny i nie zmieszany z żadną rzeczą, lecz jeden tylko istnieje sam w sobie. (...) Jest

bowiem najbardziej delikatny i najczystszy ze wszystkich rzeczy i ma pełną wiedzę o

wszystkim, i posiada nadzwyczaj wielką siłę. I nad wszystkimi rzeczami posiadającymi życie,

nad wielkimi i małymi, nad nimi wszystkimi panuje umysł. Umysł dał też impuls do

powszechnego krążenia, tak że od początku się ziścił ruch wirowy. (...) I wszystkie rzeczy,

które powstały poprzez połączenie (...) wszystkim dysponował umysł (...) 3

Zalążki pojęcia świadomości pojawiają się również w koncepcjach Plotyna (205-270 n.e.). W

jego filozofii nie ma pojęcia umysłu jednostkowego, jest tylko jeden, ponadindywidualny,

umysł sam w sobie. Według plotyńskiej teorii hipostaz, umysł wyłania się bezpośrednio z

Absolutu, czyli Jedna, którego jest odbiciem, samooglądem, wolą i działaniem. Jest on więc

drugą z trzech hipostaz w konstrukcji rzeczywistości Plotyna.

Albowiem Jedno jest doskonałe (...) przelało się niejako i ten Jego nadmiar sprawił coś innego,

a to, co zaistniało, zwróciło się ku Niemu i się wypełniło i stało się Je widząc i to jest umysł. I

owo jego ustalenie się ku Niemu sprawiło byt, a owo patrzenie ku Niemu umysł. Ustaliwszy

się zatem ku niemu, żeby ujrzeć, staje się umysłem i bytem pospołu. 4

Właściwym działaniem umysłu, obok kontemplacji Absolutu, jest myślenie. Jest to myślenie

Absolutu oraz myślenie siebie. W procesie tym umysł poznaje siebie w swojej mocy

tworzenia. Na skutek tego samopoznania obraz umysłu staje się osobnym bytem. Jednakże

obraz ten jest niższym, a co za tym idzie gorszym i słabszym, poziomem w hierarchii istnień.

Obrazem tym jest dusza – wynik twórczego działania umysłu. Jest ona jego podobizną oraz

wylewającym się z niego życiem. Ta niecielesna dusza ulega podwojeniu – jej wyższa część

jest nadal wpatrzona w umysł, natomiast dusza niższa, czyli natura, tworzy świat zmysłów.

Wobec tej dwoistości natury, jednej umysłowej, a drugiej zmysłowej, lepiej jest wprawdzie dla

duszy, by przebywała w świecie umysłowym, niemniej zniewala ją konieczność, by brała

udział także w zmysłowym świecie, skoro ma taką naturę. (...) przebywa na krańcach

umysłowego świata, tak iż jako sąsiadka zmysłowej natury użycza czegoś ze siebie temu

bytowi, z drugiej zaś strony może także coś przybierać od niego, jeżeli mianowicie wprowadza

ład nie z bezpieczeństwem własnym, lecz w zbytnim zapale zanurzy się wewnątrz. 5

Prawdziwym bytem dla duszy jest więc sfera umysłu. Wszystko co ma zawdzięcza umysłowi.

Tylko poprzez zjednoczenie z nim może ona osiągnąć stałość i niezależność, oraz być w pełni

sobą.

Właściwie pojęcie świadomości pojawia się w czasach nowożytnych. Autor „Medytacji o

pierwszej filozofii” – Rene Descartes (1596-1650) utożsamiał ją z myśleniem. Jako

zwolennik dualizmu substancji twierdził, że człowiek składa się z dwóch elementów:

substancji myślącej ( res cogitans ), czyli duszy, oraz substancji rozciągłej ( res extensa ), czyli

ciała. Obie te substancje należą do dwóch odrębnych porządków – duchowego i fizycznego.

Nie ma więc między nimi możliwości przenikania, żadnego rodzaju komunikacji.

Jedynym przymiotem ciała – według Descartesa – jest rozciągłość, natomiast przymiotami

duszy – myślenie i świadomość. Istnieją więc dwa rodzaje istot: świadome (te, które posiadają

duszę) i nieświadome (pozbawione duszy). Skoro więc myślenie jest wyznacznikiem istnienia

( cogito ergo sum ), oraz punktem wyjścia wszelkich rozważań, to umysł jest rzeczą, której

3 Anaksagoras, O naturze , fragment 12, w: G. Reale, Historia filozofii starożytnej t. I , WN KUL, Lublin 2000, s.

185-186.

