Archaizmy
Archaizm – jakikolwiek element języka odczuwany współcześnie jako przestarzały albo wyszły z użycia. Może być nim postać głosowa wyrazu (np. kozieł zam. kozioł), jego znaczenie (np. szczyt – „tarcza”), forma fleksyjna ( w Prusiech zamiast w Prusach) lub cały wyraz (np. białogłowa)
Wg. Dubisza:
Archaizm (archaismós – grec.) ogólnie wyraz, forma wyrazowa, konstrukcja składniowa, które wyszły z użycia i są stosowane w literaturze pięknej w celach stylizatorskich lub ekspresywnych. Ekspresywna funkcja sięga do literatury średniowiecznej, także w poezji XVI, XVII, XVIII; archaizm jako wykładniki stylizacji archaizującej ma swój początek w literaturze romantycznej.
Pięć znaczeń słowa archaizm:
1. wszelka jednostka systemu językowego zachowana bez zasadniczych zmian z wcześniejszej epoki rozwojowej danego języka / prajęzyka, której archaiczności współcześnie się nie odczuwa, np. pol. niebo (niebiosa) <- pie *nebhos, końcówka –m w pol. jestem gram,- pie *-mi itp.
2. zjawisko fonetyczne, fonologiczne, wyraz, forma wyrazowa, zanikłe już w języku ogólnonarodowym, a zachowane w ludowych dialektach (gwarach) położonych na peryferiach danego obszaru językowego tzw. archaizm peryferyjny
3. wariant jednostki systemu językowego, wyrazu, formy gramatycznej, konstrukcji składniowej, który reprezentuje element minionej epoki rozwojowej danego języka i często jako wyjątek przeciwstawia się drugiemu wariantowi reprezentującemu element aktualnego np. kozioł : kozieł, w Prusach : w Prusiech, szczyt : tarcza
4. jakakolwiek jednostka językowa (forma wyrazowa, wyraz, znaczenie, wyraz zachowany tylko w tradycyjnych związkach frazeologicznych, konstrukcja składniowa), która wyszły z użycia i jest przestarzała z punktu widzenia normy językowej współczesnej polszczyzny
5. wycofany z użycia element językowy stosowany dla osiągnięcia określonych celów artystycznych – archaizacja, stylizacja archaizująca
Jest to jakakolwiek jednostka systemu językowego, która wyszła z użycia lub jest przestarzała z punktu widzenia normy współczesnej polszczyzny, lub wariant jednostki systemu językowego, który reprezentuje element minionej epoki rozwoju języka, przeciwstawiając się – jako wyjątek – innemu wariantowi reprezentującemu element systemu aktualnego (współczesnego)
Archaizacja. Archaizmów używa się świadomie dla celów stylizacji literackiej (np. w wypowiedziach utrzymanych w podniosłym stylu lub przeciwnie – w żartobliwym, także dla oddania kolorytu historycznego w utworach literackich) użycie archaizmów bez zamiaru stylizacji spowodowanie brakiem poczucia jego wartości stylistycznej jest usterką językową.
Brak odczucia archaiczności. Terminem archaizm określa się również elementy zachowane z wcześniejszej epoki jego rozwoju choć współcześnie nie odczuwa się ich archaiczności (np. forma „(w) reku” będąca pozostałością liczby podwójnej.
