O. Mieczysław Łacek OSPPE
MOZAIKA DUCHOWOŚCI CHRZEŚCIJAŃSKIEJ
Zarys historii duchowości chrześcijańskiej
część I
Starożytność chrześcijańska
I – V wiek
Wykłady prowadzone w latach 2001-2002 w Metropolitalnym Instytucie Życia Wewnętrznego przy Lwowskim Metropolitalnym Seminarium Duchownym w Brzuchowiczach k. Lwowa
LWÓW 2001
SPIS TREŚCI
Przedmowa
Część I. HISTORIA DUCHOWOŚCI CHRZEŚCIJAŃSKIEJ – OKRES STAROŻYTNY: I – V WIEK
WSTĘP
Rozdział I. Tło dla historii duchowości chrześcijańskiej – okres starożytny
1. Tło historyczne
2. Tło filozoficzne
3. Tło religijne
Rozdział II. HISTORIA DUCHOWOŚCI CHRZEŚCIJAŃSKIEJ – OKRES STAROŻYTNY
1. Pismo Święte a życie duchowe
1.1. Stary Testament
1.2. Nowy Testament
2. Od Paschalnej Wspólnoty Apostolskiej do pierwszych wspólnot chrześcijańskich
3. Szybkie rozpowszechnianie się Orędzia Chrystusa
4. Konflikt pogan z chrześcijanami
5. Inkulturacja chrześcijaństwa w świecie hellenistycznym
6. Myśl chrześcijańska wobec gnostyków i manichejczyków
7. Społeczność chrześcijańska w III wieku
8. Kult Cesarza i prześladowanie chrześcijan
9. Konstantyn i nawrócone Cesarstwo
10. Tworzenie się chrześcijańskiego społeczeństwa w IV wieku
11. Życie zakonne
12. Koniec starożytnego świata
13. Teologia duchowości tego okresu
Rozdział III. Nieortodoksyjna duchowość chrześcijańska - „fałszywi bracia
1. Judaizujący
2. Sekty gnostyckie
3. „Surowi moraliści”
4. Ruchy odrzucające moralność
5. Błędne rozumienie tajemnicy Trójcy Świętej
BIBLIOGRAFIA
PRZEDMOWA
„Historia duchowości chrześcijańskiej” jako przedmiot wykładowy ukształtowała się na początku XX w. Pierwsze dzieła dotyczące historii duchowości ukazały się we Francji. W Polsce prace z duchowości chrześcijańskiej pisał Karol Górski (+1988).
Historia duchowości zajmuje się dziejami przeżywania przez człowieka jego kontaktów z Bogiem jako Istotą Najwyższą. Można mówić o historii duchowości chrześcijańskiej, buddyjskiej, braministycznej, hinduistycznej, muzułmańskiej itd.
„Chrześcijańska historia duchowości bada i wyjaśnia relacje doświadczalne człowieka z Bogiem w Trójcy Jedynym, który najpełniej objawił się w Jezusie Chrystusie”1. „Historia duchowości chrześcijańskiej” to studium kontaktów z Bogiem chrześcijan żyjących w różnych czasach i miejscach z uwzględnieniem ich mentalności i sposobów przyjmowania nauki Jezusa Chrystusa.
Przedmiotem zainteresowania chrześcijańskiej historii duchowości jest duchowość wschodnia i zachodnia, nurty i ruchy o charakterze religijnym, życie duchowe instytutów świeckich, zakonnych, zgromadzeń, kapłanów i laikatu i szkół duchowości. „Historia duchowości uwzględnia w swych badaniach dzieła pisarzy ascetycznych i mistycznych, relacje z życia świętych i zmarłych w opinii świętości, a także tzw. pobożność ludową, modlitwy i pielgrzymki”2.
Historia duchowości chrześcijańskiej posługuje się metodami właściwymi dla teologii, korzystając z dorobku innych nauk, takich jak:
- sztuka sakralna,
- socjologia religii,
- historia liturgii,
- historia Kościoła,
„Dążąc do stworzenia możliwie pełnej syntezy religijnych przeżyć wewnętrznych i doświadczenia mistycznego, historia duchowości uwzględnia również trudności wynikające z relacji zachodzących między człowiekiem jako istotą ograniczoną i transcendentnym Bogiem”3.
„Historia duchowości chrześcijańskiej” bada: jak w ciągu wieków podejmowano systematyczną troskę o wznoszenie się duszy ku Bogu4.