K. KAMIENIK, Johna Searle’a koncepcja świadomości

Plotyn, Enneady , V.II.1.

5 Plotyn, Enneady , IV.VIII.7.

istnienia nie sposób poddać w wątpliwość, gdyż „(...) nic nie jest bardziej dostępne mojemu

poznaniu niż mój własny umysł” 6 .

Problem świadomości dotarł także do Wielkiej Brytanii, skąd pochodził John Locke (1632-

1704). Filozof ten poświęcił badaniu umysłu całe swoje życie. W „Rozważaniach

dotyczących rozumu ludzkiego” określił on świadomość jako „postrzeganie tego, z czego

składa się nasz umysł”, czyli idei. Ze względu na to, że idee odpowiadają dwóm różnym

własnościom rzeczy, Locke wprowadził podział na idee pierwotne, czyli obiektywne (np.

kształtu, ruchu, liczby, spoczynku, rozciągłości), oraz wtórne, czyli subiektywne (np. barwy,

dźwięki, smaki). Natomiast ze względu na stosowaną przez niego metodę analityczną,

wyróżnił idee proste (te, które pochodzą wyłącznie z doświadczenia), oraz złożone

(powstające w momencie, gdy umysł łączy ze sobą idee proste).

Locke był przeciwnikiem teorii idei wrodzonych. Uważał, że umysł jest sam w sobie

niezapisaną tablicą ( tabula rasa ), którą zapisuje doświadczenie.

Załóżmy zatem, że umysł jest, jak się to mówi, czystą kartką, nie zapisaną żadnymi znakami,

że nie ma on idei; jak się dochodzi do tego, że je zdobywa? Skąd ten ogromny zapas, którymi

nieustannie czynna, nieograniczona wyobraźnia ludzka zapełnia umysł. Skąd bierze się w

umyśle cały materiał dla rozumu i wiedzy. Odpowiem na to jednym słowem: z doświadczenia. 7

Za myśl przewodnią swojej koncepcji umysłu uznał Locke arystotelesowsko-tomistyczną

maksymę, zgodnie z którą „Nie ma nic w umyśle, czego nie było przedtem w zmyśle” ( Nihil

est in intellectu, quod non fuerit antea in sensu ).

Znaczącym przełomem w rozważaniach na temat świadomości było powstanie psychoanalizy.

Twórca tego nurtu – Zygmunt Freud (1856-1939) wysunął tezę, że istnieje taka sfera życia

psychicznego człowieka, która rozgrywa się poza jego świadomością.

Z tego, co nazywamy naszą psychiką (życiem psychicznym), znane są nam dwie rzeczy: po

pierwsze jej fizyczny organ, i scena, na której występuje, to jest mózg (system nerwowy), po

drugie zaś akty świadomości, które są nam dane bezpośrednio i których żaden opis nie jest w

stanie bliżej wyjaśnić. Wszystko, co znajduje się między obu tymi rzeczami, jest nam

nieznane: bezpośrednia relacja między antypodami naszej wiedzy nie jest nam dana. Gdyby

zaś została nam dana, to umożliwiała by nam najwyżej dokładną lokalizację procesów

świadomości, w żaden sposób nie przyczyniając się do ich zrozumienia. 8

Uważał on ponadto, że to właśnie ta nieświadoma sfera stanowi początek procesów

psychicznych i wywiera znaczący wpływ na zachowanie człowieka. W momencie, gdy owe

pragnienia i popędy są tłumione przez świadomość i kulturę oraz spychane do sfery

nieświadomości, ujawniają się w postaci błędów językowych i marzeń sennych, mogą także

doprowadzić do różnego rodzaju psychoz czy nerwic.

Na pojęciu świadomości oparł projekt fenomenologii Edmund Husserl (1859-1938). Uważał

on, że proces poznawczy wymaga zawieszenia dotychczasowych poglądów, „wzięcia ich w

nawias”.

