liczebniki.doc

LICZEBNIK jest jedną z pięciu odmiennych części mowy (wespół z czasownikami, rzeczownikami, przymiotnikami i zaimkami), wskazującą liczbę obiektów (ludzi, zwierząt, rzeczy, zjawisk) czy ilość substancji oraz kolejność (następstwo) poszczególnych obiektów w jakimś systemie, zbiorze, ciągu. Na podstawie kryterium znaczeniowego wyodrębniamy liczebniki: I. GŁÓWNE, np. jeden, piętnaście, trzysta, miliard, II. ZBIOROWE, np. czworo, jedenaścioro, siedemdziesięcioro, III. UŁAMKOWE, np. pół, trzy czwarte, jedna trzecia, dziewięć siedemnastych, IV. PORZĄDKOWE, np. czwarty, dwunasty, trzydziesty ósmy, dziewięćsetny, V. MNOŻNE, np. podwójny, poczwórny, VI. WIELORAKIE, np. dwojaki, pięcioraki.
Do liczebników należą też wyrazy, które nie podają dokładnej liczby przedmiotów, lecz tylko określają ją w sposób przybliżony, ogólnikowy, szacunkowy; są to liczebniki nieokreślone (dużo, kilkanaście, mało, moc, mnóstwo, niewiele, odrobinę, parę, trochę, wiele).
Wątpliwości normatywne związane z używaniem liczebników dotyczą wymowy, odmiany i składni. Informacje o poprawnej wymowie liczebników zostały podane przy konkretnych hasłach, tu dokonujemy tylko przeglądu problematyki fleksyjnej i składniowej ze względu na cechy gramatyczne poszczególnych klas, co pozwala wyodrębnić: liczebniki główne jednowyrazowe (określone); liczebniki główne wielowyrazowe; liczebniki zbiorowe (określone i nieokreślone); liczebniki ułamkowe; liczebniki nieokreślone (niezbiorowe); liczebniki porządkowe, mnożne i wielorakie.
LICZEBNIKI GŁÓWNE 1 – 4
Odmiana. Liczebnik jeden, -a, -o ma odmianę przymiotnikową (przez przypadki i rodzaje). Formy liczby mnogiej (jedni, jedne), spotykane w tekstach, znaczą ‘niektórzy, pewne osoby‘.
Zapisowi cyfrowemu 2 odpowiadają cztery oddzielne formy: dla rodzaju męskiego nieosobowego i dla rodzaju nijakiego dwa, np. dwa buty, dwa oparcia, dla rodzaju żeńskiego – dwie, np. dwie bransoletki, a ponadto oboczne formy męskoosobowe: dwaj sportowcy ║ dwóch sportowców. W kolejnych liczebnikach tej grupy utrzymuje się oboczność form męskoosobowych, tzn. trzej ║ trzech; czterej ║ czterech, natomiast dla pozostałych rodzajów jest jedna, wspólna forma, tzn. trzy, cztery. Liczebniki 2, 3, 4 mają swoistą deklinację, z wymianami głoskowymi charakterystycznymi dla określonych przypadków, takimi np. jak stwardnienie spółgłoski wygłosowej w żeńskiej odmianie liczebnika dwa: M. dwie, D. dwóch, C. dwom itd.
Składnia. Wszystkie liczebniki tej grupy (oprócz form męskoosobowych dwóch, trzech, czterech) tworzą związki zgody z z rzeczownikami, np. jeden pomocnik, dwie himalaistki, trzej bojówkarze, cztery polecenia; formy dwóch, trzech, czterech tworzą z wyrazami określanymi związki rządu.
Podmioty połączone związkiem zgody mają orzeczenie zależne od liczebnika, np. Jeden senator protestował; Dwie biegaczki trenowały, natomiast podmioty tworzące związki rządu – orzeczenie w lp, które w formach czasu przeszłego i trybu warunkowego ma rodzaj nijaki, np. Pięciu wiolonczelistów wróciło z konkursu z nagrodami. Por. hasła alfabetyczne jeden, dwa, trzy, cztery.
LICZEBNIKI GŁÓWNE OD PIĘCIU WZWYŻ
Odmiana. Liczebników należących do tej grupy jest najwięcej; odmieniają się one przez przypadki i rodzaje, ale zróżnicowanie rodzajowe ogranicza się tylko do przeciwstawienia form męskoosobowych wszystkim pozostałym (forma męskoosobowa mianownika jest tożsama z formą dopełniacza pozostałych rodzajów).