1 J. Misiurek, ks., Zarys historii duchowości chrześcijańskiej, Lublin 1992, s. 8.
2 Tamże.
3 Tamże.
4 Por. Th. M. Gannon, G.W. Traub, Pustynia i miasto, Kraków 1999, s. 32.
Część I
STAROŻYTNOŚĆ
CHRZEŚCIJAŃSKA
I - V wiek
W tej części przyglądniemy się czterem wiekom, w którym to czasie religia chrześcijańska zapuściła w świecie swoje korzenie. Zaczynamy od Pisma św. Starego i Nowego Testamentu. Chrześcijaństwo, które zrodziło się w łonie ludu Izraela miało bardzo żywą świadomość misji otrzymanej od Jezusa Zmartwychwstałego, potwierdzonej przez Zesłanie Ducha Świętego. Pod przewodnictwem Apostołów i ich uczniów chrześcijaństwo błyskawicznie rozprzestrzenia się w świecie. Jednak już w II wieku napotyka na silny opór ze strony świata grecko-rzymskiego. Pisarze chrześcijańscy – apologeci – bronią wiary chrześcijańskiej, odpowiadają na zarzuty, wyjaśniają, odpierają oszczerstwa, nie szczędzą słów krytyki wobec kultu bożków. Dokonuje się też inkulturacja nowej wiary w świecie hellenistycznym. Kościół broni się przed myślami gnostyckimi i błędami manichejczyków i innych. Od III wieku istnieje już pewien styl życia chrześcijan. Wiele osób podejmuje życie samotne, by być bliżej Boga również na pustyni. W międzyczasie powstają wspólnoty życia doskonalszego – wspólnoty mnisze. Wzrasta życie duchowe5.
W IV wieku chrześcijaństwo staje się religią państwową Cesarstwa rzymskiego. Rozwija się myśl chrześcijańska i nauka teologiczna, służąca za podwalinę dla doktryny chrześcijańskiej przyszłych wieków. Pierwsze wieki po Chrystusie to okres tzw. „Ojców Kościoła”.
5 Por. J. Ries, Chrześcijaństwo. Początki i rozwój, Kraków 2001, s. 7.
Pierwotnie chrześcijaństwo związało się ze światem cywilizacji śródziemnomorskiej (basen Morza Śródziemnego: północne wybrzeża Afryki, zachodnie wybrzeża Azji, Europa kontynentalna po Ren i Dunaj oraz Wyspy Brytyjskie), który ogromnym wysiłkiem zjednoczył pogański Rzym6
Religii chrześcijańskiej dał początek Jezus Chrystus, żyjący w Palestynie, za czasów cesarza Augusta i Tyberiusza. Po schyłku Republiki Rzymskiej władzę w Rzymie zdobył Oktawian, któremu senat przyznał tytuł Augusta – Wzniosłego. Rozpoczął swoje rządy w 27 roku przed Chrystusem. To jest początek Cesarstwa Rzymskiego. Oktawian – August, w r. 12 przed Chrystusem został także najwyższym kapłanem (pontifex maximus). Miał więc odtąd pieczę nad całością religijną Rzymu. August panuje w Rzymie do roku 14 po Chrystusie. Nie mając potomstwa władzę nad Rzymem po jego śmierci przejmuje Tyberiusz - pasierb Augusta, syn Liwii, ostatniej żony Augusta, rozwiedzionej przemocą z Tyberiuszem Klaudiuszem Neronem, dając początek dynastii julijsko-klaudyjskiej (14-68). Tyberiusz rządzi Rzymem do roku 37. Początkowo przeniósł się z Rzymu na wyspę Capri w pobliżu Neapolu. Po nim w cesarstwie obejmuje rządy adoptowany za życia i przeznaczony na następcę przez Tyberiusza syn Germanika - Gajusz Cezar Germanik z przydomkiem Kaligula (buciczek). Trwonił nagromadzone przez Tyberiusza pieniądze na budowle i igrzyska. Uknuto przeciwko niemu spisek i zabito go w r. 41. Gwardia cesarska cesarzem ogłosiła jego stryja Tyberiusza Klaudiusza Nerona (poprzedni mąż Liwii), żyjącego