Teza 21
Postać. Imieniem Pseudo-Dionizego Aeropagity określamy anonimowego pisarza, żyjącego na przełomie V/VI wieku w środowisku antiocheńskim, pragnącego uchodzić za Dionizego Ateńczyka, nawróconego przez św. Pawła na Aeropagu ( Dz 17, 34). Swoje traktaty i listy adresuje do Tytusa, Tymoteusza i św. Jana Apostoła. Według późniejszych tradycji miał być pierwszym biskupem Aten. Na Zachodzie powstała legenda, według której – Dionizy Areopagita miał być także apostołem Gallów i pierwszym biskupem Paryża, który zginął śmiercią męczeńską na wzgórzu Mont Martre.
Pseudo-Dionizy nie był tym, za kogo się podawał. W dziełach swych zależny jest od wielu późniejszych pisarzy, jak Klemensa Aleksandryjskiego, Orygenesa, Bazylego Wielkiego, Grzegorza z Nazjanzu, Cyryla Jerozolimskiego, Cyryla Aleksandryjskiego oraz Plotyna i Proklusa, który zmarł w 480 r. Nie mógł, więc żyć w I w. i być uczniem św. Pawła.
Dzieła – ujawniają silny wpływ neoplatonizmu.
O imionach Bożych ( Peri theion onomaton)- próbuje opisać istotę i właściwości Boga w oparciu o analizę różnych nazw i określeń jak: Dobro, Światło, Piękno, Miłość, Byt, Mądrość, Intelekt, Rozum, Prawda, Moc, Sprawiedliwość, Ocalenie i Odkupienie, Wszechmocny, Najstarszy z Dni, Pokój, życie w Sobie, Moc w Sobie, Święty Świętych, Król Królów, Pan panów, Bóg Bogów, Doskonałość i Jedność.
O teologii mistycznej ( Peri tes mystikes theologias) – opierając się na filozofii neoplatońskiej, przedstawia sposób, w jaki człowiek może dojść do zjednoczenia z Bogiem; należy się oczyścić i wszystko odrzucić; nasz intelekt, chcąc zjednoczyć się z Bogiem, musi wejść w całkowitą ciemność; możemy doświadczyć istnienia Boga, które przekracza całkowicie jakiekolwiek znane nam poznanie.
O hierarchii niebieskiej ( Peri tes uranias hierarchias) – przedstawia hierarchię duchów niebieskich, zorganizowaną według ściśle określonych reguł; opisuje trzy triady chórów anielskich: I – Serafini, Cherubini i Trony; II – Zwierzchność, Państwa i Moce; III – Księstwa, Archaniołowie i Aniołowie.
O hierarchii kościelnej ( Peri tes ekklesiastikes hierarchias) – trzy stopnie hierarchii kościelnej ( diakon, kapłan, biskup) odpowiadają trzem etapom drogi doskonalenia ( oczyszczenie, oświecenie, zjednoczenie).
Listy. Zachowało się 10 listów adresowanych do różnych osób, w których zawarte są cenne dopowiedzenia i poszerzenia problematyki występującej w traktatach.
Pisma Areopagity spotykamy po raz pierwszy dopiero na początku VI wieku. Stopniowo zyskiwały coraz większe znaczenie na Wschodzie i Zachodzie. Wywarły one znaczący wpływ na myśli św. Alberta Wielkiego, św. Bonawentury, św. Tomasza z Akwinu oraz kosmologię ( nauka o hierarchii) i mistykę wczesnego i późnego średniowiecza. Laurencjusz Valla ( zm. w 1457 r.) oraz Erazm z Rotterdamu ( zm. w 1536 r.) zakwestionowali ich autentyczność. Badania J. Stiglmayr`a oraz H. Koch`a, z końca XIX wieku, wykazały definitywnie, że pisma Areopagity mogły powstać dopiero pod koniec V wieku.
Życie. W świetle niedawno odkrytej biografii Maksyma, napisanej w języku syryjskim, niektóre informacje dotyczące jego życia ulegają modyfikacji.