Liczebniki od pięciu wzwyż przyjmują końcówki swoiste dla tej części mowy. Pewne trudności może sprawiać tworzenie narzędnika liczebników 5 – 90; ma on albo końcówkę -u, np. z siedmiu, dwunastu, dziewięćdziesięciu, albo końcówkę -oma, np. z ośmioma, dwudziestoma, osiemdziesięcioma. Wybór spośród tych końcówek jest w zasadzie dowolny, tylko w użyciach liczebników bez określeń rzeczownikowych wymagana jest końcówka -oma, np. Z pięcioma nie wygrasz.
W odmianie liczebników 20, 200, 500, 600, 700, 800 i 900 obowiązuje fleksja wewnętrzna; pierwsza część złożenia przybiera końcówkę -u we wszystkich przypadkach zależnych oprócz biernika rodzaju niemęsoosobowego, np. dwudziestu, sześciuset, pięciuset.
Składnia. Jeżeli liczebniki tej grupy mają formę mianownika, dopełniacza lub biernika, tworzą z rzeczownikami określającymi związki rządu (rząd dopełniaczowy), np. dwunastu przysięgłych, trzydzieści kreacji, sto przywidzeń; jeśli jednak są użyte w celowniku, narzędniku lub miejscowniku – tworzą związek zgody: dwunastu przysięgłym, dwunastoma przysięgłymi, o dwunastu przysięgłych.
Orzeczenie przy liczebnikach jednowyrazowych od pięciu wzwyż ma formę lp, a w czasie przeszłym i trybie warunkowym przybiera rodzaj nijaki.
Rząd dopełniaczowy i orzeczenie w lp r. n można uznać za najcharakterystyczniejsze cechy składniowe liczebnika. Ponieważ do tego wzoru włączamy najwięcej leksemów liczebnikowych, daje się zauważyć wyraźna tendencja do uznania go za wyłączny. Duża część błędów składniowych powstających przy używaniu liczebników w tekstach bierze się stąd, że modele najczęstszych połączeń zaczynają uchodzić za jedynie poprawne. Jednak konstrukcje typu *Trzy ekspedientek było krańcowo wyczerpanych; *Cztery biegaczki czekało na sygnał startera nie przestają być rażącymi błędami.
Jeśli podmiot liczebnikowy łączy się z orzeczeniem imiennym, orzecznik rzeczownikowy ma formę narzędnika, orzecznik przymiotnikowy i imiesłowowy – dopełniacza lub mianownika, przy czym ostatnia struktura jest możliwa przy podmiocie niemęskoosobowym i orzeczeniu usytuowanym przed liczebnikiem, por. Sześciu polonistów zostało dziennikarzami; Jedynie dziewięć rozwiązań było właściwych; Osiem makiet zostało już wykonanych; Dziesięciu pracowników zostało uhonorowanych, ale: Zrozumiałe było tylko pięć przykładów; Komfortowe było tylko dziesięć przekazanych nam pokoi.
Określenie podmiotu liczebnikowo-rzeczownikowego, odmieniane jak przymiotnik, może mieć formę dopełniacza, jeśli występuje po liczebniku, np. Trzydzieści tych uczestniczek zostało już zaznajomionych z regulaminem konkursu; w pozostałych użyciach – formę dopełniacza lub mianownika, np. Naszych siedem studentek zostało wytypowanych do rozgrywek finałowych; albo: Nasze siedem studentek zostało wytypowanych do rozgrywek finałowych. Por. hasła alfabetyczne pięć, sześć, siedem itd. (do hasła: dziewiętnaście), dwadzieścia, trzydzieści itd. (do hasła: dziewięćdziesiąt), sto, dwieście itd. (do hasła: dziewięćset).
LICZEBNIKI GŁÓWNE TYSIĄC, MILION, MILIARD, BILION Mają one odmianę rzeczownikową i rząd dopełniaczowy. W większości kontekstów charakteryzuje je typowa składnia liczebnikowa, tzn. orzeczenie w lp, a w czasie przeszłym i trybie warunkowym – w rodzaju nijakim, np. Tysiąc osób pielgrzymowało do sanktuarium. Odstępstwa od tej zasady (tzn. zachowanie związku zgody między liczebnikiem a orzeczeniem) są dopuszczalne wtedy, gdy:
 

1. orzeczenie poprzedza liczebnik, np. Zamieszkał tu tysiąc emigrantów z Kurdystanu;
2. liczebnik oznacza liczbę jednostek miary, np. Milion ton pszenicy został przeznaczony na zapasy;
3. liczebnik jest użyty w liczbie mnogiej, np. Trzy tysiące kibiców czekały na swoich ulubieńców.
W zdaniach zawierających liczebniki tysiąc, milion, miliard w liczbie mnogiej, bez poprzedzających liczebników głównych, omawiane leksemy przestają być wykładnikami ilości i przejmują funkcję liczebników nieokreślonych o znaczeniu ‘dużo, mnóstwo, wiele‘, np. Tysiące osób opowiedziało się przeciwko lokalizacji elektrowni atomowej; Miliony turystów zwiedziło Luwr; Miliardy bakterii atakują źle przechowywaną żywność.
Omawiane liczebniki do typowych form związku z orzeczeniem, stroną bierną i określeniem przymiotnikowym dołączają jeszcze (jako trzecią) konstrukcję połączoną związkiem zgody z liczebnikiem, np. Te miliony ludzi zostały perfidnie oszukane. Por. hasła alfabetyczne miliard, milion.
LICZEBNIKI GŁÓWNE WIELOWYRAZOWE Wzorowa odmiana tych liczebników wymaga deklinowania wszystkich elementów składowych, np. Tym wydziałem interesuje się ośmiuset siedemdziesięciu trzech kandydatów; Uciekli stamtąd razem z trzema tysiącami siedmiuset pięćdziesięcioma mieszkańcami miasta. Ze względów praktycznych pewne składniki liczebników wielowyrazowych mogą nie być odmieniane, np. Opowiedziałem o tysiąc dwieście osiemdziesięciu siedmiu wychowankach tej placówki. Nie możemy jednak nigdy rezygnować z odmiany następujących członów liczebników wielowyrazowych:
 

A) dwóch ostatnich (np. Inwestor dysponuje trzema tysiącami akcji; Podarowaliśmy książki czterysta dziewięćdziesięciu dwom wyróżniającym się uczniom. Rozmawiano z tysiąc sześćset siedemdziesięcioma ośmioma członkami załogi; Ulgi podatkowe przyznano dwustu czterdziestu płatnikom.
B) liczebników oznaczających dziesiątki i jednostki, niezależnie od ich miejsca w układzie dziesiętnym (mogą to być wielokrotności tysięcy, milionów czy miliardów), np. Tłum przyglądał się dziewięćset dwudziestu czterem demonstrującym bezrobotnym; Dowiedzieliśmy się o czterech tysiącach pięciuset sześćdziesięciu siedmiu skargach, złożonych na nowego dyrektora przedsiębiorstwa (nie: *o cztery tysiące pięćset sześćdziesięciu siedmiu). Każdy składnik znajdujący się po składniku już deklinowanym, również wymaga odmiany, np. Na wiecu obiecano ośmiu tysiącom siedmiuset pięćdziesięciu zebranym podjęcie odpowiednich regulacji prawnych (nie: *ośmiu tysiącom siedemset pięćdziesięciu); Zawiadomiono o dwóch milionach stu ofiarach klęski ekologicznej (nie: *o dwóch milionach sto ofiarach); Administrowanie trzema tysiącami osiemdziesięciu hektarami lasów wymagało niemałych nakładów (nie: *trzema tysiącami osiemdziesiąt); Sześciu milionom jedenastu tysiącom narodzin towarzyszył lekarz położnik (nie: *sześć milionów jedenastu tysiącom).
W praktyce więc nieodmienne mogą pozostawać co najwyżej niektóre liczebniki oznaczające setki oraz wyrazy oznaczające pojedyncze tysiące, miliony, miliardy.
Składnia liczebników wielowyrazowych zależy prawie bezwyjątkowo od wymagań gramatycznych ostatniego elementu; tylko w liczebnikach zakończonych na jeden o formie rzeczownika oraz orzeczenia przesądza przedostatni składnik, np. Siedemdziesiąt trzy studentki wyjechały na praktykę zagraniczną (jak trzy studentki); Osiemdziesiąt dziewięć kobiet wymagało hospitalizacji (jak dziewięć kobiet); Czterystu jedenastu interesantów obsłużył bank tamtej środy (jak jedenastu interesantów); Pięćdziesięciu jeden harcerzy zdobyło odznaki sprawnościowe (jak pięćdziesięciu harcerzy).
Formy męskoosobowe dwaj, trzej, czterej nie mogą być składnikami liczebników złożonych; w tej funkcji używane są wyłącznie formy dwóch, trzech, czterech, np. Zgłosiło się trzydziestu dwóch doborowych tancerzy (nie: *Zgłosili się trzydziestu dwaj doborowych tancerzy; nie: *Zgłosili się trzydzieści dwaj doborowi tancerze).
Wyrazy tysiąc, milion, miliard w liczebnikach wielowyrazowych przyjmują takie formy gramatyczne jak rzeczowniki, np. dwa tysiące, pięć tysięcy, siedem milionów. Nawet w połączeniu z liczebnikami dwa, trzy, cztery cały liczebnik może się łączyć z orzeczeniem tak jak liczebniki powyżej pięciu, np. Dwa tysiące zakładników zginęło w tym obozie.
LICZEBNIKI ZBIOROWE (OKREŚLONE I NIEOKREŚLONE) Podobnie jak liczebniki główne, wskazują one na liczbę obiektów (osób, zwierząt, przedmiotów). Są używane zamiast liczebników głównych, jeżeli łączą się z:
 

1. niektórymi rzeczownikami mającymi tylko liczbę mnogą (pluralia tantum), np. czworo ust, pięcioro urodzin, dziesięcioro wrót;
2. rzeczownikami rodzaju nijakiego oznaczającymi istoty młode, których nazwa kończy się na -ę, np. troje źrebiąt, czworo piskląt, pięcioro dziewcząt, jedenaścioro kacząt;
3. rzeczownikami nazywającymi obiekty występujące w parach, np. dwoje oczu, uszu, rąk;
4. rzeczownikami lub zaimkami odnoszącymi się do grup osób różnopłciowych, np. kilkoro uczestników, nas czworo, oboje rodzice, jedenaścioro wycieczkowiczów.
W języku polskim liczebniki zbiorowe są również używane w kilku tradycyjnych zwrotach frazeologicznych, np. doktor obojga praw, dziesięcioro przykazań, Królestwo Obojga Sycylii.
Odmiana liczebników zbiorowych opiera się na wzorze rzeczowników rodzaju nijakiego, przy czym temat przypadków zależnych (oprócz biernika) jest rozszerzony o spółgłoskę -g- (M. dziewięcioro, D. dziewięciorga, C. dziewięciorgu, B. dziewięcioro, N. dziewięciorgiem, Ms. dziewięciorgu).
Grupa liczebników zbiorowych jest nieliczna, obejmuje bowiem odpowiedniki liczebników głównych od dwóch do dziewiętnastu, liczebników głównych oznaczających równe dziesiątki od dwudziestu do dziewięćdziesięciu, dwa liczebniki nieokreślone: kilkoro, kilkanaścioro oraz liczebnik oboje (obydwoje).
W strukturach wielowyrazowych co najmniej ostatni element musi mieć postać liczebnika zbiorowego, np. Na promie zmieściło się jeszcze trzydzieści sześcioro rozbitków. Również słowne odpowiedniki dziesiątek mogą mieć formę liczebników zbiorowych, np. Dwadzieścioro troje turystów przyglądało się monumentalnej budowli; nie mogą jej natomiast mieć słowne odpowiedniki setek, gdyż nie ma ich w polskim systemie językowym, por. Dwieście siedemdziesięcioro pięcioro zawodników defilowało na stadionie.
Składnia liczebników zbiorowych występujących z rzeczownikami jest prawie taka sama jak liczebników głównych od pięciu wzwyż. Różnica między nimi polega tylko na tym, że liczebniki zbiorowe łączą się ze swoimi określeniami w związki zgody w celowniku i miejscowniku, podczas gdy liczebniki główne łączą się tak jeszcze w narzędniku, np. C. Podarował pamiątki pięciu uczniom – pięciorgu uczniom; Ms. Myślę o pięciu uczniach – pięciorgu uczniach, ale N. Kieruję pięcioma uczniami – pięciorgiem uczniów.
Liczebniki zbiorowe występujące z zaimkami rzeczownymi mogą być używane w dwóch typach połączeń: a) my troje, ci czworo, wy oboje (związek zgody) albo: b) nas troje, ich ośmioro (związek rządu). Konstrukcje typu a) łączą się z orzeczeniem w lm, np. Ci troje pierwsi wpadli na ten pomysł, konstrukcje typu b) – w lp, np. Nas dwoje umiało to zastosować w praktyce; Ich czworo załatwiło sobie stypendia już wiosną.
We współczesnym języku polskim liczebniki zbiorowe są używane coraz rzadziej. Wiele z nich można zastąpić kontekstami zawierającymi wyraz para, np. dwie pary nożyc, cztery pary spodni. W grupie nazw istot młodych bardzo popularne są rzeczowniki z przyrostkiem -ak, nie wymagające liczebników zbiorowych (jako męskie), np. dwa kurczaki, trzy źrebaki, siedem kociaków, pięć cielaków. Nawet w zdaniach z wyrazem dziecko, mającym bardzo regularne związki z liczebnikami zbiorowymi, np. mieć dwoje, ...