na uboczu, oddanego studiom naukowym. Ulegał on wpływom swej żony Messaliny, później zaś Agrypiny. Pod naciskiem Agrypiny adoptuje jej syna Nerona Klaudiusza Cezara. By przyspieszyć objęcie władzy przez Nerona, Agrypina otruła w r. 54 Klaudiusza. Neron pragnął przekształcić państwo rzymskie w monarchię absolutną. Chciał też narzucić cesarstwu hellenistyczny styl życia, co wywołało opór arystokracji. Rządy Nerona stawały się coraz okrutniejsze. Jemu przypisuje się spalenie Rzymu i posądzenie o to chrześcijan. Ucieka przed buntem pretorianów i popełnia samobójstwo w r. 68. W tym czasie Rzym rezygnuje z podbojów Germanii, rozpoczyna się powstanie w Judei zakończone zburzeniem Jerozolimy (66-70). W roku 68/69 rozpoczyna się walka o tron cesarski. Rządy w państwie przejął Tytus Flawiusz Wespazjan dowódca armii rzymskiej walczącej w Judei. Kieruje on Rzymem do roku 79, rozpoczynając rządy dynastii Flawiuszy (do roku 96). Wespazjan jest inny od Nerona. Niechętny jest rozważaniom filozoficznym i dyskusjom, dlatego wypędza z Rzymu filozofów i astrologów greckich. Po jego śmierci władzę w Rzymie przejmują jego synowie. Najpierw starszy syn Tytus (78-81), po nim młodszy Domicjan (81-96). Tytus to świetny wódz. Dowodził Rzymianami w czasie walk w Judei i przy zdobyciu Jerozolimy. Na jego cześć wzniesiono w Rzymie łuk tryumfalny (łuk Tytusa na Forum). Domicjan dążył do absolutyzmu. Kazał się tytułować panem i bogiem. W roku 96 zgładzono go. Spiskowcy i senat cesarzem ogłosili jednego z senatorów - Marka Kolekcjusza Nerwę (96-98). Na współrządcę wybrał on sobie Hiszpana, zdolnego wodza, Marka Ulpiusza Trajana i adoptował go, który po nim przejął władzę w Rzymie (98-117). Trajan podbija Dację (dzisiejsza Rumunia), dalsze podboje Europy się jednak nie udają. Po jego śmierci władzę w Rzymie, zgodnie z wolą Trajana, przejmuje jego kuzyn Lucjusz Eliusz Hadrian (117-138). Od niego zaczęto przyznawać tytuł Cezara władcom Rzymu. Po nim rządzi Rzymem Antonius Pius pochodzący z rodziny senatorskiej (138-161). Za jego czasów konsolidowały się państwa germańskie, wzmacniane przez przybyszów germańskich ze Skandynawii. Po nim cezarem został Marek Aureliusz (161-180), pochodzący z Hiszpanii. Rządził Rzymem razem z Lucjuszem Werusem (rządcą). Następuje w tym czasie najazd Partów na wschodnie prowincje państwa (162-165), których odrzucono i przy okazji zajęto Mezopotamię, niszcząc przy tym wielkie miasto Seleucję nad Tygrysem i zawarto pokój z Partami. Państwu rzymskiemu teraz zagrażają plemiona germańskie Markomanowie i Kwadowie (dzisiejsze Czechy) i Sarmatowie – sarmaccy Jazygowie (między Dunajem a Cisą). Sytuacja państwa była ciężka. Na czele wojsk rzymskich staje sam cezar (I wojna 167-175; II wojna 178-180). Rzym zdobył Markomanię i Sarmację, i granice Rzymu oparł o Karpaty i Karkonosze. Po nagłej śmierci Aureliusza władzę w Rzymie przejmuje jego syn Lucjusz Aureliusz Kommodus (180-192). Zawarł on pokój z Germanami i Sarmatami. Trwonił on pieniądze na budowy i igrzyska. Krwawo tłumił spiski. Zamordowano go. Z jego śmiercią kończy się okres dynastii Antoninów, złoty wiek dla cesarstwa. Ten okres to również czas wędrówki Gotów nad Morze Czarne.