Maksym urodził się ok. 580 r. w Palestynie. Rodzice jego ( ojciec rodem z Samarii; matka – z Persji) nadali mu imię Moschion. Przez 10 lat wychowywał się pod opieką Pantaleona, opata klasztoru, który nadał mu imię Maksym i zapoznał go z nauką Orygenesa. W 614 r., uciekając przed inwazją perska wyjechał do Cyzykos k. Konstantynopola. Poprzez swego ucznia Atanazego, nawiązał kontakty z dworem cesarskim. Około 626 r., uchodząc przed inwazją Persów i Awarów, wyjechał do Afryki. Bronił prawowiernrj nauki o dwóch wolach i dwóch naturach Chrystusa, występując przeciw monoteletom i monofizytom. W 645 r. w Kartaginie przeprowadził zwycięską dysputę z Pyrrusem, byłym patriarchą Konstantynopola, który bronił monoteletyzmu. Około 647 r. wyjechał do Rzymu. W 649 r. wziął udział w synodzie laterańskim – który pod wpływem nauki Maksyma – potępił monoteletyzm. W 653 r. został deportowany do Konstantynopola, uwięziony i skazany na wygnanie do Bizji ( w Tracji). W 662 r. został postawiony przed synodem w Konstantynopolu i skazany na wygnanie do Lacji w Kolchidzie oraz na karę obcięcia języka i prawej ręki. Maksym Wyznawca zmarł na wygnaniu 13 sierpnia 662 roku.
Dzieła. Zachowało się 90 pism Maksyma, które można uszeregować w czterech grupach: ascetyczne, teologiczne, egzegetyczne i liturgiczne.
Ascetyczne
Dialog o ascezie ( Logos asketikos), określany też, jako Dialog o życiu wewnętrznym – zawiera wykład teorii duchowości. Człowiek dąży do uzyskania wewnętrznej jedności z Bogiem, czyli do przebóstwienia ( theiosis), przez opanowanie namiętności, w szczególności miłości własnej ( filautia) oraz rozwinięcia w sobie cnót, w szczególności miłości ( agape).
Rozdziały o miłości ( Logos peri agapes), znane też, jako Księga miłości, złożone s ( na wzór 4 Ewangelii) z czterech setek sentencji o miłości.
Rozdziały o wiedzy ( Kefalaia gnostica), znane też, jako Księga oświeconych, jest zbiorem 200 sentencji ascetycznych przeznaczonych dla mnichów.
Teologiczne. Dzieła teologiczne i polemiczne – zbiór wielu krótkich pism skierowanych głównie przeciw monofizytyzmowi i monoteletyzmowi.
Dysputa z Pyrrusem, zawiera relację z dyskusji, która odbyła się w Kartaginie w 645 r.
Lisy – zbiór 45 listów – niektóre z nich są poświęcone zagadnieniom dogmatycznym.
Egzegetyczne.
O kwestiach i wątpliwościach Pisma św., znane też, jako Quaestiones ad Thalassium, zawiera odpowiedzi na 65 pytań postawionych przez mnicha Talazjusza. Maksym preferuje wykładnię alegoryczną i moralną.
Wyjaśnienie Psalmu 59.
Wykład Modlitwy Pańskiej.
Liturgiczne.
Mystagogia, w 24 rozdziałach podaje symboliczne wyjaśnienie liturgii.
Rachuba kościelna, znane też, jako Computus ecclesiasticus, traktuje o obliczaniu świąt kościelnych oraz ich mistycznym znaczeniu.
Maksym Wyznawca, największy mistyk i teolog grecki VII wieku, uważany jest za jednego z największych teoretyków duchowości wczesnochrześcijańskiej. Korzystał z dorobku poprzednich Ojców, głównie Orygenesa, Ewagriusza z Pontu, Grzegorza z Nazjanzu i Pseudo-Dionizego. W zakresie myśli filozoficznej pozostawał pod wpływem Arystotelesa i neoplatoników.
Jan Damasceński ( zm. w 749)
Życie. Jan urodził się ok. 650 r. w Damaszku, w rodzinie arabskiej wyznania chrześcijańskiego. Ojciec jego był ministrem finansów kalifa. Jan przez pewien czas współpracował z ojcem, a później zastąpił go na urzędzie. Około 700 r. wstąpił do klasztoru św. Saby k. Jerozolimy. Przyjął święcenia kapłańskie z rąk patriarchy Jerozolimy – Jaka V ( 705-735). Zasłynął, jako kaznodzieja, uczony i poeta oraz doradca patriarchy i innych biskupów w sprawach teologicznych. Bronił kultu obrazów. Zmarł w 749 r. w klasztorze św. Saby.
Potępiony przez synod ikonoklastów w Hiereia ( 754 r.); zrehabilitowany przez II Sobór Nicejski w 787 roku. Wysoko ceniony w Kościele bizantyjskim, a od XII wieku, również w Kościele łacińskim. W 1890 r. Leon XIII ogłosił go doktorem Kościoła. Jan jest ostatnim wielkim teologiem greckiego Kościoła starożytnego. Był wybitnym erudytą i wiernym świadkiem tradycji. Naukę greckich Ojców Kościoła zebrał i opracował w jeden zwarty system.
Dzieła – z założenia mają charakter kompilatorski ( Jan przyjął zasadę: „niczego nie mówić od siebie”) i dotyczą prawie wszystkich dziedzin teologii. W jego dorobku są pisma o charakterze: dogmatycznym ( Źródło poznania, Zwięzły wstęp do dogmatyki, O Trójcy Świętej), polemicznym ( przeciw nestorianom, monofizytom, monoteletom, manichejczykom), moralno-ascetycznym ( Święte Paralele, O ośmiu duchach nieprawości, O cnotach i wadach, O świętych postach), egzegetycznym ( Komentarz do wszystkich Listów św. Pawła), hagiograficzno-liturgicznym ( pisma pochwalne na cześć świętych: Anastazji, Barbary, Jana Chryzostoma; opisy męczeństwa św. Artemiusza i św. Katarzyny; pieśni kościelne, hymny, kanony i śpiewy). Zachowało się też 12 homilii oraz kilka kazań. Z bogatego dorobku szczególną rangę zyskały trzy pozycje: dzieło Źródło poznania, 3 Mowy w obronie czci obrazów oraz 3 Kazania o Wniebowzięciu Maryi.
Źródło poznania ( Pege gnoseos), główne dzieło Jana, najwyżej cenione. Składa się z trzech części. Część pierwsza pt. Kefalaia filozofika, cytowana zazwyczaj, jako Dialektyka, podaje wyjaśnienie terminów filozoficznych występujących w teologii. Część druga, pt. O herezjach, ( Peri Haireseon), zawiera spis 103 herezji. Omówienie 100 herezji opiera na dziele Epifaniusza Anakefalaiosis; opis ostatnich trzech herezji, do których zalicza islam, obrazoburstwo i mistykę aposchitów ( paulikianów), redaguje w oparciu o własne doświadczenia. Część trzecia, pt. Wykład wiary prawdziwej ( Ekdosis akribes tes orthodoksu pisteos), stanowiące zamkniętą całość, jest najlepszą syntezą dogmatyki patrystycznej. W XII wieku została przełożona na łacinę i wywarła ogromny wpływ na całą teologię średniowieczną.
Mowy apologetyczne przeciw tym, którzy potępiają święte obrazy ( Logoi apologetikoi pros tus diaballontas tas hagias eikonas). Są to trzy apologie broniące kultu obrazów. Cześć okazywana obrazom odnosi się do postaci przez nieprzedstawionych. Obrazy, przedstawiające fakty i święte wydarzenia, są źródłem pouczenia i zachęcają do naśladowania cnót Chrystusa i świętych. Wszystko, co dotyczy naszego uświęcenia ( krzyż, ołtarz, księgi liturgiczne) zasługuje na cześć, nie zaś na uwielbienie. Nauka Jana przygotowała drogę do definicji II Soboru Nicejskiego ( 787), który uznał cześć świętych obrazów.
O Wniebowzięciu Maryi ( Eis ten Koimesin), trzy kazania wygłoszone na Uroczystość Wniebowzięcia Maryi Panny, przy Jej grobie w Getsemani. Autor, w oparciu o świadectwa wcześniejsze, przedstawił prawdę wiary o wzięciu Maryi do nieba z duszą i ciałem. Pius XII w Konstancji Apostolskiej Munificentissimus Deus ( z 1950 r.) nazwał Jana „wybitnym heroldem tej prawdy”.
Nauka.
Doskonalenie. Człowiek, stworzony na obraz i podobieństwo Boga, wezwany jest do upodobnienia się do Niego. Z tej racji winien naśladować dobroć Bożą i cnoty wszystkich tych, którzy podobali się Chrystusowi. Celem doskonalenia jest kontemplacja ( theoria) Boga; stopniami prowadzącymi do niej są: wolność od namiętności ( apatheia), powściągliwość ( enkrateia) oraz miłość ( agape).
Bóg „[Byt] niestworzony, niemający początku, nieśmiertelny i nieskończony, i wieczny ( prosty, niezłożony), niematerialny, dobry, stwórczy, sprawiedliwy, oświecający, niezmienny, niepotencjalny ( apathes), niczym nieobjęty, niezmierzony, bezkresny, niewidzialny, niepojęty, doskonały, samowładny i wolny, wszechwładny, życiodajny, wszechmocny i niewyczerpanej mocy, uświęcający i udzielający, obejmujący wszystko i zachowujący w istnieniu, i mający troskę o wszystko.
Te wymienione i inne tego rodzaju przymioty ma [ natura Boska] z samej siebie, nie otrzymała ich skądinąd. Ona sama natomiast udziela wszelkiego dobra swoim stworzeniom ile każde z nich zdolne jest przyjąć” ( Wykład wiary prawdziwej, I 14).
Rozkosze. „Rozróżniamy rozkosze duchowe ( psychikai) i cielesne ( somatikai). Duchowe przeżywa sama tylko dusza, jak na przykład rozkosze w zdobywaniu wiedzy albo kontemplacji. Cielesnych doznajemy na zasadzie połączenie duszy z ciałem ( I dlatego noszą nazwę cielesnych), jak rozkosz związana z jedzeniem albo z pożyciem płciowym i podobne. Nie wskaże chyba nikt takich rozkoszy, których by doznawało samo tylko ciało.
Następnie bywają rozkosze prawdziwe, bywają też pozorne. Pierwszych doznaje sam umysł w dziedzinie wiedzy i kontemplacji, drugie, przeżywane przy udziale ciała, zachodzą w doznaniach zmysłowych.
[ Rozkosze] z udziałem ciała mogą być naturalne i zarazem konieczne, gdyż bez nich nie można żyć – jak jedzenie, kiedy zaspokaja głód, jak niezbędna odzież. Mogą być też naturalne, ale niekonieczne – jak na przykład zgodne z naturą i uprawnione stosunki małżeńskie. Są one naturalne, gdyż zmierzają do zachowania całego gatunku [ lecz nie są konieczne], bo można spędzić życie bez nich, w dziewictwie. Wreszcie bywają [ rozkosze, które nie są] ani konieczne, ani naturalne – jak pijaństwo, rozpusta, obżarstwo. Nie są one potrzebne ani do podtrzymania naszego życia, ani do zachowania gatunku. Przeciwnie, bardziej szkodzą [ obu tym celom].
Kto zatem żyje według Boga, powinien używać tylko rozkoszy koniecznych i naturalnych, a drugie miejsce dawać naturalnym, niekoniecznym, jeśli nastręczą się w odpowiednim czasie, sytuacji i mierze. Zupełnie zaś powinien sobie odmówić pozostałych.
Za godziwe można uważać te rozkosze, które nie pociągają za sobą smutku, nie powodują wyrzutów sumienia, nie przynoszą nikomu szkody, nie przekraczają granic umiaru, nie odwodzą nas zbytnio od pełnienia ważnych zajęć i nie ujarzmiają na w niewolę” ( Tamże, II 13).
„Nawrócenie ( metanoia) jest odejściem od tego, co jest wbrew naturze, i powrotem do tego, co jest z naturą zgodne, – czyli odejściem od diabła i powrotem do Boga – poprzez ascezę i trud” ( Tamże, II 30).
Maryja – „Sławimy święta Dziewicę, jako Matkę Boga ( Theotokos) w ścisłym i prawdziwym tego miana znaczeniu. Bo jak prawdziwie Bogiem był Ten, który się z Niej narodził, tak prawdziwe jest Matką Boga Ta, która porodziła prawdziwego Boga, kiedy z Niej przyjął ciało. Ale mówiąc, Bóg się z Niej narodził, nie twierdzimy, jakoby sama Boska natura Słowa wzięła z Niej początek bytu, lecz tylko, że to Boże Słowo, zrodzone poza czasem i bez początku przedwiecznie z Ojca i zawsze współistniejące z Ojcem i Duchem Świętym, „na końcu tych dni” dla naszego zbawienia w Jej łonie zamieszkało i bez własnej przemiany wzięło z Niej ciało i narodził się. Bo nie zwyczajnego człowieka porodziła święta Dziewica, lecz prawdziwego Boga. Nie Boga w czystym Bóstwie, lecz Boga w ciele. I to w ciele – nie jakoby przyniesionym z nieba, w którym by przez Nią przeszedł jak przez kanał, lecz z Niej wziął sobie ciało współistotne z naszym i dał mu byt w sobie, jako hipostazie. Gdyby, bowiem z nieba przyniósł ciało, a nie wziął go z naszej natury, co za pożytek byłby z Jego Wcielenia? Przecież Wcielenie Boga-Słowa dokonało się po to, by ta grzeszna i upadła, zepsuta nasza natura zwyciężyła sama tyrana, który ją podszedł, i w ten sposób ocalała od zagłady, jak mówi święty Apostoł:, „Ponieważ przez człowieka śmierć, przez człowieka też i powstanie ze śmierci”. Jeśli zatem pierwsze jest prawdziwe, to i drugie”.
STUDENTKA26