Metody i formy działalności finansowej państwa w II RP nie odbiegały od stosowanych w innych krajach Europy. Jedynie specyficzna sytuacja społeczno-gospodarcza wyciskała swoje piętno na nich.
Zasady prawa skarbowego zawarte były w przepisach konstytucji marcowej i kwietniowej.
System walutowy. Pierwszym systemem w niepodległej Polsce był system stworzony przez administrację niemiecką w b. Królestwie Polskim, opierający się na marce polskiej. Waluty państw zaborczych (marki, ruble, korony) zostały wymienione na polskie marki. Podjęto reformę walutową. Od 1 lipca 1924 została zastąpiona walutą opartą na złocie, której jednostką był złoty. Emisję powierzono utworzonemu Bankowi Polskiemu.
Budżet państwa. Nowela do konstytucji z 2 sierpnia 1926 r. wprowadziła dokładny tryb i określone rygory uchwalania budżetu przez sejm. Konstytucja kwietniowa zaostrzyła te rygory. Pierwszy całoroczny budżet uchwalono w 1924 roku.
Wydatki państwa. Poważne miejsce zajmowały wydatki na utrzymanie aparatu admin. Następne w kolejności były wydatki na oświatę, renty, emerytury oraz wydatki związane z obsługą długów państwowych.
Dochody państwa. Na pokrycie wydatków państwo czerpało dochody z trzech głównych źródeł: 1. dochody z podatków, 2. pożyczki, 3. dochody z przedsiębiorstw państwowych.
1. W 1927 r. zwolniono od podatków i opłat na okres kilku lat przedsiębiorstwa tworzone na obszarze portu w Gdyni. W 1928 r. przedsiębiorstwa z COP zostały zwolnione z podatków na okres 15 lat.
2. pożyczki państwowe wymagały zgody sejmu. Dzieliły się na wewnętrzne (miały charakter przymusowy lub dobrowolny) i zewnętrzne.
3. dochody z przedsiębiorstw kształtowały się na dosyć niskim poziomie, było to wynikiem niskiej efektywności gospodarowania a z drugiej strony określonej polityki państwa (np. ustalanie na zaniżonym poziomie taryfy kolejowej).
Budżet samorządu terytorialnego. W II RP związki samorządu posiadały odrębne budżety. Administracja skarbowa. Na jej czele stał minister skarbu, który przygotowywał preliminarz budżetowy państwa.
Kontrola skarbowa. Wśród form kontroli skarbowej wyodrębniano 1) kontrolę wewnętrzną; 2) kontrolę NIK- realizowaną przez niezależną od rządu Najwyższą Izbę Kontroli. Na czele NIK stał prezes mianowany przez prezydenta na wniosek Rady Ministrów i odpowiadający za swoją działalność przed sejmem lub senatem. Kontrola polegała na badaniu legalności, celowości i efektywności działalności finansowo-gospodarczej.; 3) kontrolę parlamentarną-sprawował sejm i senat przy uchwalaniu budżetu, a następnie przy rozpatrywaniu zamknięć rachunków państwowych przedstawionych przez NIK.
Struktura organów wymiaru sprawiedliwości. W konstytucji marcowej organami narodu w zakresie wymiaru sprawiedliwości były niezawisłe sądy. Konstytucja kwietniowa, odrzucająca zasadę podziału władz, uznawała sądy za organy pozostające pod zwierzchnictwem prezydenta. Istniejące w II RP sądy dzieliły się na dwie grupy: powszechne-powołane do rozstrzygania wszystkich spraw karnych i cywilnych, szczególne-wojskowe, pracy, wyznaniowe oraz sądy rozpoznające sprawy ze stosunków publicznoprawnych: Trybunał Stanu, Trybunał Kompetencyjny, Najwyższy Trybunał Kompetencyjny, Najwyższy Trybunał Administracyjny. Funkcje pomocnicze wśród organów wymiaru sprawiedliwości tworzyły: prokuratura, adwokatura, notariat, Prokuratoria Generalna.
Zasady przewodnie sądownictwa. Zasada niezawisłości sędziów- jej gwarancją był zakaz usuwania i przenoszenia sędziów.
Zasada nominacji sędziów-Konstytucja marcowa przyjęła zasadę nominacji sędziów z odstępstwem jedynie na rzecz sędziów pokoju, którzy mieli być wybierani przez ludność. Mianowanie należało do kompetencji prezydenta. Sędziowie grodzcy mianowani byli przez ministra sprawiedliwości. Sędziowie nie mogli należeć do partii politycznych.