Tego rodzaju neutralizację, jak Husserl mówi, epoche fenomenologiczną, stosujemy do stale

przez nas żywionego przeświadczenia o rzeczywistości świata. Czyniąc to, opuszczamy

„naturalną postawę” wobec świata i zajmujemy postawę fenomenologiczną. (...)

J. Locke, Rozważania dotyczące rozumu ludzkiego , tłum. B. J. Gawecki, PWN, Warszawa 1955, t. I, s. 25.

8 S. Freud, Poza zasadą przyjemności , tłum. J. Prokopiuk, PWN, Warszawa 1976, s. 145.

K. KAMIENIK, Johna Searle’a koncepcja świadomości

6 R. Descartes, Medytacje o filozofii pierwszej , tłum. J. Hartman, Aureus, Kraków 2002, s. 47.

Zawieszenie przeświadczeń zawartych w poznawczych aktach transcendentnych uchyla błąd

powoływania się na wyniki poznań, których sprawność, a tym samym możliwość uzyskania

wyników prawdziwych i pewnych, dopiero podlega badaniu. 9

Po zastosowaniu redukcji fenomenologicznej, przedmiot badany jawi się nam jako fenomen,

przedmiot intencjonalny. Każde poznanie skierowane jest więc na jakiś przedmiot,

niezależnie od tego, czy jest on materialny czy idealny. Według Husserla, formuła

intencjonalności daje szansę na zbudowanie filozofii obiektywnej, podobnej do nauk ścisłych.

Redukcja fenomenologiczna pozwala na wyeliminowanie wszystkiego, z wyjątkiem czystej

świadomości. Husserl przypisywał owej czystej świadomości znaczącą rolę poznawczą.

Sfera czystej świadomości jest według Husserla nie tylko własnym polem badań, ale nadto

polem, od którego można i należy rozpoczynać wszelkie badania filozoficzne. W przeżyciach

świadomości czystej bowiem konstytuują się sensy wszelkich możliwych przedmiotów... Jeżeli

zważymy, że tzw. „sens” przedmiotu jest czymś naocznie danym, „fenomenalnym”, lub

inaczej, że jest pewnym „fenomenem”, to staje się zrozumiałe, dlaczego Husserl stanowisko

swoje nazywa „fenomenologią”, a metodę swoją „metodą fenomenologiczną”. W obrębie tej

metody nie wolno nam się poznawczo zajmować niczym – że się tak wyrażę – „wprost”,

trzeba zawsze odwołać się do odpowiednich aktów czystej świadomości i do sposobu, w jaki

ono jest dane... 10

Przedstawicielem materialistycznej wersji rozumienia świadomości był Karol Marks (1818-

1883). Według niego świadomość jest zakorzeniona w bycie materialnym, a jej powstanie

związane jest z wykształceniem się mowy. Bytem materialnym świadomości grupowej jest

działalność życiowa. Treść i forma tej świadomości ma więc swoje odzwierciedlenie w

stosunkach panujących w danej grupie społecznej. Kiedy więc ulegną zmianie stosunki

panujące w danej grupie, zmieni się także świadomość. Tak więc, to nie świadomość ludzi

(np. nauka, filozofia, religia) określa ich byt, lecz odwrotnie – to byt społeczny ludzi określa

ich świadomość.

We współczesnej filozofii umysłu pojawiają się ciągłe kontrowersje dotyczące tego, czy

badanie świadomości jest nadal problemem filozoficznym, czy może już tylko naukowym. W

dziedzinie zajmującej się procesami poznawczymi, kognitywistyce ( cognitive science ) kładzie

się nacisk na to, że treści świadome należą do systemu przetwarzania informacji w ludzkim

mózgu. Wśród uczonych toczy się spór o to, czy możliwe jest wytworzenie świadomych

systemów sztucznej inteligencji. Jedni widzą taką możliwość (np. M. Minsky), inni uważają,

że świadomość jest niepowtarzalną własnością mózgu, której nie osiągnie żaden komputer

(np. J. Searle). Przypatrzmy się zatem, jak Searle radzi sobie z tym, do dziś nierozwiązanym,

problemem filozoficznym, dotyczącym natury świadomości oraz jakie zajmuje w tej sprawie

stanowisko.

