Język kaszubski należy do języków zachodniosłowiańskich. Jest jednym z języków pomorskich. Usamodzielnił się najprawdopodobniej ok. XIV w. Przyczyną wyodrębnienia się kaszubszczyzny z innych języków słowiańskich była m.in. bariera jaką tworzyła południowa granica Pomorza - rzeka Noteć oraz fakt gromadzenia się ludności etnicznie kaszubskiej wzdłuż wybrzeża, osiedlającej się wzdłuż tzw. jednostronnej osi osiedleńczej.
Granice językowe kaszubszczyzny zmieniały się i w ciągu ostatnich kilkuset lat jej zasięg się cofa na wschód i zmniejsza.
Ok. 1180 r.
Obecnie można je w przybliżeniu oddać wskazując następujące miejscowości: Gdańsk - Starą Kiszewę - Czersk - Chojnice - Człuchów - Miastko - Słupsk, przy czym są to miejscowości jeszcze wewnątrz kaszubszczyzny.
Używanie kaszubskiego nie rozkłada się równomiernie na wszystkich terenach kaszubskich, np. w Puckiem lub rejonie Strzepcza mówią po kaszubsku właściwie wszyscy. Natomiast w aglomeracjach typu Gdańsk na ok 50 tys. Kaszubów niewielu posługuje się tym językiem na codzień. Choć uważa się, że językiem kaszubskim posługuje się 320 000 osób.
Podstawowe cechy języka kaszubskiego można pokrótce scharakteryzować następująco:
- Zastąpienie szeregu ciszącego (ś, ź, ć, dź) szeregiem syczącym (s, z, c, dz). Np. sedzec na zemi - pol. ‘siedzieć na ziemi’, cemno - pol. ‘ciemno’.
- Konsekwentne utrzymanie opozycji samogłoska jasna : samogłoska pochylona, które wymieniają się podobnie jak po polsku róg : rogu. Po kaszubsku wymiana to dotyczy wszystkich samogłosek. Np. brzôd:brzadu (pol. ‘owoc’), dim:dëmù (pol. ‘dym’), lud:lëdu (‘lud’), sniég:sniegù (‘śnieg’) , sztrąd:sztrãdu (pol. ‘brzeg’). Oprócz tego istnieje w języku opozycja samogłoski jasnej w bezokoliczniku i trybie rozkazującym do pochylonej we wszystkich pozostałych formach czasownika. Np. gadac - gôdóm - gôdô (pol. ‘mówić - mówię - mówi’).
- Rozwój grupy TorT w grupę TarT. Np. warna, barda, warbel, starna, gard - por. pol. ‘wrona, broda, wróbel, strona, gród’.
- Zmiękczenie samogłoski przed ar: cwiardi, czwiôrtk - pol. ‘twardy, czwartek’.
- Rozwój sonantu l w ôł/ol. Np. stolp, tołmaczëc, wòłk, pòłt, kôłp, môłniô - pol. ‘słup, tłumaczyć, wilk, płot, łabądź, błyskawica’.
- Częściowa denazalizacja psł. ę/ą w ë/i. Np.klëkac, przësëgac, jastrzib, cyc - pol. ‘klękać, przysięgać, jastrząb, ciąć’.
- Przejście spółgłosek k’, g’ w cz, dż. Np. taczi dłëdżi dżibczi czij - por. pol. ‘taki długi gibki kij’
- Labializacja samogłosek o, u, ó. Samogłoski te jeśli następują po spółgłoskach p, b, f, w, m, k, g, h, innych samogłoskach, bądź stoją na początku wyrazu, otrzymują przed sobą element labialny (głoskę ł) tzn. przekształcają się następująco:
- o > łe w zapisie: ò, u > ły w zapisie: ù, ó > łu w zapisie bez zmian.
- Inny rozwój jerów z czego wynika np. brak tzw. e ruchomego (pol. kotek, kotka, ke. kòtk, kòtka) oraz rozwój jeru w szwę ë, np. grzëmòt (por. pl. ‘grzmot’)
Cztery podstawowe zasady pisowni kaszubskiej, ustalone w 1975, to:
- zasada fontyczna: Piszë tak, jak czëjesz i gôdosz (np. tatk – father)
- morfologiczna: Piszë w zgodze z budacëją etimologową słowa (np. rów bo rowie, rów, bo rów)
- historyczna: Piszë tak, jak piselë starszi ‘write like your ancestors were writing’ (np. Hél)
- konwencjonalna: Piszë tak, jak ostało ugôdóné (gdzie użyć wielka a gdzie małą literę; co zapisać razem a co rozłącznie)
- gôrnistrz przodownik rybacki odpowiedzialny za sieci
- jadro, niewód sieć
- szuńcowac falować
- zglëc wiać (o silnym wietrze)
- szor nawałnica, głęboka woda
- chaja burza, porywisty wiatr
- wôł silny wiatr
- snôdczi płytki
- sztrąd plaża, brzeg
- sycëna sitowie
- charzt nadmorska trawa
- kôłp łabędź
- bliza latarnia morska
Zabytki piśmiennictwa kaszubskiego (pomorskiego)
- 1536 Kronika T. Kantzowa o wendyjskich ludach zwanych Wendami a między nimi Kaszuby. Chronik von Pommern in Hochdeutscher, hrsg. v. G. Gaebel, Stettin 1897.
- 1586 Duchowne piesnie D. Marcina Luthera y ynßich naboznich męzow. Zniemieckiego w Slawięsky ięzik wilozone Przes Szymana Krofea... w Gdainsku: przes Jacuba Rhode, Tetzner 1896: z tłumaczenia bytowskiego pastora S. Krofeja, Słowińca (?) rodem z Dąbia.
- 1643 Mały Catechism D. Marciná Lutherá Niemiecko-Wándalski ábo Slowięski to jestá z Niemieckiego języká w Słowięski wystáwiony na jáwnosc wydan..., w Gdaińsku przes Jerzego Rhetá, Gdańsk 1643. Pastor smołdziński M. Mostnika (Michał Pontanus), rodem ze Słupska.
- Perykopy smołdzinskie, opracowane i wydane przez Friedhelma Hinze, Berlin (wschodni) 1967
- Śpiewnik starokaszubski, opracowany i wydany przez Friedhelma Hinze, Berlin (wschodni) 1967
- Przysięgi słowińskie z Wierzchocina
figielek