Zasada wyłącznej kompetencji sądów w sprawach wymiaru sprawiedliwości- Wprowadzała ją konstytucja marcowa w art. 98 głoszącym, że „żadna ustawa nie może być pozbawiony sądu, któremu z prawa podlega” oraz że „żadna ustawa nie może zamykać obywatelowi drogi sadowej dla dochodzenia krzywdy i straty”.
Zasada udziału czynnika społecznego w wymiarze sprawiedliwości-konstytucja marcowa przewidywała wybór sędziów pokoju przez ludność oraz udział obywateli w sądach przysięgłych. W 1938 r. zlikwidowano sądy przysięgłe,
Zasada wyłączenia z kompetencji sądów uprawnienia do badania legalności ustaw- Sądy były powoływane jedynie do stosowania ustaw. Nie mogły badać zgodności ich treści z postanowieniami konstytucji.
Zasada hierarchiczno-instalacyjnej budowy sądownictwa-polegała na podziale sądów na określone stopnie, między, którymi występowało hierarchiczne podporządkowania, i przedzieleniu im do rozpatrywania określonych spraw.
Sądy powszechne. Podział na okręgi sądowe nie pokrywał się z podziałem administracyjnym. Sądy grodzkie orzekały jednoosobowo jako I instancja w drobnych sprawach cywilnych i karnych, udzielały pomocy innym sądom. Sądy okręgowe były sądami I inst. w ważniejszych sprawach, rozpatrywały odwołania od sądów grodzkich. Sądy apelacyjne rozpatrywały jako II inst. odwołania od orzeczeń sadów okręgowych. Jako I inst. mogły orzekać w sprawach szczególnych. Sąd Najwyższy stanowił najwyższą instancję, rozpatrywał odwołania, czuwał nad jednolitością orzecznictwa sądowego.
Prokuratura. Początkowa jej działalność opierała się na przepisach zaborczych, od 1928 r. normowało ją prawo o ustroju sądów powszechnych. Podporządkowana została władzy wykonawczej w osobie ministra sprawiedliwości, który zajmował stanowisko naczelnego prokuratora.
Prokuratoria Generalna. Jej działalność regulował dekret i ustawa z 1919 r. Została utworzona do obsługi prawnej Skarbu Państwa, instytucji, przedsiębiorstw oraz zakładów finansowanych przez państwo.
Komisja Kodyfikacyjna. Z chwilą odzyskania niepodległości na obszarze państwa polskiego obowiązywały obce systemy prawne: prawo niemieckie, pruskie, austriackie, węgierskie, rosyjskie, francuskie. Podstawowym zadaniem nowo powstałego państwa było dokonanie ujednolicenia prawa, a następnie kodyfikacji czyli opracowania nowych systemów prawa karnego, cywilnego, administracyjnego, pracy, wojskowego. Zadanie to spoczęło na sejmie, który powołał Komisję Kodyfikacyjną 3 czerwca 1919 r. Składała się z prezydenta, 3 wiceprezydentów i 40 członków. Pierwszym prezydentem Komisji został Ksawery Fierich. Komisja ta była niezależna bezpośrednio od rządu, składała się z fachowców W jej skład weszli najwybitniejsi teoretycy prawa i przedstawiciele zawodów prawniczych.
Kodyfikacja prawa i postępowania karnego- Ostateczny projekt kodeksu został przyjęty 14 września 1931 r. Wraz z kodeksem zostało wydane prawo o wykroczeniach.
Kodyfikacja prawa i postępowania cywilnego. W 1926 r. uchwalono ustawę o prawie autorskim oraz ustawę o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji, w 1924 przyjęto prawo patentowe, wekslowe i czekowe. W 1933 r. kodeks handlowy i zobowiązań. Prace nad kodyfikacja prawa małżeńskiego zakończono w 1929 r. W 1938 przygotowany został projekt prawa o stosunkach rodziców i dzieci. Kodeks postępowania cywilnego zaczął obowiązywać 1 stycznia 1933 r. W 1932 r. wydano przepisy o postępowaniu egzekucyjnym. Przeszkodą w dokończeniu kodyfikacji niektórych praw stała się wojna.
Prace Komisji Kodyfikacyjnej cechował wysoki poziom wiedzy prawniczej oraz oryginalność wielu rozwiązań konstrukcyjnych.
Źródła prawa cywilnego. Prawo cywilne II RP opierało się na przepisach ustawodawstw zaborczych. Tylko niektóre działy regulujące obrót gospodarczy zostały zastąpione przepisami przygotowanymi przez Komisję Kodyfikacyjną.
Prawo rodzinne. Tendencje laizacyjne spotkały się ze sprzeciwem Kościoła katolickiego. Wyodrębniano trzy systemy rozwiązań: świecki, wyznaniowy, świecko-wyznaniowy.