Po śmierci Kommodusa cesarstwo weszło w stadium kryzysu, który trwało przez cały III wiek. Ustrój cesarstwa przekształcił się w monarchię wojskową, później przybrał formę biurokratyczną. W tym czasie umacniają się Germanowie i Goci, którzy zamieszkali nad Morzem Czarnym (przeszli ze Skandynawii przez Polskę) i utworzyli tu silne państwo. Na granicę państwa rzymskiego prą od północy: Longobardowie, Gepidowie, Wandalowie, Burgundowie. Toczyły się walki także na wschodnich granicach. Po Kommodusie przejmuje władzę Publisz Hewiusz Pertinaks, który zostaje zamordowany. Pretorianie na cezara wybierają Marka Didiusza Juliana, przeciw któremu bunt podniosły wojska prowincjalne. Wojska Panońskie cezarem obwołały Lucjusza Septimiusza Sewera, syryjskie Gajusza Pescenniusza Nigra, brytyjskie Decymusa Klodiusza Albina. Sewerus szybkimi krokami zajmuje Rzym, zawiera sojusz z Albinem i kieruje swoje siły przeciwko Nigrowi wspomaganemu przez Partów. Sewerus zwycięża wojska Nigra, a potem zbuntowanego Albina i obejmuje władzę w Rzymie (193-211), rozpoczynając okres cesarzy z łaski armii, dając początek monarchii wojskowej. Po jego zgonie tron przejęli jego synowie: Septymiusz Basianus Karakalla (211-218) i Lucjusz Geta, którego zamordowano. W czasie rządów Karakalli na linię Dunaju naciskają plemiona germańskie. Ginie w czasie wyprawy przeciwko Partom. Na krótko przejmują rządy Makrinus i Elagabala (218-222), potem ich kuzyn Marek Aurelisz Sewerus Aleksander (222-235). Wzrost niebezpieczeństwa ze strony Gotów. Najazdy Gotów na państwo rzymskie. Na wschodzie powstaje państwo nowoperskie (Ardeszir z dynastii Sassanidów). Aleksander zostaje przez wojsko zamordowany. Na tron wojsko wynosi oficera trackiego Maksiminusa. Maksyminus otwiera długą listę cesarzy, którzy nie należeli do stanu senatorskiego, ani rycerskiego, nie pochodzili w również z Italii. Swoje wyniesienie zawdzięczali walorom wojskowym, dlatego nazywano ich cesarzami wojskowymi, to m.in.: Gordian III (238-244), Filip Arab (248), Walerian (253-260), Klaudiusz II Gocki (268-270), Dioklecjan (284-305). Ich talent uchronił państwo przed zalewem przez wrogów, ale nie uchroniło przed intrygami wewnętrznymi. Rzadko, który z nich umierał śmiercią naturalną. Cesarze ci bronili państwa od wschodu przed Persami. A Goci wtenczas zalali Dację i pustoszyli Półwysep Bałkański. Oddziały Franków przekroczyły dolny Ren i zapuściły zagony po Galię i Hiszpanię. Na północy powstaje odrębne państwo galickie (Brytania, Hiszpania) pod rządami Postumusa, później Tetrykusa. Alemani wtargnęli do północnej Italii, Goci splądrowali Grecję i Ateny. Trwają ustawiczne walki. Za rządów Dioklecjana dokonało się ostateczne ugruntowanie monarchii absolutnej. Po nim rządy przejmuje Konstantyn (306-337), syn nowego Augusta, Konstancjusza Chlorusa po zwycięskiej wojnie domowej. Po zwycięstwie nad Maksencjuszem u mostu Mulwijskiego na Tybrze pod Rzymem w r. 212 stał się Konstantyn panem Zachodu i w nagrodę za pomoc dał chrześcijanom edykt mediolański (313) dający równouprawnienie z innymi religiami, za co od nich otrzymał tytuł Wielki.
Konstantyn w r. 324 po zwycięstwie nad Liciniuszem rządcą Wschodu, panuje nad całym Imperium, przebudowując państwo w monarchię absolutną, wprowadzając biurokracje. W roku 330 tworzy nową stolicę w Bizancjum, przemianowanym na Konstantynopol. Rzym podupada. Przed śmiercią Konstantyn podzielił państwo pomiędzy trzech swych synów: Konstantyna II, Konstansa i Konstancjusza oraz swych kuzynów. Po jego śmierci obalili jego testament, wymordowali kuzynów i podzielili się państwem: Konstantyn otrzymał Zachód, Konstans cześć środkową z Italią, Konstancjusz zaś Wschód. Wkrótce Konstans zagarnia ziemie Konstantyna. Konstansa zaś morduje germański wódz Magnus Magnencjusz, którego natomiast pokonuje Konstancjusz (352) i jednoczy państwo. Po nagłej śmierci Konstancjusza za cesarza uznano Juliana, jednego z ocalałych z rzezi kuzynów, Konstantyna Wielkiego. Choć wychowany jako chrześcijanin, powrócił do praktyk pogańskich, z stąd jego przezwisko: Odstępca – Apostata, organizując kościół pogański, ogłaszając się jego najwyższym kapłanem. Julian zginął w czasie wyprawy przeciw Persom. Po wygaśnięciu rodziny Konstantyna Wielkiego, cesarzem został Walentynian I (364-375). W tym czasie w granicach Imperium pojawiają się Hunowie, koczownicze plemię, wypierające Ostrogotów nad Donem i Wizygotów. Zaczyna się wędrówka ludów. Wizygoci opanowują Bałkany i docierają do Konstantynopola. Nowy cesarz Teodozjusz Wielki (379-395) zawiera z Wizygotami pokój, co pomogło plemionom germańskim osiedlić się w granicach Imperium. Teodozjusz ustanawia religię chrześcijańską jako religię państwową (381) likwidując pogańskie kulty. Po jego śmierci (395) państwo rozpadło się na dwie części. Jego synowie panują nad Imperium: Honoriusz nad Zachodem ze stolicą w Rawennie; Arkadiusz nad Wschodem ze stolicą w Konstantynopolu. Państwa te już nigdy nie zostały zjednoczone pod rządami jednego władcy, a losy obu części ułożyły się odmiennie. Datę 395 uważa się za datę końca cesarstwa, a za początek nowej epoki w dziejach feudalizm7.
6 Por. D. Olszewski, Dzieje chrześcijaństwa w zarysie, Kraków 1999, s. 10.
7 Por. J. Wolski, Historia powszechna. Starożytność, Warszawa 1965, s. 326-329, 333-335, 338-349, 367-374.
2. Tło filozoficzne (naukowe)
W granicach Imperium Rzymskiego znalazło się bogate dziedzictwo kultury hellenistycznej i rzymskiej zmieszane z pierwiastkami greckimi, egipskimi, mezopotamskimi, perskimi itd.8
Chrześcijaństwo narodziło się w Palestynie i związane było początkowo z kulturą żydowską. Zrosło się jednak potem z kulturą grecko-rzymską9.
W okresie końcowym w filozofii starożytnej dokonał się przewrót w umysłach: oderwano się od spraw doczesnych, a zwrócono się ku wiecznym. Ludzie byli przesyceni dobrami tego świata. Zapragnęli innego sensu życia: wyzwolenia ze znikomości ziemskiej. Zanikało też zaufanie we własne siły. Oczekiwano pomocy nadprzyrodzonej. Zaczęto pytać: Jak żyć? A potem: Jak wyzwolić się z tego życia, jak połączyć się z bóstwem? Duch religijny opanował ludzi, filozofię i naukę. Do starych koncepcji w filozofii dołączono nowe. Zmienia się koncepcja filozofii: z narzędzia poznania świata stała się narzędziem połączenia z Bogiem. Ze środka, do kierowania życiem. Staje się środkiem do wyzwolenia z życia. Mówiąc o „poznaniu” dawniej myślano o zrozumieniu, a teraz chodzi o ponad rozumowe oglądanie prawdy. Jedynym godnym przedmiotem poznania staje się teraz Bóg. Bóg staje się też źródłem poznania, bo do poznania potrzebna jest pomoc nadprzyrodzona, objawienie, które spływa na człowieka w stanach „mistycznych”, gdy bezpośrednio obcuje się z bóstwem. Kto nie otrzymał objawienia, mógł się opierać na objawieniu przekazanym przez bóstwo innym ludziom. Teraz też granice Grecji otworzyły się na oścież na wschodnie idee i religie, bardziej mistyczne i uduchowione. Ośrodkiem filozofii w miejsce Aten staje się Aleksandria. Obok dawnych szkół filozoficznych: platońskiej, arystotelesowskiej, cynickiej, stoickiej, epikurejskiej, sceptyckiej, powstają nowe szkoły wzmocnione pierwiastkami religijnymi. Z czasem granice między szkołami zacierały się. Nadal były żywe dwie doktryny filozoficzne: platonizm (neoplatonizm) ze swą teorią idei wiecznych dusz nieśmiertelnych i natchnień wieszczych oraz pitagorejska (neopitagoreizm) łącząca wiele prądów. ...
STUDENTKA26