Podział archaizmów:
1) fonetyczne (graficzno-fonetyczne)
2) gramatyczne
· fleksyjne
· składniowe
· słowotwórcze
3) słownikowe
· leksykalne
o wyrazowe
o znaczeniowe
o rzeczowe
o stylistyczne
· frazeologiczne
o wyrażenia
o zwroty
o frazy
1) fonetyczne
konkretyzacji w stosowanych formach wyrazowych cech i zjawisk fonetycznych charakterystycznych dla języka minionych epok: ociec, uźrzeć, wieliki, bohater, mołwić, z wiesną, świradowic;
teksty mówione – a. fonetyczny
teksty pisane – a. graficzno-fonetyczny
· fleksyjne: zabit, znan, zrobił bych, mychmy poszli, ji, krwie, daci
· składniowe: inne niż dziś wskaźniki zespolenie (aczkoliciem, jakokoli, iże); orzeczenia złożone z orzecznikiem przymiotnym w nadrzędniku, orzeczenia w bezokoliczniku, odmienny szyk wyrazów w zdaniu (progresywny, infiksacyjny, cyrkumfiksowany, hiekonfiguracyjny) odrębne relacje w obrębie zw. rządu
· słowotwórcze: ubić, zbrodzień, morderz, rzezikamiennik, inszy, zwiedzieć się, mołość
(najbardziej zróżnicowana klasyfikacyjnie)
· frazeologiczne np. wziąć kogoś na siebie, klimkiem rzucać, czynić gońbę, działać gwałty
· leksykalne:
a) archaizmy wyrazowe, np. białka, giezło, czędo, otrok
b) a. znaczeniowe, np. podły = mało wart, nikczemny = znikomy, grzeczny = k rzeczy, nędznik = nędzarz
c) rzeczowe, np. szyszak, ferezja, misiurka, kancerz
d) stylistyczne – zmiana ekspresywnej wartości słowa, np. gęba, dziewica.
(z innego źródła)
A. rzeczowe – wyrazy nazywające przedmioty już nieużywane (np. nagolennik)
A. składniowe – należą do nich niektóre przyimki i spójniki. (np. gwoli, azali, aliści) oraz całe konstrukcje składniowo-frazeologiczne (np. wszem wobec i każdemu z osobna widomym się czyni…)
Końcówki fleksyjne archaiczne
występujące we współczesnym j. polskim, to przede wszystkim dawne końcówki liczby podwójnej funkcjonujące dziś jako:
· końcówki l. mn. w formach M.,B. w ocz-y, usz-y; D. ocz-u, usz-u, N. ocz-yma (usz-yma); M. ręc-e N. ręk-oma jako końcówka Msc, 1 poj (na, w) ręk-u (ale tylko o ręce);
· dawna końcówka –y N. l. Mn. rzeczowników rodz. męskiego i nijakiego występująca dziś w utartych zwrotach typu: przed (wielu, dwoma) laty, dawnymi czasy;
· końcówka – Ø B. l. poj. rzeczowników zwrotnych, również tylko w utartych zwrotach typu: na koń, za mąż;
· końcówka – ech, Msc. l. Mn. w: na Węgrzech, w Niemczech, we Włoszech
Archaizmy w dialektach
Zarówno w gramatyce, jak i w słownictwie.
W fonetyce np. zachowanie samogłosek pochylonych jako osobnych fonemów w niektórych gwarach nie zmieniło się od XVI w. na peryferiach zachował się akcent w dawnym stanie: na Pn. Kaszubach ruchomy, na Pd. Kaszubach i na podhalu inicjalny. We fleksji dość powszechne jest utrzymanie form dualnych, nierzadko jeszcze we właściwym znaczeniu liczby podwójnej, i niezmienionych końcówek, np. w formach typu: ze studie, na swoje rolą, z lasa, pięci chłopów.
W zakresie słowotwórstwa można wskazać m. in. dawne formy przysłówków: onegda, wsze, wszegdy, więce. Powszechność przymiotników dzierżawczych: Maciejów, Bratów, Kaśczyn, Siostrzyc i inne dość częste formacje z takimi przedrostkami jak pa-, są-, wą-: paryja (wąwóz, szczelina), parój (rój, wydany przez pszczoły w tym roku, w którym się same wyroiły), sąsiek (część stodoły na snopy, skrzynia na zboże), wągroda (ogród), wątor (rowek, w którym wchodzi dno naczynia). W słownictwie zachowały się bądź dawne wyrazy np. łoktusza (płachta), oje (dyszel), jużyna (podwieczorek), śratoć (witać), bądź dawne ich formy np. sierce, wiesiele, mołwa.
figielek