Prawo spadkowe. Spadkobranie normowały przez cały okres II RP przepisy obowiązujące na ziemiach polskich do 1918 r. Podstawowy trzon rozwiązań opierał się na kombinacji zasad typowych dla prawa burżuazyjnego-spadek powinien przypaść najbliżej rodzinie zmarłego. Prawo handlowe. W 1933 r. wydany został kodeks handlowy, uzupełniony w 1934 r Największe znaczenie uzyskały w Polsce spółki akcyjne i z ograniczoną odpowiedzialnością-prawo stwarzało sprzyjające warunki powstawania tych spółek.
Prawo spółdzielcze. Organizację spółdzielni regulowała ustawa z dnia 2 października 1920 r. Postępowanie cywilne. Kodeks postępowania cywilnego zaczął obowiązywać od 1 stycznia 1933 r. Do podstawowych zasad procesu cywilnego zaliczano zasady: dyspozycyjności (prawo swobodnego rozporządzania swoimi roszczeniami), kontradyktoryjności (wyznaczała sądowi jedynie rolę czynnika badającego materiał dowodowy), równości stron (gwarantowała równe prawa uczestnikom procesu). Szczególnego znaczenia nabrało postępowanie egzekucyjne.
Źródła prawa karnego. Od 1 września 1932 r. zaborcze ustawy karne zastąpił kodeks karny i prawo o wykroczeniach wydane w formie rozporządzeń prezydenta.
Zasady prawa karnego. Przewodnimi założeniami były: 1. zasada subiektywizmu (obciążenie odpowiedzialnością sprawcy za skutki przewidywane i zamierzone), 2. zasada humanitaryzmu (wyrażała się w indywidualizacji odpowiedzialności i kary, ograniczeniu środków represji karnej, nadaniu karze charakteru wyjątkowego), 3. wprowadzenie środków zabezpieczających – kodeks wyróżniał 4 typy środków zabezpieczających: a. leczenie dla psychicznie chorych, b. leczenie dla alkoholików i narkomanów c. przymusowe, stosowane wobec osób dopuszczających się czynów wynikających ze wstrętu do pracy d. przymusowe, stosowane wobec recydywistów i przestępców zawodowych.
Przestępstwo i kary. Kodeks dzielił przestępstwa na zbrodnie, występki i wykroczenia
Prawo pracy
Pojecie prawa pracy. Przepisom prawa pracy nie podlegały im osoby zatrudnione w urzędach i instytucjach państwowych, których stosunek pracy miał charakter publicznoprawny. Ich stosunek pracy wynikał z aktu nominacji.
Stosunek pracy. Prawo II RP charakteryzowało się znacznie rozbudowanym ustawodawstwem ochronnym. Określały one przed wszystkim 8 godzinny czas pracy i 46-godzinny tydzień pracy. W 1933 r. przedłużony został do 48 godzin. Ustawa z 1924 r. zabraniała zatrudniać dzieci poniżej 15 lat. Kobietom ciężarnym przyznawała uprawnienia do przerw w pracy, zwolnień i urlopów macierzyńskich. Zdobyczą dla pracowników były także płatne urlopy wypoczynkowe – Polska w tym zakresie wyprzedziła wiele znacznie bogatszych krajów Europy.
Ubezpieczenia społeczne. Świadczenia ubezpieczeniowe na wypadek choroby i macierzyństwa obejmowały: pomoc leczniczą przez określony czas, zasiłek chorobowy lub połogowy. Świadczenia w zakresie ubezpieczeń od wypadków, chorób, inwalidztwa polegały na wypłaceniu rent i udzielaniu pomocy lekarskiej. Świadczenia emerytalne były wypłacane po osiągnięciu określonego wieku. Do realizacji ubezpieczeń utworzone zostały terytorialne Ubezpieczalnie Społeczne i ZUS.
Związki zawodowe. Przejmowały reprezentację i ochronę interesów zrzeszonych w nich pracowników. Największą liczbę robotników skupiał Związek Stowarzyszeń Zawodowych w Polsce.
Kontrola przestrzegania przepisów prawa pracy Wyspecjalizowany pion w zakresie stosunków pracy tworzyła inspekcja pracy. Powołano instytucję specjalnych sadów pracy do rozstrzygania sporów w zakresie prawa pracy. W 1939 r. wydana została ustawa o sądach ubezpieczeń społecznych- utworzono je dopiero w 1946 r.
J. Bardach, B. Leśniodorski, M. Pietrzak, Historia ustroju i prawa polskiego
wssmia