1.2 Założenia naturalizmu biologicznego

R. Ingarden, Z badań nad filozofią współczesną , PWN, Warszawa 1963, s. 362, 378.

10 Tamże, s. 375 i n.

K. KAMIENIK, Johna Searle’a koncepcja świadomości

Jak zauważyliśmy, świadomość od lat stanowiła dla filozofów zasadniczy problem

metafizyczny. Ci, którzy pojmowali ją jako zjawisko zasadniczo różniące się od

rzeczywistości fizycznej czy materialnej, przyjmowali pogląd zwany dualizmem, zgodnie z

którym istnieją w świecie dwa rodzaje zjawisk: fizyczne i mentalne. Ci natomiast, którzy

zaprzeczali dualizmowi, akceptowali w konsekwencji materializm, przez co godzili się z

poglądem, że świadomość (wraz ze swoją pierwszoosobową subiektywną ontologią) w ogóle

nie istnieje. Przedstawię teraz pokrótce oba te stanowiska, a następnie zaprezentuję pogląd

postulowany i głoszony przez Searle’a, pogląd nazwany przez niego „naturalizmem

biologicznym”.

1.2.1 Dualizm i materializm

Jeśli chodzi o dualizm, można wyróżnić dwie jego odmiany. Pierwszą z nich jest dualizm

substancji, zgodnie z którym „(...) w świecie istnieją dwa radykalnie odmienne rodzaje

bytów, obiekty materialne i niematerialne umysły” 11 . Najbardziej znanym zwolennikiem tego

poglądu był, wspomniany przeze mnie, Rene Descartes, dlatego dualizm substancji jest

czasem nazywany dualizmem kartezjańskim. Drugą odmianą dualizmu jest dualizm

własności, który głosi, że „(...) istnieją dwa rodzaje własności obiektów, różne pod względem

metafizycznym. Istnieją własności fizyczne, takie jak kiedy coś waży trzy funty, i mentalne,

jak odczuwanie bólu” 12 . Warto zaznaczyć, że niezależnie od rodzaju dualizmu, podział w

ramach niego przeprowadzony jest podziałem radykalnym. Dwie wyróżniane substancje

wykluczają się wzajemnie. Jeśli coś jest fizyczne, to nie może być umysłowe i na odwrót.

Pogląd ten jest według Searle’a błędny, gdyż, przyjmując założenia dualistów, nie sposób

wyobrazić sobie jakiejkolwiek interakcji przyczynowej pomiędzy świadomością i światem

materialnym, oraz relacji świadomości do świata, w którym żyjemy.

Drugim, według Searle’a, błędnym stanowiskiem, jest materializm, wedle którego nie istnieje

taka świadomość, która należy do czegoś innego niż świat materialny. Ze względu na dużą

ilość odmian materializmu ograniczę się do wyliczenia najbardziej powszechnych, takich jak:

behawioryzm (redukowanie umysłu do zewnętrznych przejawów zachowań ludzkich oraz

dyspozycji do tych zachowań); fizykalizm (sprowadzanie umysłu do mózgu); funkcjonalizm

(redukowanie stanów mentalnych do związków przyczynowo-skutkowych, jakie między nimi

zachodzą oraz między nimi, a systemem, do którego należą); mocna wersja sztucznej

inteligencji, inaczej zwana funkcjonalizmem komputerowym (sprowadzanie umysłu do

programu komputerowego, a tym samym człowieka do komputera). Jak łatwo zauważyć,

każda z form materializmu polega na sprowadzeniu zjawisk mentalnych do jakiejś materialnej

czy fizycznej postaci. Materializm, jako że zaprzecza istnieniu świadomości, jest według

Searle’a poglądem nie do przyjęcia, poglądem błędnym, z którym „trzeba walczyć”.

1.2.2 Naturalizm biologiczny

Searle, badając zjawisko świadomości, opiera się na szeregu założeń wyjściowych. Już na

wstępie zaznacza, że procesy i stany świadomości, pomimo swej różnorodności posiadają trzy

zasadnicze, wspólne im wszystkim cechy: są wewnętrzne (zachodzą wewnątrz mózgu),

jakościowe (każdemu ze stanów świadomych odpowiada pewien konkretny sposób

odczuwania go, jest to jego jakościowy charakter) i subiektywne (posiadają „ontologię

Searle, Umysł, język, społeczeństwo , s. 79.

12 Tamże, s. 79.

K. KAMIENIK, Johna Searle’a koncepcja świadomości

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: