Nazwy miejscowe.doc

ODMIANA NAZW MIEJSCOWYCH Ta grupa nazw własnych, obejmująca wszelkiego rodzaju obiekty geograficzne (kontynenty, państwa, krainy, regiony, miasta, osady, wsie, góry, rzeki, jeziora, morza i oceany, dzielnice, ulice, place i inne wyodrębnione tereny, np. Azja, Albania, Saksonia, Śląsk, Grodno, Puszcza Mariańska, Maciejowice, Tatry, Nil, Wigry, Bałtyk, Pacyfik, Mokotów, ul. Cieszkowskiego, pl. Lelewela, Cmentarz Łyczakowski) budzi wiele wątpliwości normatywnych, przede wszystkim w zakresie odmiany i pisowni.
Problem zakresu odmienności rozstrzygamy podobnie, jak w odniesieniu do nazw osobowych, tzn. zalecamy odmianę wszystkich określeń rodzimych (poza paroma nietypowymi użyciami, o których niżej) oraz tych obcych, które dadzą się włączyć do polskiego systemu deklinacyjnego. Jednak wybór właściwego wzorca odmiany nazwy geograficznej może napotkać trudności dotyczące określenia liczby i rodzaju gramatycznego. Niełatwo ustalić rodzaj gramatyczny nazw występujących tylko w lm (pluralia tantum), np. Pieniny, Sudety, a także liczbę gramatyczną nazw zakończonych na -e, np. Międzylesie, Międzyzdroje, Końskie, oraz -y, np. Kasprowy, Charzykowy, Rydułtowy, a jest to przecież istotne przy wyborze końcówek przypadków zależnych, zwłaszcza dopełniacza. Pewną pomocą może być odwołanie się do tradycji lokalnej (pisanej i ustnej). Niekiedy jednak trzeba dopuścić dwojakie rozstrzygnięcie poprawnościowe, aby uniknąć rozwiązania arbitralnego (D. lm Bieszczad║Bieszczadów). Kłopotów przybywa, jeśli nazwa jest w naszym języku zupełnie obca lub mało przyswojona. Niemożność przedstawienia przekonujących argumentów, przemawiających za określonym rozwiązaniem prowadzi do rezygnacji z odmiany, przy czym skala tego zjawiska jest znacznie większa niż w obrębie nazw osobowych.
Ponieważ nazwy geograficzne w zasadzie nie odmieniają się przez liczby, wątpliwości fleksyjne sprowadzają się do wyboru modelu deklinacyjnego oraz końcówek poszczególnych przypadków. Zależy to od budowy samej nazwy oraz od liczby, w której ona występuje.
Nazwy niezłożone występujące w liczbie pojedynczej (singularia tantum) mogą mieć fleksję przymiotnikową lub rzeczownikową.
1. Według deklinacji przymiotnikowej odmieniają się nazwy rodzime tożsame z przymiotnikami, np. Biała, Mokra, Sucha, lub mające budowę przypominającą przymiotnik (imiesłów bierny), np. Kasprowy, Limanowa, Zakopane.
Nazwy na -y odmieniają się jak przymiotniki rodzaju męskiego (M. Kasprowy, D. Kasprowego, C. Kasprowemu itd.), nazwy na -a – jak przymiotniki żeńskie (MW. Biała, DCMs. Białej, BN. Białą), nazwy na -e – jak przymiotniki rodzaju nijakiego, z tą jednak różnicą, że w N. i Ms. jest końcówka -em, nie -ym (MBW. Zakopane, D. Zakopanego, C. Zakopanemu, NMs. Zakopanem). Ostatnia zasada dotyczy tylko nazw samodzielnych, nie zaś – podrzędnych składników nazw złożonych. Nazwę regionu Krakowskie (pisaną wielką literą) odmieniamy w N. i Ms. Krakowskiem, ale przymiotnik krakowskie (pisany małą literą) jako określenie rzeczownika (dawne województwo krakowskie) ma w N. i Ms. formę (województwem, o województwie) krakowskim. Podobnie: w Kieleckiem, w województwie kieleckim; w Lubelskiem, w regionie lubelskim; w Poznańskiem, w województwie poznańskim.
Włączanie nazw o budowie przymiotnikowej do omawianego modelu odmiany nie jest bezwyjątkowe. Takie określenia, jak Częstochowa, Jabłonna, Jeziorna, Włoszczowa, Wschowa, mimo oczywistego podobieństwa do przymiotników, odmieniają się jak rzeczowniki żeńskie, np. M. Jeziorna, Wschowa; D. Jeziorny, Wschowy, CMs. Jeziornie, Wschowie, B. Jeziornę, Wschowę, N. Jeziorną, Wschową, W. Jeziorno, Wschowo.
2. Większość nazw rodzimych i obcych odmienia się według deklinacji rzeczownikowej. Przypisanie do określonego rodzaju zależy od zakończenia wyrazu, tzn.:
 

1. Nazwy zakończone na spółgłoskę (w obcych liczy się wersja wymawiana) mają na ogół rodzaj męski, przy czym jeżeli jest to spółgłoska twarda (oprócz -k, -g, -ch, -l), np. Biskupin, Dublin, Peloponez, Rogów, Rzym, Sopot, Ursus, Wawer – obowiązuje twardotematowy wariant odmiany (z Ms. na -’e), np. MB. Rogów, D. Rogowa, C. Rogowowi, B. Rogów, N. Rogowem, MsW. Rogowie, a jeżeli jest to spółgłoska miękka, np. ń, ś, ć, stwardniała c, cz, sz, rz, ż oraz k, g, ch, l, np. Radzyń, Toruń, Brześć, Zamość, Sierpc, Rawicz, Małogoszcz, Kalisz, Zgierz, Chociebuż, Gdańsk, Brzeg, Wałbrzych, Supraśl – nazwa odmienia się jak rzeczowniki miękkotematowe (z miejscownikiem na -u), np. MB. Toruń, D. Torunia, C. Toruniowi, N. Toruniem, MsW. Toruniu.
Odmianę miękkotematową mogą też mieć niektóre rzeczowniki na -m, -w, np. Bytom – Bytomia, Okocim – Okocimia, Oświęcim – Oświęcimia, Radom – Radomia, Stradom – Stradomia, Jarosław – Jarosławia, Wodzisław – Wodzisławia, Wrocław – Wrocławia.
Dopełniacz w deklinacji męskiej może przybierać końcówkę -a lub -u; jej wybór zależy od tradycji, budowy i genezy wyrazu. Zakończenie -a jest typowe dla większości niezłożonych nazw polskich, np. Brześcia, Krakowa, Lublina, Małogoszcza, Torunia, Wrocławia, Zamościa, Zgierza, a także dla kilkunastu nazw obcych, na ogół dawno przyswojonych, np. Paryża, Berlina. Większość nazw obcych przybiera w D. lp końcówkę -u, np. Bostonu, Innsbrucku, Iranu, Kamerunu, Kairu, Londynu, Madrytu, i ją właśnie należy uznać za typowy wykładnik fleksyjny tej kategorii rzeczowników. Odmiana nazw złożonych jest poddana innym regułom (por. niżej).
2. Rodzaj żeński mają wszystkie nazwy rodzime i obce zakończone na -a, np. Ałma Ata, Atlanta, Komańcza, Medyka, Mszana, Ochota, Polska, Praga, Reda, Rossa, oraz nieliczne nazwy rodzime zakończone na spółgłoskę, zwykle miękką lub stwardniałą, np. Bydgoszcz, Chodzież, Choroszcz, Radość, Trzebież, Żmudź, wyjątkowo – twardą, np. Gołdap, Kołbiel, Panew. Wszystkie nazwy żeńskie zakończone na spółgłoskę odmieniają się według modelu miękkotematowego.
Nazwy żeńskie na -ea, np. Bazylea, Galilea, Gwinea, Judea, Korea, Nicea, -ua, np. Genua, Nikaragua, Papua, -oja, np. Zawoja, -eja, np. Chaldeja, mają w dopełniaczu końcówkę -i: Bazylei, Genui, Zawoi, Chaldei (nie: *Bazyleji, *Genuji, *Zawoji, *Chaldeji). Nazwy rodzime na -ia mają również końcówkę -i w dopełniaczu, np. Jastarnia, Radunia – Jastarni, Raduni, obce natomiast – końcówkę -ii, np. Dania, Gambia, Etruria, Kalifornia, Karelia – Danii, Gambii, Etrurii, Kalifornii, Karelii.
3. Według deklinacji nijakiej twardotematowej odmieniamy rodzime i obce (spolszczone) nazwy zakończone na -o, oprócz -k(o), -g(o), -ch(o), np. Grodno, Kladno, Krosno, Berno, Drezno (wyjątki – nieodmienne Lenino, Borodino), natomiast według deklinacji miękkotematowej odmieniamy rodzime nazwy na -e, np. Kociewie, Opole, Podhale, Podole, Polesie, Zabrze, Zaosie, oraz nazwy (rodzime i obce) na -k(o), -g(o), -ch(o), np. Brzesko, Busko, Kongo, Maroko, Jerycho.
Nazwy niezłożone mające formę liczby mnogiej (pluralia tantum) odmieniają się według wzoru niemęskoosobowego. Dopełniacz liczby mnogiej może przyjmować końcówkę -ów, np. Andy – Andów, Kordyliery – Kordylierów, Rozłogi – Rozłogów, Sudety – Sudetów, przybierać formę bezkońcówkową, np. Ateny – Aten, Druskienniki – Druskiennik, Inflanty – Inflant, Łużyce – Łużyc, Palmiry – Palmir, Pyry – Pyr, Saloniki – Salonik, Suwałki – Suwałk, Teby – Teb, Winiary – Winiar. W razie potrzeby formy bezkońcówkowe mogą mieć dopełniacz z tzw. e ruchomym, zwłaszcza gdy temat kończy się na grupę spółgłoskową, np. Helsinki – Helsinek, Laski – Lasek, Marki – Marek, Powązki – Powązek, Strzelce – Strzelec.
Liczba mnoga wielu nazw obcych jest im przypisana arbitralnie, mimo że w języku, z którego pochodzą, mają liczbę pojedynczą (Helsinki, Saloniki).
Reguły stosowania apostrofu w odmianie obcych nazw geograficznych są takie same jak reguły dotyczące imion i nazwisk.
Nazwy złożone Ze względu na budowę można wśród nich wyodrębnić trzy typy struktur:
 

A) złożenia, z elementem spajającym ...